SYSTEMY MIĘDZYNARODOWE: SPECYFIKA I MECHANIZMY FUNKCJONOWANIA

1. Podejście systemowe w nauce o stosunkach międzynarodowych

• Jednym z podstawowych celów nauki o stosunkach międzynarodowych jest poznanie mechanizmów funkcjonowania podmiotów stosunków międzynarodowych, ich wzajemnych powiązań i interakcji

• Brak jest paradygmatu badawczego (modelowych rozwiązań naukowych, akceptowanych przez wszystkich badaczy)

• Metody dedukcyjne

• charakterystyczne dla nurty klasycznego, bada się przede wszystkim procesy zachodzące w rzeczywistości międzynarodowej by poznać szczegóły

• mają znamiona opisu systemu międzynarodowego i jego subsystemów; wnioski wynikają logicznie z przesłanek

• Metody indukcyjne

• kierują się w stronę badan całościowych, najczęściej systemu międzynarodowego lub różnych jego subsystemów; prawdy ogólne osiąga się dzięki eksperymentom, a także dużej liczbie informacji będących postawa uogólnienia

• mają znamiona opisu systemu międzynarodowego i jego subsystemów; wnioski wynikają logicznie z przesłanek

• Obydwie metody dochodzą do wniosków słabo powiązanych z rzeczywistymi systemami i zjawiskami

• Poznanie systemu międzynarodowego wymaga sięgania zarówno po metody ogólnologiczne, indukcyjne i dedukcyjne (ważne w fazie przechodzenia od poznania empirycznego do teoretycznego), jak i nowoczesne techniki badawcze takie jak analiza systemowa, szerzej podejście systemowe

• Podejście systemowe umożliwiło całościowe przedstawienie badanego przedmiotu w kategoriach systemowych

• Istotą badania przedmiotu w kategoriach systemowych jest konstruowanie modelu pojęciowego badanego zjawiska politycznego, jego struktury itd. oraz wychwytywanie prawidłowości powalających wyodrębnić system od innych elementów rzeczywistości

• Poznanie tak złożonej rzeczywistości jaką są stosunki międzynarodowe wymaga właśnie tak kompleksowego podejścia do problemów rozwoju i funkcjonowania różnych dziedzin tej nauki

• Należy jednak pamiętać, że pełne zastosowanie modelu ogólnej teorii systemów rozwijanej w naukach społecznych jest utrudnione

• Na ogół brak jest porządku

• Brak jest jednoznacznie czytelnych mechanizmów hierarchicznych

• Nie można do systemu międzynarodowego przenosić praw działających w systemach politycznych, ekonomicznych, społecznych, przyrodzie

• Jednakże na poziomie analiz makrosystemowych, a tylko takie mogą mieć zastosowanie do poznania systemu międzynarodowego jest ono (podejście systemowe) zdecydowanie efektywniejsze

• Analiza systemowa nie zamazuje złożoności interakcji międzynarodowych, nie wyznacza granic ich badania, nie pomniejsza ilości relacji międzynarodowych

• Analiza systemowa pozwala na skonstruowanie modelu badanego zjawiska w ujęciu genetycznym, strukturalnym i funkcjonalnym

• Model ten nie odzwierciedla wprost rzeczywistości realnej, jest on jej uproszczeniem wskazującym na podmioty, zjawiska, procesy, prawidłowości i na z pozoru nieistotne zdarzenia

• Jednakże dopiero opis ich rzeczywistych właściwości, poznanie empiryczne weryfikowalnych faktów i procesów pozwala na uogólnienie lub formułowanie praw uniwersalnych

• Model teoretyczny zastosowany w podejściu systemowym kształtuje się według schematu: element+interakcje+struktura

• Zmienne niezależne - stałe elementy systemu międzynarodowego

• Zmienne zależne - potencjalna dynamika przekształceń systemu międzynarodowego wynikająca z zachowań uczestników

• Struktura systemu międzynarodowego - pojmowana jako zespół sprężeń między jego elementami a systemem jako całością; jest ona stała tylko dla jednej z faz danego systemu

• Nie istnieje system międzynarodowy o ponadczasowym charakterze

• Dany konkretny system zmienia się wraz z zachodzącymi w nim zmianami jakościowymi i strukturalnymi

• Zmienne interwencyjne - cechy funkcjonalne systemu będące następstwem nowych zjawisk czy zagrożeń

• Podejście systemowe implikuje dynamikę przekształceń w środowisku międzynarodowym, redystrybucje władzy w systemie oraz zmianę jego struktury wewnętrznej; wartościowa kategorią poznawczą jest zmiana

• Zmiana staje się punktem wyjścia do wszelkich racjonalnych rozważań nad stabilnością systemu międzynarodowego , postrzegana jako zmienna niezależna potrafi opisać i objaśnić mechanizmy funkcjonowania systemu międzynarodowego w jego dynamicznym modelu

• Kategoria staje się niezwykle użyteczna przy poznawaniu praw funkcjonowania i rozwoju systemów międzynarodowych

• System międzynarodowy na poziomie globalnym charakteryzuje się złożoną strukturą, charakterem, dynamiką interakcji ilościowych i jakościowych

• Dynamika zmian i charakter interakcji są widoczne w przechodzeniu ze stanu równowagi i stabilizacji do zakłóceń w jego funkcjonowaniu, aż do pojawienia się nowego systemu

• Systemowe podejście do badan stosunków międzynarodowych ma wartość:

• Heurystyczną - system międzynarodowy występuje tutaj jako istniejący obiekt w świecie rzeczywistym, jako model i narzędzie badawcze

• Teoretyczną

• Instrumentalną - tworzy instrument systematycznej analizy całościowych i ciągłych zjawisk międzynarodowych oraz ich zmian, posługując się zróżnicowanymi przepływami informacji i przebiegu interakcji

• Zalety podejścia systemowego: odpowiedz na pytanie dlaczego tak, a nie inaczej funkcjonuje system międzynarodowe i jego element, co o tym decyduje, jakie są możliwości przyszłych zachowań w obrębie tego systemu

• Wady podejścia systemowego: wysoki stopień ogólności osiągniętych rezultatów, które pozwalają tylko hipotetycznie zarysowywać specyfikę itd.

• Analiza systemowa jest wartościowym narzędziem badawczym

• Może być stosowana na poziomie globalnym, średniego rzędu i jako mikroanaliza

• Pozwala poznać mechanizmy funkcjonowania systemu - rytm, cykle, procesy

• Postrzega system światowy jako całość składającą się z wielu podsystemów współzależnych od siebie

2. System międzynarodowy: problem konceptualizacji

Pojęcie i istota

• Rozróżniamy system w znaczeniu ontologicznym (system istniejący obiektywnie w świecie rzeczywistym) i metodologicznym (traktowany jako narzędzie badawcze, model pojęciowy, umożliwiający analizę i wyjaśnianie zjawisk odraz procesów międzynarodowych)

• Metoda ontologiczna pozwala nam ustalić jaki jest stosunek naszej wiedzy do niezależnie od nas istniejącego rzeczywistego świata

• To co wyjaśniamy i jak wyjaśniamy zależy nie tylko do zastosowanych metod badawczych, ale także od tego jak sobie wyobrażamy system i relacje między jego częściami

• W literaturze nie istnieje jedna powszechnie akceptowana definicja systemu międzynarodowego

• J. Burton - istotę globalnego systemu sprowadził do relacji pomiędzy tworzącymi go elementami

• G. Modelski - system międzynarodowy to system społeczny charakteryzujący się właściwymi sobie mechanizmami działania, który tworzą elementy, interakcje między nimi oraz ich atrybutami

• R. Aron - system międzynarodowy to grupa państw utrzymujących regularne stosunki, zdolnych do wspólnych działań w przypadku zagrożenia

• Pojęcie systemu międzynarodowego kojarzy się z określoną całością, którą tworzą uczestnicy systemu, właściwe im interakcje oraz interakcje ze środowiskiem zewnętrznym

• W zależności od sposobu zorganizowania i rodzajów interakcji wyróżniamy systemy:

• Otwarte i zamknięte

• Stabilne lub niestabilne

• Imperialne

• Hegemoniczne

• Każdy system dąży do ustanowienia utrzymania lub przywrócenia stanu równowagi między zmiennymi systemu mającymi zasadniczy wpływ na jego funkcjonowanie

• Nurt realistyczny i neorealistyczny - system międzynarodowy to całość, której części składowe (państwa) są ze sobą powiązane w ramach określonej struktury

• Zachowania państw, preferowane strategie i cele są uzależnione od ich możliwości względem innych uczestników systemu

• W tym modelu dominuje koncepcja państwa jako głównego aktora stosunków międzynarodowych, jego działania zaś jako pochodne struktury systemu w którym funkcjonuje

• Nazwa „interstate” system - zawęża się w nim poziom analizy do państw jako głównych uczestników systemu

• Klasyfikacja zawęża system do jednego z podsystemów systemu globalnego - do systemu politycznego

• Obok najważniejszego systemu politycznego istnieją jednak także inne subsystemy odzwierciedlające inne aspekty działań i oddziaływań

• System m. tworzą regularności i prawidłowości zachowań jego elementów, zakłócające jego egzystencję wpływy środowiskowe („wejścia”), a tajże pojawiający się aktorzy aspirujący do przeprowadzenia zmian lub intruzi - wszystkie te elementy pełnią funkcje stabilizujące lub destabilizujące

• Bardziej uniwersalne podejście do systemu odnosi się także do właściwości środowiska międzynarodowego

• Wartości podstawowe koncepcji systemu:

• Interakcje

• Motywacje

• Środowisko systemu m. - podstawa procesów zarówno na poziomie elementów systemu jak i subsystemach systemów wyższych

• Oddziałuje za pomocą impulsów pośrednich i bezpośrednich

• Dla realistów głównymi aktorami systemu są państwa

• Dla przedstawicieli nurtu systemowego państwa są tylko podstawą uniwersalnych interakcji dla wszystkich uczestników

• System międzynarodowy jest podstawą uniwersalnych interakcji dla wszystkich jego uczestników oraz podsystemów systemu globalnego

• Systemem globalnym są wszystkie poziomy interakcji w wyróżnionych funkcjonalnie systemach takich jak np. polityczny, ekonomiczny - obejmują one najbardziej ogólne problemy

• Subsystemy to wydzielone ze względu na zasięg lub przedmiot zorganizowane całości o charakterze integracyjnym lub dezintegracyjnym względem systemu globalnego

• Środowiskiem systemu jest globalny nadsystem - czyli procesy, zdarzenia, zachowania polityczne, społeczne, ekonomiczne itd. które wpływają na strukturę interakcji między państwami i są związane z systemem

• Środowisko jest zawsze punktem odniesienia do analizy funkcjonowania systemu, realizacji jego celów, adaptacyjności i zdolności do przekształceń

• Występują w nim zmienne zależne - no zdolność kontrolowania środowiska

• Występują też zmienne niezależne - naturalne, ekonomiczne, technologiczne

• Istota funkcjonowania i ewolucji systemy globalnego i subsystemów międzynarodowych zamknięta jest w procesie integracji ze środowiskiem w którym dokonuje się przetwarzanie wejść w wyjścia ]

• Systemy złożone wykazują większą zdolność niż inne do samoorganizacji - wyraża się ona głównie w zdolności przystosowania się do okoliczności mogących zakłócić jego efektywność i skuteczność oraz otwartość n celowe działania

• Granice subsystemów systemu międzynarodowego mają na ogół charakter umowny

• Systemy globalne mają granice nieostre - wyznaczone granicami globu

Struktura systemu

• Jedno z podstawowych pojęć wkomponowanych do badań systemowych

• Rodzaj współzależności i oddziaływań między elementami systemu, koniecznych, aby mógł on należycie funkcjonować. Sposób ich uporządkowania, a także ilość i jakoś oddają charakter systemu międzynarodowego.

• Współcześnie zarówno współzależności, jak i rodzaje i liczba interakcji stają się coraz bardziej kompleksowe i skomplikowane

• Przez strukturę można rozumieć także jego wewnętrzną organizacje systemu i dominujące w interakcje

• Można nazwać ją także porządkiem

• Ma ona charakter ładu uniwersalnego, który zabezpiecza niezależność państw w anarchicznym środowisku międzynarodowym

• Tworzy niezbędny element systemu

• Jest zmienną niezależną systemu

• A ona bezpośredni wpływ na odgrywane role oraz możliwości działań i oddziaływań w systemie

• Brak wyraźnej struktury powoduje iż nie można mówić o analizie systemowej, co najwyżej jest to podejście systemowe

• Jest jednym z elementów decydujących o kształcie systemu

Funkcjonowanie i rozwój

• System międzynarodowy podlega określonym prawom funkcjonowania, kryją się za nimi mechanizmy regulacyjne systemu oraz rozwoju, wyrażające interakcje transformacyjne, ewolucję systemu

• Funkcjonowanie i rozwój decyduje o wewnętrznej dynamice system, o jego zdolnościach adaptacyjnych oraz możliwościach samoregulacyjnych

• Systemy m. nie mają formalnoprawnych mechanizmów zarządzania

• Stworzenie mechanizmów było by niemożliwe przez to że podstawowymi aktorami są suwerenne państwa, wobec których utrudnione jest ręczne sterowanie

• Źródłem sterowania wydaje się być określona polityka mocarstw

• Regulacja półautomatyczna - przynajmniej jedno państwo stara się równoważyć niestabilny układ sił w systemie np. przystępując do tworzącego się sojuszu militarno-politycznego

• Prawa funkcjonowania - nie naruszają struktury systemu, ani podstawowych jego cech, wyrażają je procesy regulacyjne mające zapewnić systemowi trwałość i efektywność

• Prawa ewolucji - obejmują ruch systemów prowadzący do zmian jakościowych i strukturalnych

• Ruch systemów międzynarodowych symbolizuje proces przechodzenia od stanu stabilizacji i równowagi do jego destabilizacji i upadku - ważną rolę odgrywają zdolności regulacyjne i modyfikacyjne systemu

• System m. znajduje się w stanie równowagi kiedy państwa postrzegają istniejący w nim ład jako korzystny dla siebie zarówno pod względem ekonomicznym ,terytorialnym i politycznym jak też cywilizacyjnym

• Równowaga nie ogranicza dynamiki rozwojowej i zmian systemu

• Pryzmat równowagi dynamicznej - taki stan systemu, w którym dokonywane są zmiany jego struktur wewnętrznych w celu utrzymania ich stabilności

• System pozostaje w stanie równowagi dynamicznej dopóki procesy adaptacyjne pozwalają realizować jego podstawowe cele i funkcje

• Trwałość systemu jest funkcja dwóch możliwości - podziału władzy w systemie oraz liczby państw zdolnych i zainteresowanych utrzymaniem równowagi systemu

• Równowaga ustabilizowana - uznawana jest za najkorzystniejszą - taki stan systemu m. w którym nie zmieniają się wartości parametrów pod wpływem zakłóceń - R.H. Lieshout nazywa taki system ultrastabilnym

• J. Gaddis - za stabilny uznaje system m., który ma zdolności samoregulacyjne, uruchamiane pod pływem zakłóceń pochodzących ze środowiska m.

• Każdy system posiada określone zdolności obronne, chroniące go przed zakłóceniami zewnętrznymi - przykładem mogą być zmiany w rodzaju relacji między uczestnikami systemu globalnego i subsystemów w fazie odprężenia międzynarodowego lat 70 XX wieku

• Zmienne zależne - są decydującymi wyznacznikami w procesie powstania, rozwoju i przekształceń, wreszcie upadku każdego systemu m.

• Obejmują one uczestników stosunków międzynarodowych, strukturę systemu, czynniki środowiskowe systemu

• Zmienne zależne - ich występowanie jest pochodną efektywności systemu, mobilności i dynamiki aktorów

• Należą do nich pozycja i rola aktora w systemie m., stabilność lub brak stabilności systemu, zdolność kontrolowania środowiska, funkcje jakie spełnia system

• Przykładem załamania się jakiegoś ładu międzynarodowego jest wojna - tworzy ona nowy ład, w którym następują zmiany w hierarchii potęg, nowa struktura systemu i nowe rodzaje interakcji

• Nie każda zmiana w systemie m. przedkłada się od razu na jego nową jakoś

• Ważną rzeczą jest ocena ważności zmian zachodzących w systemie - należy pamiętać że praktycznie żaden składnik systemu m. nie jest niezmiennie stały

• Zmiany ilościowe są łatwe do wychwycenia, natomiast jakościowe trudniejsze

• Przyjmowanie oddziaływań środowiska do systemu nazywamy „wejściem”, po ich przetworzeniu w wewnętrznych strukturach i procesach wychodzą one w postaci „wyjść” czyli decyzji i impulsów wysyłanych do środowiska

3. System międzynarodowy: determinanty integracji i dezintegracji

• W koncepcji podejścia systemowego ważnymi elementami współtworzącymi system międzynarodowy i oddziałującymi na jego efektywność (poza aktorami i strukturą systemu) są właściwości środowiskowe

• Właściwości środowiskowe to współzależność, globalizacja i transgraniczność

• Właściwości środowiskowe są szansą na dynamiczny rozwój, ale są także poważnym wyzwaniem

• Sprawiają one, że model współczesnych stosunków międzynarodowych różni się od klasycznych pierwowzorów pod względem wielości interakcji, a także znacznego zagęszczenia pól działania suwerennych państw

• Właściwości środowiskowe tworzą nowy typ powiązań międzynarodowych dokonujących się często poza głowami państw - globalny handel, pieniądz, gospodarka światowa, zagrożenia cywilizacyjne

• Nowoczesne formy przekazu docierają do odbiorców bezpośrednio, poza i ponad granicami państw

• Efektem działalności nowoczesnych mediów jest tworzenie nowej jakości w cywilizacyjno-kulturowym wymiarze - wirtualna społeczność - ludzie wychodzą z getta izolacji geograficznej i telekomunikacyjnej

• Teoria turbulencji J. Rosenau - chaos, jaki istnieje w systemie międzynarodowym jest przejawem poszukiwania ładu i tworzenia nowych form powiązań na różnych poziomach systemu międzynarodowego

Współzależność

• B. Buzan - współzależność to wzrastająca zależność oddziałujących na siebie różnych subsystemów

• Współzależność może być postrzegana jako punkt przebiegający od absolutnej niezależności państwa to jego całkowitej zależności

• W. jest czymś więcej niż tylko łączeniem się państw i narodów w bardziej złożone formy integracyjne (instytucje formalnoprawne, scentralizowany ośrodek decyzyjny, zakłada ona, że w wyniku działań partnerów mogą wszyscy mogą ponosić stratę, osłabiając lub narażając swoje bezpieczeństwo, gospodarkę itd.

• Już Marks w „Manifeście komunistycznym” wskazywał na odchodzenie w przeszłość lokalnej i narodowej samowystarczalności na rzecz wszechstronnych stosunków wzajemnej współzależności, zarówno w produkcji materialnej jak i duchowej

• W. może być konsekwencją świadomego wyboru, przymusu lub nieprzewidzianego zbiegu okoliczności

• W. może mieć charakter jednowymiarowy, bądź obejmować wiele płaszczyzn wzajemnych zależności (ekonomicznej itd.)

• W. może istnieć jako stan obiektywny i nieuświadomiony (np. ekologiczna)

• W. najczęściej pojawia się gdy polityka jednego państwa pociąga za sobą nieuniknione następstwa dla innego

• K. Knorr proponuje mierzyć współzależność państwa X od państwa Y następującymi pomiarami: zasięg (terytorialny), zakres (dziedziny), gęstość (wielość interakcji i transakcji), hierarchia ważności, homogeniczność ustrojowa państwa; umożliwia to określenie skali współzależności na zasadzie niska-wysoka

• G. Mally przedstawia dychotomiczny schemat współzależności: globalna-regionalna, symetryczna-asymetryczna, funkcjonalna-ideologiczna, dobrowolna-przymusowa

• W. może mieć charakter globalny

• Relacje między współzależnymi podmiotami mogą mieć charakter współzależności asymetrycznej lub symetrycznej; w przypadku asymetrycznej może to być dla państwa, jego gospodarki lub bezpieczeństwa stan zdecydowanie niekorzystny

• Czynnikiem decydującym o skali zależności lub niezależności państwa w środowisku międzynarodowym jest jego ogólna kondycja - określa ją

• Stopień elastyczności państwa (flexibility) - łatwość przystosowywania się do zmian

• Zdolność państwa do ponoszenia kosztów wymuszanych przez nowe zależności i procesy (capability)

• W. jest też przedstawiana jako układ korzyści i strat o sumie pozytywnej lub sumie negatywnej, w realnym świecie najbliższym jej będzie układ zmiennej geometrii korzyści i strat

• R. Keohane i J. Nye - nowy model kompleksowej współzależności - przedstawia on świat polityki międzynarodowej jako system wielostronnych kontaktów (państwa, transnarodowe i transrządowe podmioty) dokonywanych z zamiarem scalenia społeczności w jedną całość

• Obszary zależności ekonomicznej, gospodarczej, surowcowej itp. zastępują zależność militarną

• Postawy typu konfrontacyjnego mogą być sukcesywnie zastępowane postawami typu kooperacyjnego

Transgraniczność

• Interakcje transgraniczne wykraczają poza klasyczny model stosunków międzynarodowych - obejmują swym zasięgiem także podmioty niepaństwowe

• Istotą jest t, iż dokonują się poza lub ponad oficjalnymi stosunkami międzynarodowymi, nierzadko właśnie z zamiarem ominięcia państwa

• Państwowocentryczny świat ewoluuje w kierunku świata transgranicznych powiązań, w którym państwo jest tylko jednym z wielu uczestników

• Stosunki transgraniczne - rozprzestrzeniające się lub wychodzące poza granice państwa z zamiarem ich ominięcia, symbolizują zmiany w systemie międzynarodowym zarówno na poziomie globalnym, ja i regionalnym czy subregionalnym

• Skala stosunków trangranicznych jest nieporównywalnie większa niż w przeszłości

• Nośnikami stają się organizacje transnarodowe, zmierzające do kształtowania zewnętrznej i wewnętrznej polityki państw, wpływając na nie pośrednio, głównie w gospodarce i wymiana handlowa

• Istnieją także inne obszary transgranicznych powiązań - prawa człowieka , środowisko naturalne itd.

• T. jest dla wielu państw bardzo niewygodnym problemem

• Współzależność i transgraniczność interakcji uczestników stosunków międzynarodowych zmienia znaczenie granic państwowych, komplikując problem suwerenności

• Nierzadko granice i suwerenność są zastępowane powiązaniami o charakterze gospodarczym (EWG), ekonomicznym (NAFTA, CEFTA) czy komunikacyjnym

• Państwa starają się minimalizować skutki transgraniczności i współzależności, starają się także wykorzystać je jako narzędzia wzmacniania swej potęgi

• Interakcje transgarnizne nie są zagrożeniem dla istnienia państw ani dla ich interesów

• T. oznacza iż podstawowe funkcje państwa mogą być efektywniej realizowane przy współistnieniu struktur transnarodowych i suprnarodowych, mogą lepiej zaspokajać oczekiwania społeczne

• Koncepcja racjonalności globalnej - lata 70 - odwoływała się do państw jako racjonalnych uczestników stosunków międzynarodowych, aby swoje działania podporządkowały ogólniejszej racjonalności globalnych zachowań; np. idea Międzynarodowego Ładu Ekonomicznego

Globalizacja

• Jest kolejnym przejawem głębokich zmian dokonujących się w systemie międzynarodowym

• System międzynarodowy przełomu XX i XXI wieku przybiera coraz bardziej cechy systemu globalnego

• Niektórzy utożsamiają globalizację z końcem ery geografii w stosunkach międzynarodowych

• Globalizacja jak każde nowe zjawisko budzi kontrowersje

• W. Anioł - globalizacja jest zespołem sprzężeń między ładami ekonomicznym, prawnym, technicznym, moralnym, naukowym i artystyczny, których celem jest dążenie do ujednolicenia podstaw życia społeczno-politycznego i ekonomicznego świata

• B. Rosamond - globalizacja oznacza sytuację łączenia przestrzennego państw, wymuszonego koniecznością

• W większości literatury spotykamy negatywne definicje globalizacji np. definicja G.H. Buendi

• G. nie oznacza końca państwa lub zjednoczenia państw pod jakąś jedną władzą

• G. to nie problem wszystko lub nic, to raczej skala wspólnych problemów i możliwości ich rozwiązywania globalnie i lokalnie

• G. nie jest linearnym i nieprzerwanym procesem, są zjawiska zarówno wzmacniające jak g. jak i fragmentyzację i regionalizację

• G. nie jest nowym fenomenem, obecnie nabrała tylko większej dynamiki i zasięgu

• G. ma historię tak długą i bogata jak historia stosunków międzynarodowych

• Jednak wielu badaczy doszukuje się początków globalizacji w XIV/XV-wiecznej rewolucji informacyjnej

• Nie ma wątpliwości, że g. jest silnie związana z technologicznymi, cywilizacyjnymi, kulturowymi i politycznymi wyzwaniami drugiej połowy XX wieku

• G.H Buendia wymienia siedem dziedzin wyzwalających g.: mikroekonomia, półprzewodniki, wytwory ludzkiej produkcji, telekomunikacja, sztuczna inteligencja, napęd, energia

• G. obejmuje przede wszystkim handel, kulturę i bezpieczeństwo - najgłębiej handel i wymianę w skali globalnej, w mniejszym stopniu sferę kultury, w jeszcze mniejszym bezpieczeństwo

• Teoria globalnej woski H.M. McLuhan

• Idea wspólnej kultury Q. Wright

• Koncepcja kultury uniwersalnej W. Coplin

• G. wydaje się wymuszać na państwach nowy typ współpracy i nowe formy rozwiązywania problemów wspólnych dla ludzkości

• System międzynarodowy, by skutecznie i efektywnie się rozwijać, musi wypracowywać mechanizmy pozwalające rozwiązywać problemy i zaspokajać potrzeby na poziomie globalnym

• Efektem i najbardziej odczuwalnym symptomem procesów globalnych jest globalizacja handlu i finansów

• Powoli gospodarka narodowa staje się pochodna wielkości jej wkładu w gospodarkę globalną

• Geoekonomika staje się nowym wariantem starożytnej rywalizacji państw - wyznacza nowe obszary współpracy i walki, daje nowe środki do dyspozycji

• Tradycyjna broń zostaje zastąpiona przez kapitał inwestycyjny, jakim państwo dysponuje w gospodarce światowej

• Glokalność - myśl globalnie, ale działaj lokalnie

Globalizacja i kontrglobalizacja

• Dynamika rozwojowa współczesnego świata, wyrażająca się przede wszystkim w globalizacji, wywołuje także tendencje przeciwne - regionalną integrację

• Oba procesy następują jednocześnie i są względem siebie siłą napędową

• Integracje na poziomie regionalnym można obserwować w Europie, Ameryce Północnej, południowo-wschodniej Azji

• Dla jednych regionalizm jest początkiem stworzenia sprawnie funkcjonującego multilateralnego systemu handlowego, dla innych jest to przejaw merkantylizmu

• Należy zaakceptować istnienie społeczności lokalnych, terytorialnych, religijnych, lojalności grupowej, tożsamości narodowej

• Obecna dynamika globalizacji powoduje pojawianie się kontrglobalizmu - promującego powrót do formuły samoprzewodzenia, budowania siły państwa, której źródłem jest odmienność kulturowa i cywilizacyjna, różne systemy wartości

• Następuje wzrost świadomości odmienności i nieufności do Zachodu i wartości, których jest symbolem

• Kin-country syndrom - dążenie do zwiększenia identyfikacji i solidarności z rodem, narodowością, czy plemieniem lub pewnego rodzaju powrotem do trybalizacji stosunków międzynarodowych

• Przede wszystkim należy pamiętać o tym by zaakceptować heterogoniczność stylów życia

• Traktat z Maastricht - art. 128 - akcentuje on wolę respektowania narodowej i regionalnej różnorodności przy jednoczesnym pielęgnowaniu wspólnego dziedzictwa kulturowego

4. System międzynarodowy: problem klasyfikacji

• Podejmując problematykę klasyfikacji systemu światowego należy pamiętać, że każdy taki zabieg ma charakter analityczny i umowny, jednakże lepsza jest prowizoryczna klasyfikacja niż jej brak

• Podstawowym podziałem jest podział na klasy systemów, z których za najważniejsze uznaje się klasy systemów biologicznych, technicznych i społecznych

• Bardziej zasadny wydaje się być jednak podział na podsystemy systemu światowego

• Generalnie można przyjąć następujące czynniki wyznaczające podsystemy międzynarodowe:

• Skali i spójności elementów współtworzących system lub stopnia ich podobieństwa i komplementarności

• Charakteru wzajemnych powiązań

• Układu sił w systemie, rozumianego jako zdolność i gotowości jednego z aktorów do oddziaływania na innych

• Struktury relacji w systemie

• Systemy międzynarodowe różnią się od innych systemów społecznych przede wszystkim:

• Pokrywaniem się środowiska subsystemów ze środowiskiem systemu globalnego, jak też z zespołem innych systemów

• Brakiem centralnego ośrodka sterowania i jednolitego systemu politycznego

• Występowaniem przemiennie tendencji do ujednolicania i różnicowania subsystemów międzynarodowych i ich nadsystemu

• Inne właściwości subsystemów systemu światowego to: określony stopień podobieństw jego uczestników, określony stopień współzależności występujących między subsystemami systemu światowego oraz strukturalne i funkcjonalne atrybuty subsystemów

• Paradoks całkowitości i hierarchiczności systemu globalnego - nie można sprowadzić cech system do sumy cech jego elementów, nie można też wyprowadzić cech całości z cech współtworzących je elementów

• Przy zastosowaniu różnych kryteriów te same systemy mogą być zaszeregowane do różnych grup

• Przy zastosowaniu kryterium jakim są rodzaje sprężeń wewnątrz systemowych, możemy wydzielić subsystemy polityczne (demokratyczne i niedemokratyczne)

• Biorąc pod uwagę kryterium instytucjonalne można np. wydzielić jako jeden subsystem UE, CEFTĘ itd.

• Kryterium podmiotowo-przedmiotowe np. bezpieczeństwa pozwala wydzielić subsystem bezpieczeństwa uniwersalnego czy regionalnego

• Systemy można klasyfikować posługując się kryteriami formalnoprawnymi

• Szczególne właściwości członków: ONZ - państwa miłujące pokój , Rada Europy - państwa demokratyczne itd.

• Centra siły - jedno i wielo biegunowe

• Rodzaj stosunków - polityczne, gospodarcze itd.

• Zasięg przestrzenny - regionalne i subregionalne

• Zastosowanie cywilizacyjno-kulturowych wyznaczników umożliwia wydzielenie trzech subsystemów (centrum, peryferii, semiperyferii)

• Wykorzystując kryterium dostępu do subsystemu możemy budować modele systemów otwartych, zamkniętych o różnym stopniu elastyczności wobec otoczenia

• Przynależność do któregokolwiek z subsystemów kształtuje model działań i oddziaływań państw przynajmniej na trzech poziomach zachowań

• Wewnątrz wydzielonego subsystemu

• Miedzy dwoma różnymi subsystemami

• Na poziomie subsystemu i systemu międzynarodowego

Koncentracja potencjałów

• Stosując w badaniach nad systemami międzynarodowymi kryterium koncentracji potencjałów możemy wyróżnić systemy jednobiegunowe, dwubiegunowe lub wielobiegunowe

• System jednobiegunowy

• Tylko jedno z najpotężniejszych supermocarstw jest zdolne do określania i narzucania pozostałym uczestnikom pewnych reguł zachowań, przede wszystkim w sferze stosunków politycznych, a także gospodarczych, handlowych i finansowych

• Taki system zakłada określony rodzaj relacji pomiędzy pozostałymi uczestnikami - są to na ogół relacje podporządkowania

• Historycznym pierwowzorem takiego systemu była Republika Rzymska

• System dwubiegunowy

• Status supermocarstw mają dwa państwa

• Są one zdolne kontrolować lub wpływać na zachowania i politykę swojej hemisfery, a jednocześnie utrzymywać stan równowagi, głównie militarnej między blokami

• Oba mocarstwa są zorientowane na zniszczenie jednego z nich

• W zachowania mocarstw dominują reguły gry o sumie zerowej

• Potencjał niszczycielskiej broni masowego rażenia nie pozwala jej użyć racjonalnie

• Panuje przekonanie o skuteczności i atrakcyjności systemy dwubiegunowego - tworzy on najlepsze przesłanki do stabilnych układów w dłuższych okresach, ale nie eliminuje wojen w ogóle

• Równowaga sił lub inaczej równe rozłożenie potencjałów militarnych to podstawowa przesłanka istnienia systemu bipolarnego

• Bipolarność pozwala wzajemnie kontrolować potencjały przez oba supermocarstwa, każda ze stron jest bardzo wyczulona, aby równowaga nie została naruszona

• W obecnej sytuacji międzynarodowej powrót do dwubiegunowości wydaje się być niemożliwy

• System wielobiegunowy

• Istnieje w nim wielość niezależnych centrów zdolnych do określania reguł

• Aby sprawnie funkcjonował powinno go tworzyć co najmniej 5 potęg, które łączy wspólny system wartości, określony rodzaj sprzężeń, interesy oraz wola utrzymania istniejącego status quo

• System 3 mocarstwowy jest stabilny jeśli potencjał jednego z nich jest większy aniżeli potencjały pozostałych dwóch mocarstw

• Układ pentagonalny jest efektywniejszy, ponieważ łatwiej w nim stworzyć koalicje o względnie stabilnym potencjale

• Nie można powiedzieć, że złożoność, niestabilność, nieprzewidywalność wzrasta wraz ze wzrostem liczby państw tworzących strukturę systemu

• Taki system, zwany Great Power System, istnieje w realnym systemie międzynarodowym od ponad 300 lat z krótkimi przerwami na dwubiegunowość

• Jak wykazują doświadczenia ostatnich lat system międzynarodowy zmierza raczej w kierunku multipolarności

Autonomia i wpływ w systemie

• Odmienności występujące w istniejących subsystemach systemu międzynarodowego są bardzo widoczne jeśli jako kryterium klasyfikacyjne uwzględnimy takie zmienne zależne, jak zakres autonomii uczestników w środowisku międzynarodowym i środowisku nadsystemu światowego, oraz zdolność kontrolowania środowiska; pierwsza zmienna symbolizuje autonomiczność zachowań uczestników, druga odnosi się do zachowań symbolizujących politykę siły i dążenia do poszerzenia dominacji

• Struktura zależności w systemie międzynarodowym może rozciągać się od stanu całkowitego podporządkowania do całkowitej autonomii, istnieją też formy pośrednie

• Zachowania państw są determinowane przez ich własne możliwości i dystrybucją siły w systemie, ale zewnętrzne środowisko wymusza na nic odpowiednie do sytuacji zachowania

• Państwa dążą do pozornie dwóch sprzecznych celów:

• Maksymalizacji swej siły (wiesze pole manewru, większa szansa na realizacje swoich interesów) - ofensywna postawa wobec systemu

• Maksymalizacji niezależności (uwalnia je od wpływów innych państw, zwiększa bezpieczeństwo) - defensywna postawa, wyrażająca się w strategii samowystarczalności

• Niezależność państwa jest przesłanką i jednocześnie rezultatem jego siły

• System międzynarodowy zbudowany na sztywnej strukturze zależności (system hegemoniczny, przymus i przemoc) - występuje w nim relatywnie wysoka polaryzacja potęgi jednego z państw w stosunku do pozostałych uczestników, istnieją także odpowiednie mechanizmy zdolne do wywierania na nie silnego wpływu i konsolidowania ich wokół siebie

• System międzynarodowy o luźnej strukturze (system skonsolidowanego przywództwa) - występuje w nim mała polaryzacja potęg oraz nie istnieją siły zdecydowane do bezdyskusyjnego narzucania innym swego stanowiska a także konsolidowania ich wobec siebie

• Istotą hierarchicznego systemu międzynarodowego jest obecność w nim państwa zdolnego do zbudowania takiego układu wzajemnych relacji, które zmuszą pozostałych do postępowania wedle reguł i interesów najsilniejszego państwa, najsilniejszy określa też sferę autonomii pozostałych uczestników, wyznacza im rolę, ma władze nad zasobami i bogactwami znajdującymi się w zasięgu jego oddziaływania

• System hegemonii pośredniej

• Wszyscy aktorzy dysponują pełnia praw niezbywalnych

• Niezależność aktorów nie oznacza chaosu i anarchizacji systemu

• W większym stopniu system ten sprzyja liberalizmowi w handlu i dynamizuje gospodarkę

• W mniejszym stopniu sprzyja bezpieczeństwu poszczególnych państw

• Wszelkiego rodzaju relacje międzypaństwowe, na ogół wynikają z umów międzynarodowych określających zakres wzajemnych praw i obowiązków

• Działania i oddziaływania między państwami są przejawem ich suwerennej woli, przybierają postać umów formalnie równoprawnych podmiotów

• Postawa imperialna - nieformalna zdolność jednej ze stron do kontrolowania zachowania pozostałych państw oraz narzucania struktury wzajemnych zależności; jednak postawa imperialna nie narzuca innym państwom jednolitego modelu ładu, lecz wspólnie go wypracowuje

• W stosunkach międzynarodowych, w których relacje międzypaństwowe zbudowane są na idei suwerennej równości, legitymizacja określonego ładu formalnie pochodzi od suwerena - państwa

• Legitymizacja określonego układu wzajemnych relacji suwerennych podmiotów stosunków międzynarodowych może zostać wymuszona okolicznościami np. Polska w okresie zimnej wojny

• Należy także zwrócić uwagę na styl przyjęcia nie zawsze i nie w pełni akceptowanego traktatu (od ekstremalnego ideologizmu poprzez postawę kontestacji, oportunizmu do wrogości)

• System o hierarchicznej strukturze, przy korzystnym dla państwa dominującego rozłożeniu praw, jest także nośnikiem licznych obciążających go zobowiązań

• Musi on stale dbać o to by jego pozycja była wiarygodna

• Musi pilnować by nie pojawił się inny partner do zajęcia jego pozycji

• Wzrastają koszty jakie państwo dominujące musi ponosić dla utrzymania jego zwartości i stabilności

- 1 -

---