E. Nęcka - PSYCHOLOGIA TWÓRCZOŚCI

ROZDZIAŁ 1 POJĘCIE I KRYTERIA TWÓRCZOŚCI

Pojęcie twórczości Mooney: przypisywać atrybut twórczości przede wszystkim ludzkim wytworom, po drugie procesom wytwarzania tych dzieł oraz osobom, autorom dzieł, a także otoczeniu (sprzyjającemu lub szkodliwemu dla twórczości)

1. Twórczość jako cecha wytworu

„Twórczy produkt cechuje się koniunkcją cech nowości i wartości”

Problemy z nowością:

• nowość jest cechą ciągłą - każdy wytwór zawiera pierwiastki tego co było wcześniej, nie ma czegoś absolutnie nowego

• nowość tylko w kontekście społeczeństwa czy także nowe z punktu widzenia człowieka - twórcy? (np. wytwarzanie reguł językowych przez dzieci)

Cztery grupy wartości:

• wartości poznawcze - poszukiwanie prawdy i poszerzanie jej obszaru (głownie naukowcy)

• wartości estetyczne - poszukiwanie i tworzenie piękna ( głownie artyści)

• wartości pragmatyczne - poszerzanie i poprawiania warunków życia codziennego (głównie wynalazcy)

• wartości etyczne - poszukiwanie i tworzenie dobra (osoby zajmujące się działalnością publiczną)

Problemy z wartościami:

• pytanie o pochodzenie i sposób istnienia wartości? Oddzielnie od człowieka czy człowiek je tworzy?

• Relatywizacja historyczna (pewna wartości kiedyś nie były teraz są wartościami, np. równość), społeczno - kulturowa (np. posiadanie broni, wartość dla grupy terrorystycznej ale nie dla potencjalnych ofiar) oraz polityczna (np. w PRLu wartością było obmyślenie sposobu zaopatrzenia wsi w sznurek do snopowiązałek a teraz jest bezrobocie - cytat z książki sama tego nie wymyśliłam...)

Definicja Morrisa I. Steina - próba rozwiązania problemów powyższych.

„Twórczość to proces prowadzący do nowego wytworu, który jest akceptowany jako użyteczny lub do przyjęcia dla pewnej grupy w pewnym kontekście”

wady:

• ten sam wytwór w różnych warunkach raz twórczy raz nie

• wpływ pośredników: krytyków, recenzentów etc.

• Relatywizm oceny twórczości

Nęcka proponuje jednak ją przyjąć z kilku powodów:

• nie ma lepszej definicji dzieła twórczego

• można ją zinterpretować, że ocena społeczna „tworzy” dzieło twórcze. Dzieło staje się twórcze jeśli ludzie je za takie mają. - silniejsza wersja tego stanowiska to stanowisko atrybucyjne (autorstwa Kasof'a) według niego twórczość jest cechą przypisywaną wytworom w wyniku mniej lub bardziej systematycznych analiz

2. Twórczość jago cecha osoby

„zdolność do produkowania wytworów, charakteryzujących się koniunkcją cech nowości i wartości”

inaczej nazywana kreatywnością

Dwa podejścia:

• elitarne (twórczość przez duże „T”) - twórczość cechą tylko wybitnych umysłów, zdolnych do tworzenia dzieł o bardzo dużej wartości i nowości - metodologia takich prac polega na analizie wywiadów z twórcami uznanymi oraz analizie faktów historyczno - biograficznych

• egalitarne (twórczość przez małe „t”) - każdy człowiek jest twórczy, choć nie każdy w jednakowym stopniu - czyli tak jak z każdą inna cechą osobowości. - twórczość jest cechą ciągłą

Argumenty za podejściem egalitarnym:

• psychologia humanistyczna - „twórczość jest nieodłącznym atrybutem osoby ludzkiej” - to jest raczej ideologia niż twierdzenie naukowe...

• rozwój dziecka - takie rzeczy jak twórczość lingwistyczna etc.

• Możliwość stosowania treningów twórczości

• Idea jedności procesów poznawczych, braku jakościowych różnic, jedyna różnica to cel któremu podporządkowane są procesy

• Argument metodologiczny - łatwiej przebadać dowolną próbkę, niż uznanych artystów bo ci nie lubią być badani... (tak ten argument mnie faktycznie przekonuje...)

Trochę inny podział (Barsalou i Prinz):

• twórczość wyjątkowa - wprowadza zasadnicze zmiany w życiu całych społeczności

• twórczość „przyziemna” - wymiar indywidualny, produkowanie nowych form zachować, służących lepszemu przystosowaniu do otoczenia - trzy rodzaje: produktywność (zdolność wytwarzania nieskończonej liczby wytworów, głównie symbolicznych np. język); tworzenie poznawczych reprezentacji świata w postaci sądów (różne sądy - różne oddanie sensu sytuacji etc.) tworzenie i wykorzystywaniu plastycznych form reprezentacji obiektów (reprezentacja obrazowa)

Twórczość bez dzieł:

Maslow: twórczość w zakresie samorealizacji - czyli taka osoba która się ciągle rozwija jest szczęśliwa etc., tkwią w niej możliwości, - taka twórczość jest zdaniem Maslowa warunkiem istnienia twórczości w konkretnej dziedzinie, ale nie warunkiem wystarczającym.

Rozwój konkretnej twórczości ograniczają przeszkody, społeczne i emocjonalne uwarunkowania aktywności twórczej oraz bariery poznawcze.

Stad termin: aktywność potencjalnie twórcza - czyli aktywność która mogłaby doprowadzić do wartościowych dział gdyby była kontynuowana wystarczająco długo

Kryteria twórczości

1. Kryteria jawne

1. obiektywnie stwierdzalne dowody społecznego uznania dzieła lub jego autora - np. liczba sprzedanych książek, indeks cytować - zasadniczo wątpliwe bo np. autora pracy naukowej można często cytować wytykając mu że jego praca jest bez sensu; nie da się odnieść np. do twórców renesansu

Simonton opracował technikę zdaną „podejściem historiometrycznym” - do badania nieżyjących autorów - częstość wymieniania w encyklopediach etc.

2. Podejście Guilforda

Oparte na myśleniu dywergencyjnym - wytwarzanie licznych pomysłów w odpowiedzi na problem natury otwartej.

Dwie skale: test niezwykłych zastosowań (np. wymyśl jak najwięcej zastosowań dla gumki do mazania) i test odległych konsekwencji (np. wymyśl jak najwięcej konsekwencji tego jakby ludzie mieli nieparzystą liczbę kończyn)

Trzy oceniane kryteria:

• płynność - łatwość wytwarzania pomysłów, ich liczba. Płynność może być słowna (jak najwięcej słów na „l”), ideacyjna (jak najwięcej rozwiązań problemu) i skojarzeniowa (jak najwięcej słów kojarzących się ze słowem „owca”)

• giętkość - gotowość do zmiany kierunku myślenia, różnorodność pomysłów. Giętkość może być spontaniczna (niewymuszona zmiana) i adaptacyjna (pod wpływem konieczności dostosowania się do warunków zadania)

• oryginalność - wytwarzania reakcji nietypowych, wskaźnik częstości pojawiania się danej reakcji.

Warto zauważyć, że wszystkie ona mierzą cechy osoby (nie licząc oryginalności która mierzy i cechę osoby i wytworu).

Wady podejścia: liczy się ilość nie jakość rozwiązań - Guilford zakładał że jak ktoś produkuje dużo rozwiązań to jest większe prawdopodobieństwo że pojawi się jakieś wartościowe - w rzeczywistości jest trochę inaczej - z upływem czasu pojawia się co raz mniej rozwiązań (zmniejsza się płynność) ale za to są one co raz bardziej oryginalne - zasada konieczności uwolnienia się od pomysłów oczywistych

Podejście bardzo wpływowe przez długi czas, na jego podstawie powstał np. test twórczego myślenia Torrance'a, który po za w/w trzema skalami dodaje jeszcze staranność czyli ilość pracy włożonej w ekspresję pomysłu.

3. Skale ocen

„skala semantyczna dzieł twórczych” (O'Quin i Besemer)

złozona z 55 itemów z których każdy zawiera dwa przeciwstawne przymiotniki i siedem dyskretnych punktów oceny (np. oryginalny 1-2-3-4-5-6-7 konwencjonalny)

Mierzy trzy wymiary, z których każdy ma jeszcze aspekty oceny

• nowość (zadziwiający, oryginalny)

• sensowność (logiczność, przydatność, wartość, zrozumiałość)

• styl (dobre wykonanie, elegancja)

dzięki temu pozwala na wykreślenie profilu charakteryzującego oceniany wytwór, na podobieństwo profilu osobowości człowieka.

2. Kryteria ukryte - czyli takie których nikt nie definiuje i które nie pojawiają się przed przystąpieniem do oceny

1. technika oceny konsensualnej (T. Amabile)

definicja operacyjna: „jakiś wytwór lub reakcja jest twórcza o tyle o ile właściwie dobrani obserwatorzy, niezależnie od siebie, zgadzają się co do tego”

Dość skomplikowana technika - trzeba uważnie wybrać sędziów (np. wiersze powinni oceniać dojrzali poeci), sędziów musi być sporo ( w badaniach Amabile co najmniej kilkunastu), muszą oni oceniać dzieła w kolejności losowej, na kilkunastu kryteriach oceny ( pierwszym jest zawsze twórczość, a potem seria kolejnych takich jak podobanie się, spójność tematyczna etc.)

Sędziowie oceniają względną wartość - to znaczy tworzą list rankingową wewnątrz przedstawionej im puli wytworów

Uzyskano bardzo wysokie wskaźniki zgodności wewnętrznej.

2. kryteria emocjonalne

Bruner - „skuteczne zdziwienie” czyli mieszanka szoku i akceptacji, zaskoczenia i zgody ( odpowiada obiektywnym atrybutom twórczości: szok odpowiada nowości, a akceptacja wartości)

Zdaniem nęcki listę takich subiektywnych kryteriów można poszerzyć np. o początkową nieufność i brak zrozumienia oraz o efekt powtórnej oceny ( jak oceniamy drugi raz to nam się bardziej podoba)

3. Ujęcie triadowe - próba integracji. Wadą trudność operacjonalizacji. Trzy grupy kryteriów w każdej 5 kryteriów:

1. Cechy wytworu

1. trafność (sensowność)

2. oryginalność

3. niezwykłość

4. konieczność pojawienia się

5. wartość estetyczna

2. Reakcja psychiczna odbiorcy

1. „skuteczne” zdziwienie

2. początkowa nieufność

3. efekt powtórnej oceny

4. „nigdy bym na to nie wpadł!”

5. „tak bym właśnie zrobił!”

3. Cechy procesu myślenia

1. ruchliwość (skłonność do zmiany kierunku myślenia)

2. synteza (łączenie różnych wątków, faktów i idei)

3. aktywny stosunek to tworzywa, zadania

4. przełamanie bloku mentalnego (przeszkody w myśleniu twórczym)

5. działania w sytuacji niedoboru środków materialnych lub intelektualnych

ROZDZIAŁ 2 : STRUKTURA PROCESU TWÓRCZEGO

Proces twórczy - proces psychiczny prowadzący do wytworzenia nowej i wartościowej idei, może o też być proces rozwiązywania problemów, nie sprowadza się tylko do myślenia, ale też uwagi, percepcji idp.

1.podejście asocjacyjne

-cechowało psychologię introspekcyjną

-pochodzi od Arystotelesa

-umysł to mozaika przedstawień łączonych wg. praw asocjacji (kontrast, podobieństwo, współwystępowanie)

-proces myślowy to ciąg idei połączonych na zasadzie praw asocjacji

-przedstawiciel Mednick

-mechanizm twórczości sprowadza się do odległego kojarzenia, polegającego na połączeniu dwóch idei zwykle występujących osobno

- mechanizmy odległego kojarzenia: mediacyjna rola skojarzeń pośrednich, podobieństwo cech drugorzędowych (ukryte), wykorzystywanie przypadkowych zestawień bodźców

- różnice indywidualne wynikają z różnej hierarchii skojarzeń, czyli zróżnicowanej gotowości do reagowania pewną pulą skojarzeń w odpowiedzi na zadany bodziec

- stroma hierarchia - niewielka liczba skojarzeń uzyskuje przewagę nad innymi niemal je wykluczając

- płaska hierarcha - rozkład prawdopodobieństwa różnych skojarzeń jest b. równomierny, osoby o takim rozkładzie częściej dokonują odległych skojarzeń

- narzędzie do badania tw. To test odległych skojarzeń RAT ( 30 jednostek, składających się z trzech słów odlegle skojarzonych, zadaniem OB znalezienie 4 słowa

2.podejście postaciowe (gestalt)

- proces tw jako dążenie do zmiany struktury sytuacji problemowej

- proces rozw problemu to jakby próba domknięcia figury, czyli uzupełnienia sytuacji problemowej o brakujące elementy, to zmiana struktury problemu

- myślenie produktywne - proces przynoszący nowe efekty

- myślenie reproduktywne - proces rutynowego stosowania znanych reguł w celu rozwiązania problemu, nie przynoszący żadnych nowych efektów

- wgląd(Kohler) - nagła zmiana percepcji sytuacji problemowej

3.podejście psychodynamiczne

- odwołuje się d pojęcia nieświadomej pracy umysłu

- nie spożytkowana w akcie twórczym energia może znaleźć ujście albo w symptomach neurotycznych albo w aktywności twórczej (sublimacja)

- Freud wyróznł

#pierwotne procesy myślenia - impulsywne, niestereotypowe i podporządkowane zasadzie przyjemności, większy udział w twórczości

#wtórne procesy myślenia - logiczny, stereotypowy i podporządkowany zasadzie przyjemności

- Kubie - uważał, że procesy tw rozgrywają się w przedświadomości (nieświadomości latentnej)

- Kris - twórczość jako regresja w służbie ego, w sposób odwracalny i kontrolowany

- zwolennicy teorii inkubacji przyjęli pojęcie nieświadome pracy umysłu, zakłada 4 etapy procesu myślenia

1.przygotowanie (preparacja) - zbieranie danych, definiowanie problemu

2.inkubacja (samoistne generowanie pomysłów

3. olśnienie (iluminacja) - nagłe zrozumienie problemu

4. sprawdzanie, weryfikacja

$4. podejście behawiorystyczne

- tw to proces generowania nowych form zachowania

- rodzina nawyków - wiązka potencjalnych reakcji w każdej syt bodźcowej, uporządkowana hierarchicznie ze wzg na zróżnicowane prawdopodobieństwo wystąpienia danej reakcji

- myślenie twórcze - gdy przynosi efekty społecznie użyteczne

- nowsza wersja - teoria generatywności (Epstein) - nowe formy zachowani są syntezą wcześniej utworzonych nawyków, jeśli człowiek nie ma przystosowawczych form zachowania do danej syt to następuje dynamiczne współzawodnictwo między wcześniej wyuczonymi zach, mechanizm te jest powszechny i uniwersalny, a brak twórczości powoduje nieumiejętność ekspresji

- zachowanie twórcze jest rodzajem zachowania sprawczego, które może być wyuczone, wzmacniane i modelowane

5.współczesne teorie procesu twórczego

- wykazują trzy cechy:

• Eklektyzm teoretyczno-metodologiczny

• Rewizja wcześniejszych poglądów

• Poszukiwanie bazy empirycznej badaniach poznawczych

• Koncepcje rewzjonisyczne

- Perkins ->dawne teorie egzotyczne, bo zakładały jakościową swoistość procesów twórczych

- jego podejście „typu nic nadzwyczajnego”

- proces tw zbudowany z tych samych procesów twórczych

- Weisberg - rozwiązanie problemu wymaga przywołania z pamięci określonej proporcji wiedzy, nie ma nic wspólnego ze „zwrotami w myśleniu”

- jego teoria to „teoria stopniowego przyrostu” - wiedzy i umiejętności

- zanurzenie się trwa około 10 lat

• Koncepcja interakcji twórczej

- proces ciągłego wzajemnego oddziaływania celu aktywności twórczej i struktur próbnych

- struktury Pr mogą mieć postać materialną, niematerialną, symboliczną lub wyobrażeniową

- cel wpływa na strukturę Pr i odwrotnie

- interakcja między kolejnymi wersjami celu i struktur próbnych prowadzi do redukowania rozbieżności między dwoma elementami

- strategie - nadają procesowi twórczemu kierunek, dzięki nim możliwe jest przekształcenie struktur poznawczych lub dostrzeżenie podobieństwa między struk, automatyczne i nawykowe

- operacje wykonawcze - procesy poznawcze biorące udział w redukowaniu rozbieżności cel-struktura, należą tu: rozumienie dedukcyjne , indukcyjne, metaforyzowanie, dokonywanie skojarzeń, abstrahowanie, dokonywanie transformacji,

- myślenie krytyczne - proces ewaluacji i ewaluacji

- nie poddano jej empirycznej weryfikacji

• Model genploracji

- Finke, Ward, Smith - podejście zwane Twórczym poznaniem, to model heurystyczny

- charakterystyczną cechą ludzkiego umysłu jest generatywność, czyli zdolność do produkowania nowych jednostek wiedzy, a u podłoża leżą zwyczajne procesy poznawcze

- proces tw obejmuje dwa główne etapy: wytwarzanie wstępnych idei i sprawdzanie możliwości w nich tkwiących

- wstępne wygenerowane idee to struktury przetwórcze

- jest 6 grup procesów prowadzących do wytworzenia struktur przedtw

• Przywoływanie z pamięci trwałej

• Dokonywanie skojarzeń

• Synteza znanych elementów

• Przekształcanie struktur pojęciowych w nową jakość

• Przeniesienie inf z jednej dziedziny do innej

• Redukcja kategorialna, sprowadzenie cech obiektu do niektórych cech elementarnych

- struktury przedtw charakteryzuje nowość, wieloznaczność, nowe znaczenie, niespójność lub dywergencyjność

- faza eksploracji i interpretacji struktur przedtw sugeruje najczęściej powrót do fazy generatywnej, dochodzi albo do porzucenia albo do modyfikacji struktury

- modyfikacja może przyjmować 2 postacie: skupienie się na wybranym aspekcie danej struktury albo poszerzenie możliwości tkwiących w początkowy pomyśle

- trzeci element biorący udział w procesie tw to ograniczenia nasłane na proces tw

- model ten jest uniwersalny, próbuje opisać wszelkie procesy twórcze, niezależnie od dziedzin i rangi, dopuszcza różne wzorce przebiegu procesu twórczego

- pomysł nie musi być odpowiedzią na problem, może powstać spontanicznie

- umożliwia eksperymentalne badanie procesów twórczych

r. 3 - „POZNAWCZE SKŁADNIKI PROCESU TWÓRCZEGO”

Procesy poznawcze uznawane są za podstawowy składnik procesu twórczego. Tradycyjnie za najważniejszy proces uznawano myślenie („twórczość” = ”myślenie twórcze”/”dywergencyjne”), natomiast obecnie sądzi się, że decydujący wpływ na proces twórczy mogą mieć takie składowe jak: uwaga, wyobraźnia, kategoryzowanie obiektów czy pamięć.

UWAGA

• Popularny stereotyp roztargnionego twórcy sugeruje istnienie związku pomiędzy twórczością a stanami uwagi (roztargnienie jako brak skupienia uwagi na czymś istotnym). Stereotypy nie są faktem naukowym, jednak sugerują pewien kierunek badań i weryfikacji hipotez.

• EKSPERYMENT: jeden z pierwszych w tej dziedzinie został przeprowadzony przez Ghiselina, Rompela i Taylora (1964):

• Lista przymiotników określających różne stany uwagi

• Osoby badane podzielone na dwie grupy - uczeni twórczy o przeciętnym statusie materialnym oraz uczeni mniej twórczy o wysokim statusie materialnym (ujemna korelacja pomiędzy rangą naukową a statusem materialnym wynika z badań empirycznych)

• Uczeni opisywali swą uwagę w trakcie różnych etapów rozwiązywania problemu:

Etapy procesu twórczego	Uczeni bardziej twórczy	Uczeni mniej twórczy
Przed wglądem	„rozproszona”, „błądząca”, „rozedrgana”	„skupiona”
Opracowywanie pomysłu	„jasna”, „intensywna”	„rozproszona”
Po wglądzie	„zrównoważona”, „poszukująca”	„intensywna”

• Kolejne etapy procesu twórczego charakteryzują się różnymi stanami uwagi oraz stany te odróżniają osoby twórcze od mniej twórczych

• EKSPERYMENT: Mendelsohn i Griswold (1964):

• Badani rozwiązywali anagramy

• Wcześniej uczyli się pewnej listy słów, a w trakcie tej nauki z taśmy magnetofonowej odtwarzano obojętne słowa, które były „bodźcami zakłócającymi”

• Rozwiązania anagramów były prezentowane peryferycznie lub były na liście zapamiętywanych słów (o czym badani nie zostali uprzedzeni)

• Wyniki: osoby uzyskujące wyższe wyniki w teście odległych skojarzeń RAT uzyskały lepsze rezultaty w rozwiązywaniu anagramów niż osoby z niskim wynikiem w RAT

• Mendelsohn: odwołuje się w wypadku tych wyników do mechanizmu wykorzystania incydentalnych wskazówek (cue utilization) - uważa, że twórcze myślenie polega na kojarzeniu odległych faktów. A skojarzenia te wymagają utrzymania w polu uwagi pewnych bodźców, czasem bodźców przypadkowych, które mogą odegrać rolę wskazówek naprowadzających. Dzięki nim możliwe stanie się skojarzenie odległych faktów i tym samym - twórcze rozwiązanie problemu.

• Zdaniem Mendelssohna twórcze osoby nieustannie korzystają z bodźców przypadkowych powoduje to łatwiejsze kojarzenie odległych skojarzeń twórcze pomysły. Z tego wynika, że twórczość jest skutkiem mechanizmu poszerzania pola uwagi.

• EKSPERYMENT: Kasof (1997) - pytano badanych czy zwykle są świadome nieistotnych bodźców; bowiem autor założył, że świadomość tego rodzaju bodźców, wynikająca z niskiej skuteczności mechanizmu habituacji sensorycznej, oznacza poszerzone ple uwagi.

• Wyniki: pozytywna słaba korelacja między wskaźnikami twórczości a miarą „uwagi poszerzonej”

• Alina Kolańczyk wyróżniła dwa rodzaje uwagi:

• Intensywną obejmuje mało elementów, które są dobrze uświadomione i wybiórczo wyodrębnione z pola percepcyjnego; występuje zwykle w warunkach motywacji telicznej - która polega na dążeniu do ściśle określonego celu (motywacja celowa).

• Ekstensywną swobodnie obejmuje całe pole percepcyjne, towarzyszy najczęściej motywacji paratelicznej - cechującej się brakiem jasno sformułowanego celu; motywacja paracelowa odpowiada stanom relaksacji, zabawy, swobodnej eksploracji. Uwaga ekstensywna i towarzysząca jej motywacja parateliczna towarzyszą, zdaniem Kolańczyk, stanom intuicji twórczej i wglądowi.

• W kilku badaniach stwierdzono wyższe wskaźniki kreatywności u osób wykazujących gorsze funkcjonowanie filtra uwagi.

• Rawlings (1985) wykazał w badaniach (w których posługiwał się tradycyjną techniką dwuusznej prezentacji bodźców), że liczba nieistotnych bodźców, które przedostają się z kanału „ignorowanego” jest znacznie wyższa u osób twórczych niż o niższym poziomie twórczości. Stwierdzono także, że dzieci nadmiernie pobudzone (z trudnościami skupiania uwagi), uzyskują wyższe wyniki w miarach kreatywności niż dzieci bez ADHD.

• Uwaga jest także odpowiedzialna za skuteczność działania w warunkach wymagających wykonania dwóch lub więcej czynności w tym samym czasie. Chodzi tu o przydział „mocy przetworzeniowych” systemu poznawczego, które z natury są ograniczone.

• Nęcka: osoby twórcze uzyskują gorsze wskaźniki wykonania testu uwagi, zwłaszcza wtedy, gdy wymagał on pogodzenia dwóch prezentowanych jednocześnie zadań. => z tego wniosek, że osoby twórcze dysponują mniejszą ogólną pulą zasobów uwagi, jednak jest to tylko jedna z możliwych interpretacji.

• Pytanie: czy jesteśmy twórczy, bo mamy niewydolną uwagę, czy też mamy niewydolną uwagę, ponieważ jesteśmy twórczy? Dwie możliwe interpretacje:

1. Osłabiony filtr uwagi, umożliwia wykorzystanie w procesie twórczym bodźców pozornie nieistotnych, które umożliwiają dostrzeżenie analogii lub dokonanie nietypowego skojarzenia. Jest to bardziej prawdopodobna interpretacja.

2. Gorsze wykonanie testów uwagi przez osoby twórczej jest wynikiem skupienia się na samodzielnie wybranym problemie i na związanych z nim procesach twórczego myślenia, a nie na zewnętrznie narzuconych testach i zadaniach eksperymentalnych.

• W badaniach nad procesami przeduwagowymi (które związane są ze wstępnym przetwarzaniem bodźca, co dokonuje się automatycznie i bez udziału świadomości) wykazano, że osoby twórcze charakteryzują się osłabionym mechanizmem hamowania poznawczego.

• EKSPERYMENT: Aleksandra Słabosz (2000); zadanie Stroopa (ignorowanie jednego aspektu bodźca, aby móc zareagować na inny aspekt tego samego bodźca) + uprzedzenie negatywne (negative priming; zignorowanie jednego z dwóch bodźców, tworzących jednocześnie eksponowaną parę, w celu nazwania drugiego bodźca). Wyniki: osoby twórcze raczej ulegają interferencji w zadaniu Stroopa, co oznacza, że mają trudności z aktywnym zignorowaniem nieistotnych aspektów stymulacji. Jednocześnie osoby twórcze w mniejszym stopniu ulegają efektowi primingu negatywnego, co może świadczyć o tym, że są mniej skłonne do sztywnego przenoszenia nastawień percepcyjnych z jednej próby eksperymentalnej na inną.

• Twórczość wiąże się z osłabieniem mechanizmu hamowania pozn., występującego w przeduwagowych etapach przetwarzania bodźca.

PERCEPCJA

• Arnheim (1969): artysta dostrzega ukryte w obiektach znaczenie. Świat wrażeń wzrokowych pełen jest immanentnych znaczeń i wewnętrznych sił, które artysta spostrzega i komunikuje odbiorcom swego dzieła.

• Schachtel (1959) - mówił o „allocentryczej” percepcji obiektów, która unika naturalnej tendencji do narzucania rzeczywistości własnych kategorii. Percepcja allocentryczna ma stanowić podstawę twórczej aktywności człowieka.

• Przeciwieństwem percepcji allocentrycznej jest percepcja fizjonomiczna, która polega na przypisywaniu martwym obiektom i abstrakcyjnym rysunkom znaczeń metaforycznych lub związanych z typowo ludzkim sposobem przeżywania i doznawania. Człowiek w tej percepcji dokonuje projekcji własnych stanów psychicznych na spostrzegany obiekt, przypisując mu uczucia, intencje i inne stany psychiczne.

• Percepcja osó twórczych a prawa postaci:

-- prawa postaci uchodzą za uniwersalne zasady organizacji spostrzegania.

-- EKSPERYMENT: Stein i Meer (1954) prezentowali osobom badanym plamy Rorschacha (przez 10ms, 100ms, 3000ms i bez ograniczeń czasowych); oceniano wypowiedzi OB na temat widzianych obrazków pod kątem spójności, uwzględnienie wszystkich istotnych elementów i „integrującą” interpretację. Kreatywność OB określana była na podstawie opinii kolegów.

Uzyskano b. wysoką korelację (+0,88) między wskaźnikiem organizacji percepcyjnej z kreatywnością OB.

Wniosek: wszyscy ludzie spostrzegają rzeczywistość całościowo, niektórzy z nich charakteryzuje szczególnie dobra organizacja percepcji - są to te osoby, które oceniane są przez otoczenie jako twórczy.

• Smith (1990): przeprowadził badania nad twórczą percepcją wzrokową. Założył, że miarą kreatywności OB może być stopień, w jakim nadaje ona idiosynkratyczne/subiektywne interpretacje zwykłym bodźcom.

• Prezentacja tachistoskopowa obrazków przedstawiających martwą naturę

• Zmienną zależną była liczba subiektywnych interpretacji

• W badaniach stwierdzono preferencje osób twórczych w zakresie spostrzegania bodźców, zwłaszcza wieloznacznych.

• EKSPERYMENT: Barron i Welsh (1952) pokazywali osobom badanym (grupa kontrolna i artyści) abstrakcyjne rysunki, które ci mieli ocenić czy im się podobają czy nie.

• Wyniki: artyści częściej wskazywali rysunki złożone i niesymetryczne jako te, które im się podobają, a proste i symetryczne jako te, które im się nie podobają.

• Na podstawie tego badania skonstruowano znane narzędzie diagnostyczne - Barron-Welsh Art Scale - które jest stosowane do wyłonienia osób bardziej i mniej twórczych

• Osoby twórcze charakteryzują się skłonnością do spostrzegania rzeczywistości w sposób całościowy i uporządkowany, a zarazem indywidualny a wręcz subiektywny.

• Osoby twórcze wybiorą raczej złożony i nieregularny bodziec wizualny - bo takim bodźcom łatwiej nadawać swoją interpretację. Chodzi tu prawdopodobnie o wprowadzenie porządku wyższego rzędu a unikanie porządku narzucającego się, sugerowanego.

WYOBRAŹNIA I WYOBRAŻENIA

• Wyobrażenie zostało zdefiniowane jako rodzaj reprezentacji poznawczej, wykazującej wobec obiektu reprezentowanego właściwości analogowe. Wyobrażenie to „niby-spostrzeżenie”, dokonujące się pod nieobecność bodźca.

• Wyobraźnia natomiast to zdolność umysłu ludzkiego do tworzenia wyobrażeń i posługiwania się nimi.

• Tradycyjnie wyróżnia się:

• Wyobraźnię odtwórczą - bierze ona udział w większości zwyczajnych, codziennych czynności poznawczych; ułatwia np. przywołanie z pamięci szczegółowych cech przedmiotów. Rola tego rodzaju wyobraźni wydaje się być znikoma, a czasem nawet negatywna w procesie twórczości

• Wyobraźnię twórczą - umożliwia tworzenie w umyśle nowych przedstawień, dzięki czemu może prowadzić do odkrycia, wynalazku lub dzieła sztuki.

• Twórcza wizualizacja - wyobrażenie sobie czegoś zupełnie nowego, co stanowi rozwiązanie problemu, z którym zmagamy się od dłuższego czasu.

• Ronald Finke - podjął systematyczne badania nad wyobraźnią twórczą. Jego zdaniem wyobraźnia twórcza umożliwia eksplorację potencjału tkwiącego w przedmiotach. Manipulowanie rzeczywistymi przedmiotami jest trudniejsze aniżeli wykonanie podobnych przekształceń w wyobraźni. Drugie założenie, mówi o tym, że to nie wyobrażenia służą twórczym zamiarom, ale to twórcze produkty są skutkiem swobodnego badania możliwości tkwiących w wygenerowanych obrazach umysłowych.

Twórczy efekt jest tylko produktem ubocznym bawienia się wyobrażeniami.

EKSPERYMENT: Finke(1990) dawał OB wyjściowy zbiór 15 figur, z których komputer losował 3. Osoby badane miały minutę na wyobrażenie sobie czegoś, co składa się z podanych elementów, wygląda interesująco i może być do czegoś użyteczne. Potem OB miały narysować wymyślony przedmiot i określić go pod kątem jednej z 8 kategorii: meble, przedmioty osobistego użytku, środki transportu, aparatura naukowa, artykuły gospodarstwa domowego, narzędzia, broń, gry i zabawy.

• Wyobraźnia twórcza jest naturalną predyspozycją umysłu każdego człowieka.

• Tworzenie obrazów umysłowych, a następnie przekształcanie ich, łączenie i wszelkie inne manipulacje to operacje zastępcze wobec działania na prawdziwych, materialnie istniejących przedmiotach.

KATEGORYZOWANIE I WIEDZA POJĘCIOWA

• Twórczość wymaga tworzenia nowych kategorii pojęciowych. Końcowy efekt procesów twórczych, może istnieć w postaci nowo utworzonego pojęcia, które może posłużyć do trafnego opisu rzeczywistości.

• Można wyróżnić następujące rodzaje twórczych operacji pojęciowych:

1. Otwarcie granic kategorii - dzięki temu pojęcia stają się coraz bardziej „rozmyte”, ich granice - coraz bardziej „przepuszczalne”, a różnice między nimi - coraz bardziej umowne

2. Poszerzenie pola semantycznego - włączenie do jakiejś kategorii obiektów, które dotychczas do niej nie należały; może być rezultatem otwarcia granic, może to być też jednorazowe włączenie pewnych obiektów, bez rozmywania granic.

3. Redefinicja obiektu - inaczej „redukcja kategorialna” (Finke). Jest to spoglądanie na znany obiekt z nietypowej perspektywy i zdefiniowania go na nowo (zwykle po zredukowaniu go do 1 wybranej cechy)

4. Synteza pojęciowa - utworzenie nowej kategorii z wykorzystaniem znanych pojęć

5. Zmiana kontekstu użycia kategorii pojęciowej. W zależności od kontekstu użycia danego pojęcia, może zmieniać się jego znaczenie.

6. „Rewolucja pojęciowa” - zasadnicza zmiana zakresu pojęć i ich wzajemnych relacji w jakiejś dziedzinie, wynikająca z niemożliwości zrozumienia rzeczywistości poprzez pryzmat dotychczasowych pojęć.

• Wymienione wyżej operacje przynoszą zmiany w zakresie wiedzy pojęciowej, bez których efekt twórczy byłby niemożliwy lub mało prawdopodobny. Takie zmiany można nazwać „strukturami próbnymi” (Nęcka) lub „przetwórczymi” (Finke).

• Osoby twórcze charakteryzują się tendencją do tworzenia szerokich, pojemnych i rozmytych kategorii pojęciowych, często zmieniają zasady kwalifikacji i posługują się nietypowymi kryteriami klasyfikacji.

• Efektem jest tworzenie pojęć zbyt szerokich, często nieadekwatnych do rzeczywistości, co nazywa się błędem „nadmiernego włączania” (overinclusion).

• Eysenck: tworzenie pojemnych kategorii pomimo popełnienia błędu „nadmiernego włączania” jest niezbędne w mechanizmach twórczego myślenia, bo umożliwia dokonywanie odległych skojarzeń.

• Trzebiński na podstawie badań stwierdził, że osoby twórcze dysponują plastycznymi rdzeniami pojęciowymi - naginaniem znaczenia pojęć i poszerzania ich zakresu.

Trzebiński używa pojęcia „rdzeń pojęciowy” w znaczeniu podobnym do terminu „prototyp” Eleonory Rosch, ale „rdzenie pojęciowe” nie dotyczą wszystkich pojęć, niezależnie od poziomu abstrakcji. „Rdzenie pojęciowe” to uśrednione lub najczęściej spotykane „syndromy pojedynczych wartości na każdym z istotnych wymiarów pojęcia”. Autor definiuje treść pojęcia poprzez rdzeń i dopuszczalną wielkość jego transformacji. Im bardziej nietypowy egzemplarz, tym większa wymagana transformacja, czyli tym bardziej trzeba nagiąć rdzeń do napotkanego egzemplarza. Im większa plastyczność rdzeni pojęciowych, tym większa skłonność do twórczego myślenia. Procesy twórcze zależą od budowy i funkcjonowania pojęć.

• Chlewiński: pojęcia są „okienkiem”, przez które można zajrzeć do umysłu a operacje na pojęciach i wiedzy pojęciowej mogą być „okienkiem”, przez które można zobaczyć, jak funkcjonuje umysł twórczy.

PAMIĘĆ

• Rola pamięci w procesach twórczych wydaje się być kluczowa, ale niewiele jest prac empirycznych na ten temat.

• Wyróżniamy 3 fazy procesu pamięciowego:

1. Zapamiętywanie,

2. Przechowywanie,

3. Przywołanie,

• W fazie zapamiętywania decydującą role odgrywają procesy kodowania, dzięki którym informacja może zostać włączona w istniejące już struktury. Uważa się, że twórczość wymaga kodowania nietypowego, alternatywnego i selektywnego:

- kodowanie nietypowe polega na przypisaniu zapamiętywanemu obiektowi niezwykłej, rzadko używanej „etykiety” identyfikacyjnej

- kodowanie alternatywne polega na przypisaniu obiektowi kilku „etykiet”

- kodowanie selektywne polega na zdefiniowaniu obiektu tylko ze względu na jedną, wybraną cechę; umożliwiają tworzenie przejściowych kategorii pojęciowych (tzw. kategorii utworzonych ad hoc)

Konsekwencją określonego zabiegu kodującego jest zapisanie obiektu w pamięci trwałej w zgodzie z przypisaną mu etykietą kodującą. Skuteczność późniejszego przywołania jest zależna od użycia tego samego kodu przywołującego, który został użyty w zapamiętywaniu.

- kod nietypowy późniejsze niestandardowe użycie zapamiętanej informacji

- kod alternatywny przypomnienie sobie zapamiętanej informacji w różnych sytuacjach i kontekstach

- kod selektywny późniejsze użycie tylko tych fragmentów wiedzy, które są potrzebne w danym momencie, z pominięciem innych.

• W fazie przechowywania może dojść do utraty informacji lub do spontanicznej zmiany struktury wiedzy. Selektywne zapominanie może doprowadzić do twórczego rozwiązania problemu i jest jedną z możliwych podstaw wglądu. Natomiast nagła zmiana struktury wiedzy może prowadzić do efektu reminiscencji, który polega na tym, że po pewnym czasie pamiętamy nieco więcej niż zaraz po zapamiętaniu. Możliwym jest, że efekt reminiscencji jest odpowiedzialny za zjawisko olśnienia (nagłego zrozumienia istoty problemu)

• W fazie przywoływania krytyczne dla procesów twórczych jest uzyskanie dostępu do informacji w pamięci trwałej.

Weisberg (1988): twórcze rozwiązanie problemu może wymagać globalnego przeszukiwania magazynu pamięciowego. Zwykle przeszukujemy pamięć lokalnie, co w przypadku problemów codziennych, trywialnych jest raczej skuteczne. Jednak w wypadku sytuacji nowych lub niestandardowych trzeba przeszukać cały magazyn pamięciowy.

• Podobnie jak w wypadku pojęć, zjawiska pamięciowe można uznać za „okienka”, dzięki którym można obserwować działanie twórczego umysłu.

• Nowe koncepcje zajmują się tym, jak jest możliwe nietypowe lub twórcze wykorzystanie zasobów tkwiących w pamięci - są to tak zwane sieciowe modele pamięci semantycznej, które opisują proces twórczy w kategoriach selektywnego aktywizowania określonych struktur pamięci.

W sieciowych modelach pamięci semantycznej zakłada się, że pamięć jest zorganizowana na wzór sieci, składającej się z węzłów (odpowiadających pojęciom) połączonych ze względu na podobieństwo semantyczne lub związki skojarzeniowe. Bodziec zewnętrzny pobudza węzeł sieci, który stanowi pojęciową reprezentację bodźca, a pobudzenie rozchodzi się do innych węzłów. Rychlicka (na podstawie badań): osoby twórcze częściej dostrzegają związek między odległymi słowami, chociaż zabiera im to dużo czasu.

MYŚLENIE

• Obecnie odchodzi się od poglądu, że myślenie twórcze opiera się na heurystykach (ogólnych wskazówkach ukierunkowujących proces poszukiwania rozwiązania.

• Myślenie nietwórcze wydaje się wykorzystywać algorytmy, czyli niezawodne metody systematycznego poszukiwania rozwiązania.

• Newell i Simon: heurystyka to sposób na ograniczenie liczby czynności wykonywanych w poszukiwaniu rozwiązania. Jeśli więc algorytm to sprawdzanie wszystkich możliwości rozwiązania problemu, a heurystyka - na stosowaniu reguł ograniczających zakres poszukiwań, to ludzkie myślenie prawie zawsze ma charakter heurystyczny.

• W innym znaczeniu heurystyka to świadomie stosowany przepis na pomysł.

• Guilford: ma dość kontrowersyjne zdanie na temat twórczego myślenia. Jego zdaniem twórcze myślenie ma charakter dywergencyjny, a nietwórcze - konwergencyjny.

Gdy przez myślenie dywergencyjne rozumiemy wytwarzanie licznych, różnorodnych i oryginalnych pomysłów - i wtedy ta teoria ma sens.

Natomiast, jeśli myślenie dywergencyjne rozumiemy jako proces ukierunkowany wielorako, „rozbiegający się” od problemu wyjściowego - to wtedy nie tylko przychodzi nam do głowy myślenie twórcze, ale także wiele sytuacji, w których myślenie nie przynosi nowych i wartościowych rozwiązań.

Wydaje się, że dychotomia, o której mówi Guilford lepiej pasuje do problemów zamkniętych lub otwartych, niż do rozwiązywania problemów.

• Aktywne podejście do problemu - jedna z zasadniczych cech myślenia twórczego, która powoduje jego dużą modyfikację. Osoby twórcze nie rozwiązują problemu w takiej postaci, w jakiej im go przedstawiono, ale starają się go uprościć, zredefiniować.

• Istotną cechą aktywności twórczej jest także poszukiwanie problemu do rozwiązania.

• Kolejną cechą myślenia twórczego jest użycie analogii - dzięki niej można dojść do wykorzystania posiadanej wiedzy w nowej sytuacji, pod warunkiem ze ten nowy problem jest choć trochę podobny do czegoś dobrze znanego.

• Debre Gertner: warunkiem skutecznego użycia analogii jest dostrzeżenie podobieństwa miedzy obiektem porównywanym a obiektem porównującym. Autorka ta reprezentuje podejście syntaktyczne, zgodnie z którym o użyciu analogii przesądza nadrzędne podobieństwo struktury obu obiektów.

• Holyoak: jest jednym z reprezentantów stanowiska przeciwnego syntaktycznemu, tzw. podejścia pragmatycznego. Wedle tego stanowiska oprócz podobieństwa wyższego rzędu potrzebne jest także podobieństwo niższego rzędu, w tym podobieństwo szczegółów, a zwłaszcza konkretny cel poznawczy.

• Duncker (1945): jego badania dały dość dobre dowody empiryczne na używanie analogii w rozwiązywaniu problemów.

• Natomiast Gick i Holyoak wykazali, że spontaniczny transfer rozwiązań przez analogię wystąpił w ich eksperymencie stosunkowo rzadko, pozytywny skutek odniosła natomiast sugestia eksperymentatora, aby skorzystać z analogii. Z badań tych wynika, że jeśli nie wiemy o możliwości skorzystania z analogii, to prawdopodobnie z niej nie skorzystamy.

• Analogie pomagające wymyślić coś nowego są niezwykłe, oryginalne i zazwyczaj pochodzą z zupełnie innego kontekstu niż problem, nad którym pracujemy. Dostrzeżenie analogii samo w sobie jest czymś kreatywnym, a pożytki skorzystania z niej są bardzo duże.

• Myślenie twórcze to myślenie metaforyczne. Dzięki metaforycznemu opisowi możemy zrozumieć trudny i złożony problem. Użycie metafory także jest samo w sobie aktem twórczym (podobnie jak jest z analogią), pod warunkiem, że chodzi o metaforę „żywą” a nie o sztywny związek frazeologiczny. Metafora łączy także różne dziedziny.

• Istotnym elementem myślenia twórczego jest przezwyciężanie sztywnych nawyków i nastawień. Sztywność myślenia jest bardzo powszechna, a czasem nawet nieunikniona. Nieumiejętność użycia znanych przedmiotów w nietypowej dla nich funkcji jest również bardzo częsta - ludzie twórczy nie są od takich sztywności wolni, ale charakteryzują się mniejszą podatnością na usztywnienie.

Dlatego za charakterystyczną cechę myślenia twórczego uważa się operacje polegające na uwalnianiu od sztywnych nawyków, jeśli dotychczasowe działania nie przyniosły rozwiązania problemu.

EKSPERYMENT: Smith, Ward i Schumacher wykazali, że sztywność myślenia występuje również wtedy, gdy zadanie jest całkowicie otwarte i nie zawiera żadnych pułapek. Udowodniono także, że czynnikiem usztywniającym może być otrzymany od eksperymentatora przykład, choć nie można mówić tu o modelowaniu zachowań, bo eksperymentator nie była autorem przykładowych rysunków.

CZYNNIKI METAPOZNAWCZE

• Metapoznanie to wiedza o własnych procesach i strukturach poznawczych.

• Uważa się, że procesy metaloznawcze odpowiadają za planowanie czynności poznawczych niższego rzędu, za nadzór i kontrolę ich wykonania, a także za analizę informacji zwrotnych i wyciąganie wniosków z uprzednich doświadczeń.

• Harrington (1975) w swoich badaniach wykazał, że podana instrukcja („starajcie się być twórczy; chodzi o pomysły, na które nikt inny by nie wpadł”) zwiększyła wskaźniki oryginalności i giętkości, choć obniżyła wskaźniki płynności.

• Wiedza osoby badanej o tym, w jaki sposób ma radzić sobie z problemem, podnosi skuteczność podejmowanych przez nią wysiłków.

• Norbert Jaušovec (1994) - EKSPERYMENT: zestaw problemów dobrze i źle określonych, w trakcie rozwiązywania tych problemów OB miały głośno myśleć. Protokoły głośnego myślenia analizowano pod kątem sformułowań świadczących o refleksji, planowaniu i monitorowaniu własnej pracy nad problemem.

• Wyniki: wskaźnik metapoznania korelował ze skutecznością rozwiązania problemów dobrze określonych na poziomie r=+0,57, a w wypadku problemów źle określonych na poziomie r=+0,31

ROZDZIAŁ 4 EMOCJE I MOTYWACJE W TWÓRCZOŚCI

Emocje w procesie twórczym

1. Dane z introspekcji

• Ghiselin, Rompel i Taylor- wskazywali na uczucie szczęścia, zachwytu, i „ubogacenia” przezywane w momencie olśnienia; negatywne emocje w okresie poprzedzającym wgląd oraz pozytywne poczucie odprężenia, spokoju i satysfakcji w okresie po krytycznym momencie, w którym wystąpił wgląd.

• Prawda subiektywna nie musi odpowiadać prawdzie obiektywnej, a doznawanie intensywnych emocji może ograniczać zdolność dokonywania wiarygodnej introspekcji

• Badania Shawa - wyniki badań wyraźnie faworyzują koncepcję nieświadomej pracy umysłu i teorię inkubacji

2. Emocje sprzyjające twórczości

• „emocje filokreatywne” -pojecie wprowadzone przez Kocowskiego; emocje przyczyniające się do wytworzenia nowych pomysłów, facylitujące proces wytwarzania pomysłów m.in. : zaciekawienie, radość, sympatia interpersonalna i inne emocje o pozytywnym znaku(nie można też wykluczyć filokreatywnego wpływu emocji negatywnych)

• nie można wykluczyć że czynnikiem sprzyjającym twórczość jest po prostu pobudzenie emocjonalne w tym przypadku nie zadziała prawo Yerksa -Dodsona;

-być może niski stan pobudzenia sprzyja, ponieważ zmniejszony poziom mobilizacji organizmu osłabia działanie wewnętrznej autocenzury, umożliwiając akceptację nowych pomysłów

• wysoki sprzyja tworzeniu licznych kojarzeń w sieci semantycznej, zwiększając prawdopodobieństwo skojarzeń nietypowych

• emocje pozytywne przypuszczalnie ułatwiają nam przejście na bardziej abstrakcyjny poziom wiedzy pojęciowej-łatwej dostrzegamy wtedy podobieństwa i częściej kojarzymy odległe fakty

• pozytywne emocje prawdopodobnie ułatwiają dostęp do zasobów pamięci trwałej

• podwyższony nastrój pomaga w tworzeniu dużej liczby pomysłów, ale nie ma związku z podnoszeniem ich jakości( w odniesieniu do problemów otwartych; w wypadku problemów zamkniętych; wymagających wglądu procesom intelektualnym sprzyja raczej nastrój obniżony)

• Heinzen wyróżnił 2 typy twórczości:

-proaktywną - ma charakter dążeniowy, polega bowiem na korzystaniu z dostrzeżonych możliwości działania, jest motywowana czynnikami wewnętrznymi i sterowana pozytywnymi emocjami (rzadsza)

-reaktywną - ma charakter unikowy, ponieważ polega na reagowaniu na pojawiający się problem; jest motywowana czynnikami zewnętrznymi ( kary lub negatywne konsekwencje nierozwiązania problemu ); sterowana emocjami negatywnymi, głównie lękiem

• hipoteza, jakoby twórczość była odpowiedzią na frustracje ( zablokowanie działań ukierunkowanych na cel ) jest raczej wątpliwa

• badania Heinzena wskazują, że pracom twórczym sprzyja najbardziej umiarkowany poziom frustracji

3. Emocje kierujące procesem twórczym

• Gordon opisał tzw. Reakcję hedoniczną, czyli pozytywny afekt, odczuwany wtedy, gdy zbliżamy się do rozwiązania problemu lub do wytworzenia istotnych półproduktów procesu twórczego ( ciepłe uczucie, że ma się rację )

• Nęcka uznał, że tego rodzaju afekt może leżeć u podstaw jednej ze strategii twórczego myślenia, zwanej strategią ukierunkowującej emocji - szczególnego rodzaju informacja udzielana procesom poznawczym przez procesy afektywne

• może się również pojawić „zimne przeczucie”, że jest się w błędzie

• eksperyment Blatta: w procesie rozwiązywania problemów wzrost fizjologicznych wskaźników pobudzenia emocjonalnego nieco wyprzedza kluczowe momenty tego procesu, np. wgląd

• badania Metcalfe: subiektywne odczucie ciepła dobrze odpowiada obiektywnej bliskości rozwiązania w wypadku problemów trywialnych, czyli wymagających użycia posiadanej wiedzy; w problemach otwartych odczucie ciepła pojawia się tuż przed rozwiązaniem, ale zwiastuje raczej porażkę niż sukces

• Jausovec stwierdził, że przeskoków emocjonalnych, polegających na zmianie oceny z ciepło na zimno lub odwrotnie było znacznie więcej w wypadku problemów wymagających wglądu

4. Emocjonalne koszty twórczości

• Możliwości twórcze człowieka są zazwyczaj znacznie większe, niż rzeczywiste osiągnięcia, może to wynikać z działania licznych i bardzo silnych bloków hamujących ekspresję twórczego potencjału, np. działanie sztywnych nastawień, społeczne otoczenie twórcy a przede emocjonalne koszty twórczości

-płacimy przede wszystkim lękiem przed odrzuceniem, przed oceną, przed samotnością, przed przekroczeniem granicy normalności; płacimy również częstymi, gwałtownymi zmianami nastroju

-do emocjonalnych kosztów twórczości należy też zaliczyć konieczność ponoszenia ryzyka; twórczość wymaga przede wszystkim przeciwstawiania się tłumowi, czyli wyboru własnej ścieżki

5. Motywacja a procesy twórcze

• Wyniki badań nad wpływem nagród za aktywność twórczą nie dają jednoznacznych odpowiedzi na pytania o wpływ nagród na intensywność i jakość tworzenia ( ilościowo rzecz ujmując dominuje dziś pogląd o szkodliwym wpływie nagród na tworzenie )

• Badania Amabile - oczekiwanie zewnętrznej oceny obniża jakość wykonywanych kolaży, chyba że osoby badane otrzymują jasną instrukcję jak je wykonać

• Nagroda może mieć pozytywny skutek w wypadku zadań dość dobrze określonych, wymagających wykonania jasno zdefiniowanych i dobrze wyuczonych czynności

• hipoteza nadmiernego uzasadniania: jeśli aktywność twórcza może być skutecznie motywowana przyjemnością, skłonnością do zabawy, ciekawością, zewnętrzne powody aby się jej oddawać są zbędne, tworzą tak zwane nadmierne uzasadnianie, mogące zniszczyć motywację wewnętrzną

• produktywność naukowa laureatów Nobla zwykle znacząco spada po otrzymaniu nagrody

• nagrody prawdopodobnie nie mają znaczenia w przypadku dojrzałych, wybitnych twórców, mogą jednak zaszkodzić w rozwoju potencjału twórczego dzieci i młodzieży

6. motywacja samoistna - czerpanie satysfakcji z nagród zawartych w samej czynności; prototypem takich czynności jest niewątpliwie zabawa

• twórczość jako dojrzała forma zabawy

-Csikszentmihalyi wprowadził pojęcie fali zwane również doświadczeniem autotelicznym, to jest subiektywne doznanie złożone z takich emocji jak podniecenie, radość, zaciekawienie; płynne i kompetentne wykonanie skomplikowanych czynności bez objawów znudzenia, zmęczenia i zniechęcenia; warunkiem jest równowaga między poziomem kompetencji a poziomem wymagań / trudności zadania; znajdowanie się poza nudą i lękiem, czyli „na fali”

• zaciekawienie motywuje nas do stawiania pytań i uporczywego poszukiwania odpowiedzi na działanie bodźców nowych, niespójnych, złożonych, nieregularnych

• można eksperymentalnie wzbudzać motywację samoistną

7. potrzeba wykazania własnej wyższości nad rywalami raczej nie sprzyja twórczości, natomiast potrzeba osiągnięcia coraz wyższego poziomu mistrzostwa w danej dziedzinie może być bardzo wspomagająca (motywacja hubrystyczna - dążenie do przekraczania własnych osiągnięć na wybranym polu )

• aktywność twórcza uwarunkowana jest wieloma motywami działającymi łącznie, przy czym wzajemne proporcje motywów różnego typu mogą się zmieniać, między innymi wraz z kolejnymi etapami indywidualnego rozwoju twórcy lub etapami procesu twórczego

ROZDZIAŁ 5 WGLĄD

Wgląd- centralny moment procesu twórczego, w którym rodzi się nowa idea.

1. CECHY WGLĄDU

• Pojęcie wglądu pochodzi od psychologów postaci:

Wgląd= nagła zmiana percepcji problemu

Stąd 2 cechy wglądu:

• Doświadczenie nagłości rozwiązania

• Zmiana sposobu widzenia problemu

• 3 cecha: Niekiedy dodaje się jeszcze do składników konstytutywnych doświadczenie impasu lub porażki, po którym następuje przerwa w zajmowaniu się problemem- przerwa inkubacyjna

ARTYSTA,MĘDRZEC, BŁAZEN: 3 PERSONIFIKACJE TWÓRCZOŚCI

Artur Koestler (pisarz, psycholog amator)-twórca teorii ,,bisocjacji”:

• wg niej twórczość powstaje w wyniku nałożenia na siebie dwóch różnych kontekstów lub systemów znaczeń

• w każdym akcie twórczym występują 3 pierwiastki:

• estetyczny: reakcja ,,ach” * dominuje w twórczości artystycznej

• poznawczy: reakcja ,,aha” * dominuje w naukowej

• humorystyczny: reakcja ,,ha, ha” *dominuje w kabaretowej

Każdy z nich obecny jest w każdym akcie twórczym, ale (patrz *).

• Twórca to zarazem artysta, mędrzec i błazen

• Wg Koestlera najlepiej do analiz teoretycznych nadaje się aspekt humorystyczny.

2. Nagłość

• Badania nad intuicją twórczą z użyciem techniki ,, ciepło-zimno”-przeczucie pomysłu na kilkanaście sekund przed sformułowaniem rozwiązania. (Metcalfe)

• Inny eksperyment (Matcalfe, Wiebe)- 2 typy problemów: algebraiczne i wymagające wglądu

Osoba badana określała systematycznie na skali ciepło-zimno prawdopodobieństwo zbliżania się do rozwiązania.

Zd algebraiczne-odczucie ciepła staje się b.intensywne w miarę pracy

Zd wglądowe - prawie cały czas odczuwa zimno, a ciepło nieoczekiwanie na końcu

• Badania nad intuicją (Westcott) - zgadywanie reguły rządzącej serią uporządkowanych liczb; u niektórych ,,przeskoki intuicyjne” (b. wcześnie nieraz już po 2 elementach formułowali (poprawne lub nie )rozwiązanie)

• Pochodzenie reakcja ,,aha!” (= subiektywne doświadczenie nagłości wglądu)

• Zwolennicy teorii inkubacji- HIPOTEZA MYŚLENIA NIEŚWIADOMEGO -twórcza idea powstaje w nieświadomości, przebija się po długim okresie inkubacji, czyli myślenia nieświadomego. Odczucie nagłości jest złudzeniem, a nie przejawem nieciągłości procesów twórczych.

• Rewizjoniści-reakcję ,,aha” można zrozumieć w świetle tego, co zachodzi przed wglądem i do czego prowadzi zmiana percepcji problemu.

CZY MOŻNA BADAĆ INTUICJĘ W LABORATORIUM?

• Bowers, Regher, Balthazard, Parker- ludzie nieświadomie formułują i potem weryfikują hipotezy

• Eksperyment: 3 słowa skojarzone z czwartym słowem (np. telefon-życie-odcinek; odp: linia)

Wynik : badani nawet kiedy nie znali odp, często byli przekonani, że takie skojarzenie jest możliwe. Częściej też byli przekonani o słuszności takiej decyzji.

• Inne eksperymenty: bodźce niewerbalne i podobne rezultat

3. Przerwa inkubacyjna

• Przerwa inkubacyjna- przerwa czasowa występująca między podjęciem problemu a wypracowaniem rozwiązania.

• Patrick- obserwowała artystów pracujących nad rysunkiem na zadany temat, zachęcając ich do głośnego myślenia.

• O inkubacji świadczy taki przebieg zachowania:

Pomysł pojawia się we wczesnych wypowiedziach artysty, następnie nic o nim nie słychać, a w końcu okazuje się, że stanowi on główny motyw gotowego dzieła

Tak inkubacja przebiega w 85%.

• Artyści od nieartystów nie różnili się występowaniem inkubacji

• Eksperymenty z manipulacją eksperymentalną (przerywanie pracy OB i zajmowanie ich czymś innym, a potem skłanianie do powtórnego podjęcia problemu):

• Ponomarev- rozwiązywanie problemu wymagającego przełamania sztywnego nastawienia percepcyjnego; w przerwie partyjka szachów (układ figur podobny do układu bodźców w problemie, a ruchy szachisty analogiczne do ruchów potrzebnych do rozwiązania)

Wyniki: przed przerwa prawie nikt nie potrafi rozwiązać, po przerwie 60% rozwiązuje. Nikt z OB nie pojął dlaczego.

• Też Dreistadt prowdział takie badania.

• Podsumowanie: przerwa inkubacyjna może mieć pozytywny wpływ na zadanie pod warunkiem, że podczas przerwy dochodzi do odbioru inf sugerujących poprawne rozwiązanie.

• Badania nad sztywnością funkcjonalną(Murray i Denny) -przerwa inkubacyjna nieco pomogła badanym o niższym poziomie zdolności intelektualnych, a zaszkodziła o wyższym.

• Być może inkubacja występuje gł w warunkach naturalnych, bo:

• Przerwy eksperymentalne krótsze od naturalnych

• Problemy w przerwie o znikomym podobieństwie do realnych problemów

• Mechanizm wpływu inkubacji:

• Przerwa to okazja do odpoczynku i regeneracji zasobów energetycznych

• Przerwa to okazja do osłabienia błędnych nawyków i wygaszenia sztywnych nastawień

• Przerwa to okres, w kt możemy natknąć się na sugestie jak rozwiązać problem → pożyteczna ,,podpowiedź”

4. Zmiana struktury problemu

• GESTALT wgląd polega na zmianie sposobu widzenia elementów syt problemowej poprzez przeorganizowanie pola percepcyjnego

• Potem dodano też poza percepcyjne procesy ważne dla zmiany struktury problemu np.:

• Asher- podstawę wglądu stanowi zmiana struktury w zakresie pojęć opisujących sytuację; rozwiązywanie problemu zaczyna się w momencie dostrzeżenia niekompletności w systemie wyuczonych pojęć

• Psychologia poznawcza- zmiana struktury problemu= zmiana jego poznawczej reprezentacji w umyśle

• Holyoak- reprezentacja problemu obejmuje 4 grup elementów:

1. cele do osiągnięcia

2. ograniczenia nałożone na przyszłe rozwiązania

3. możliwe lub dopuszczalne strategie szukania rozwiązania

4. obiekty, procedury lub fragmenty wiedzy, ułatwiające zdefiniowanie i rozwiązanie problemu

Tworzymy z nich wew, poznawczy model problemu, na którym dokonujemy manipulacji w celu dokonania rozwiązania

Sposób umysłowego przedstawienia sytuacji problemowej decyduje o pojawieniu się rozwiązania i o jego jakości

• Ohlsson- starał się pogodzić podeście postaciowe z podejściem inspirowanym poznawczą teorią Newella i Simona.

• ,,Zwyczajne” rozwiązywanie problemu polega na przeszukiwaniu przestrzeni problemu, czyli możliwych sposobów zredukowania rozbieżności między stanem rzeczywistym, a stanem pożądanym.

• Kiedy redukowanie rozbieżności nic nie daje pojawia się impas, kt skłania do restrukturyzacji (zmiana sposobu poznawczego reprezentowania sytuacji problemowej)

• Restrukturyzacja polega na przeszukiwaniu przestrzeni opisu problemu. Zmierza nie do szukania rozwiązania, ale do znalezienia alternatywnych sposobów reprezentacji problemu.

• Jeśli któryś z aktów restrukturyzacji sprawi, że na horyzoncie pojawi się rozwiązanie, możliwe jest subiektywne przeżycie olśnienia.

• Budowanie struktury problemu:

• Mumford, Reiter-Palmon i Redmond - prosili uczestników badania o rozwiązanie problemu dywergencyjnego: wymyślnie reklamy telewizyjnej trójwymiarowej. Te z OB. które przed przystąpieniem do pracy miały napisać, co ich zdaniem jest ważne w tym zadaniu i przedstawiły problem własnymi słowami miały lepsze wyniki w zakresie jakości i oryginalności rozwiązań.

• Gick i Lockhart- źródłem trudności w rozwiązywaniu problemów może być

1. dostęp do posiadanej reprezentacji problemu

2. budowa zupełnie nowej reprezentacji problemu

3. wykorzystanie przywołanej z pamięci lub nowo utworzonej reprezentacji

• Problemy wymagające wglądu charakteryzują się tym, że 2 pierwsze operacje są b.trudne, a 3-cia trywialna stąd uczucie zaskoczenia

• Reakcja aha- bezpośredni skutek zastosowania długo szukanej lub pracowicie konstruowanej , ale łatwej w użyciu reprezentacji problemu..

CO NAM DAJE PRZERWA INKUBACYJNA?

Eksperyment Dreistadta - zadanie wymagające wglądu np. narysowanie planu posadzenia 10 drzew w 4 rzędach po 4 w każdym.

1 grupa 20min na rozwiązanie,

2 grupa , ale podpowiadano im rozwiązanie,

3 grupa z przerwą na zupełnie inną czynność.

4 grupa z przerwą i podpowiedziami.

Wyniki:

• Przerwa inkubacyjna bez podpowiedzi nic nie daje.

• Podpowiedzi wyraźnie zwiększyły liczbę poprawnych odpowiedzi.

• Grupa 4 najlepsze wyniki choć była to tendencja dość słaba.

• OB. z 4 i 2 grupy nie zdawały sobie sprawy z podpowiedzi.

Wnioski:

Funkcją okresu inkubacji jest poszukiwanie wzorców percepcyjnych analogicznych do szukanego rozwiązania problemu wcześniej podjętego, ale chwilowo zarzuconego.

5. Poznawczy mechanizm wglądu

• Wgląd dokonuje się dzięki wybiórczości

• Janet Davidson, Robert Sternberg - przy wglądzie występują powszechne procesy poznawcze, ale cechują się one szczególną selektywnością działania (wybiórczość procesów kodowania, porównywania, zestawiania-kombinowania lub łączenia posiadanych elementów wiedzy)

• Selektywne kodowanie- odbiór wybranych elementów sytuacji lub problemu, często od dawna obecnych w polu percepcyjnym, ale ignorowanych np. gorączka połogowa Semmelweisa (odkrył związek śmiertelności kobiet w połogu z niemyciem rąk przez lekarzy po badaniu);

2 rodzaje sk: → analogia do teorii Lewickiego

1. szczególne zwracanie uwagi na istotne elementy syt→ procesy abstrakcji pozytywnej

2. ignorowanie elementów nieistotnych → procesy abstrakcji negatywnej

• Selektywne porównywanie odkrycie istotnego związku wcześniej ukrytego między nowo nabyta wiedzą a tym, co wiadomo było już wcześniej. Zazwyczaj polega na dostrzeżeniu podobieństwa, analogii lub metafory, a następnie na wykorzystaniu ,,starej” wiedzy w nowej syt. np. Archimedes i eureka.

• Selektywne łączenie- zestawienie oderwanych, znanych fragmentów wiedzy w nowe sensowne całości np. konstruowanie nowej teorii naukowej na gruncie znanych przesłanek- np. Darwin teoria ewolucji

• Warunki, kt musi spełnić akt wybiórczości kodowania, porównywania i łączenia by prowadzić do wglądu:

1. Kryteria natury fenomenologicznej- selektywne procesy poznawcze powinny sprawiać wrażenie, że wystąpiły nagle i nieoczekiwanie

2. Kryteria społeczne- procesy te nie występują od razu w syt problemowej (przynajmniej nie u wszystkich ludzi)

3. w wyniku ich działania następuje zmiana poznawczej reprezentacji problemu

• Wymagane dalsze badania:

1. uściślenie kryteriów wybiórczości

2. dowody empiryczne na to, że wybiórczość procesów poznawczych charakteryzuje osoby o podwyższonym poziomie zdolności twórczych.

EMPIRYCZNA WERYFIKACJA TEORII WYBIÓRCZOŚCI

• 3 kategorie problemów wymagających wybiórczego (kodowania, porównywania i łączenia) w 2 wersjach (ze wskazówką i bez).

• Założenie: jeśli wskazówki ułatwiające wybiórczość pomogą w rozwiązaniu problemów przez wgląd to znaczy, że porażka związana jest z brakiem dostatecznej selektywności

• Problemy ze wskazówką łatwiejsze do rozwiązania od problemów bez niej.

• Częstsze wypadki zmiany strategii w odniesieniu do problemów bez wskazówek sugerują, że niedostateczna wybiórczość prowadzi do impasu, co wymaga zmiany strategii.

• Problemy ze wskazówką pomagają wszystkim, ale relatywnie mniej tym b. inteligentnym

• Posługując się techniką ciepło-zimno wykazano, że subiektywne uczucie nadchodzącego rozwiązania jest najsłabsze w wyniku problemów rozwiązywanych poprawnie, ale bez wskazówek. Nagłość najwyraźniejsza w wypadku problemów bez wskazówek.

• Być może poprawne rozwiązanie poprzez wgląd wymaga samodzielnej dokonanej bez żadnych wskazówek selekcji w zakresie kodowania, porównywania lub łączenia wiedzy.

• Wgląd jest możliwy dzięki aktywnym procesom prowadzącym do uproszczenia problemu.

• Zwolennik Herbert Simon, niektóre idee też u Langleya i Jonesa.

• Simon- przesłanki dotyczące problemów wymagających wglądu:

1. odniesienie do prawdziwego problemu np. naukowego, a nie łamigłówek

2. takie problemy zazwyczaj są niewiarygodnie złożone- olbrzymia liczba pojedynczych reprezentacji potrzebnych do jego rozwiązania

3. rozwiązywanie problemu wymaga operacji kombinatorycznych, wykonywanych przez pamięć operacyjną

4. pamięć operacyjna ma ograniczoną pojemność

• Nadmierna złożoność problemu (w stosunku do SEM) uniemożliwia skuteczne poszukiwanie rozwiązania. Trzeba więc go uprościć.

• Typy operacji prowadzące do uproszczenia problemu:

1. ,,oswajanie problemu” - grupowanie tworzących go elementów w coraz mniejsze zlepki lub porcje inf, w struktury nadrzędne →pakowanie w pudła;

Na tym polega faza preparacji procesu twórczego.

2. selektywne zapominanie- zapominanie tych elementów struktury problemu, kt nie da się upakować. Mogą to być elementy nadmiarowe. Jest procesem uzupełniającym do oswajanie.

Następuje w fazie inkubacji.

• Obie operacje są automatyczne, czyli zachodzą bez intencji i udziału świadomości.

• Wgląd następuje wtedy, gdy w wyniku licznych cykli oswajania i selektywnego zapominania problem zostanie uproszczony na tyle, że zmieści się w SEM; jest skutkiem zrozumienia problemu.

• Warunkiem wglądu jest silna motywacja, najlepiej poznawcza, do zmagania się z problemem.

• Wątpliwości:

1. trzeba uzupełnić o heurystyki sterujące oswajaniem problemu

2. nie wyjaśniony mechanizm selektywnego zapominania - kryteria selekcji

3. Brak danych, że osoby z większą pojemnością SEM szybciej dochodzą do rozwiązania przez wgląd. Choć Davidson i Sternberg udowodnili, że osoby b. inteligentne lepiej rozwiązują problemy przez wgląd. A inteligencja zależy od pojemności SEM.

Brak danych, że twórczość jako cecha wykazuje też taką zależność. Być może teoria Simona nadaje się tylko do twórczości naukowej.

SELEKTYWNE ZAPOMINANIE W PROCESIE INKUBACJI

• Smith - porażka w rozwiązywaniu problemu może wynikać z blokującego działania wcześniej nabytych nawyków lub fragmentów wiedzy.

• Przerwa inkubacyjna ma funkcje wygaszające w stosunku do fragmentów wiedzy blokujących rozwiązanie.

• Eksperyment Smitha- OB. pokazywano rebusy z podpowiedziami naprowadzającymi lub błędnymi.

• Wyniki: istnieje odwrotna zależność między liczbą poprawnie rozwiązanych rebusów a liczbą pamiętanych wskazówek wprowadzających w błąd. Im dłuższa pzrerwa po błędnej wskazówce tym więcej poprawnych rozwiązań i tym mniej wskazówek pamiętały OB.

• Czł myśli sztywno tak długo jak pamięta coś, co go usztywniło.

• Korzystanie z okazji- wgląd następuje w wyniku wykorzystania inf przypadkowo pojawiających się w naszym polu percepcyjnym, a istotnym dla rozwiązania problemu.

• Następuje po porażce w rozwiązywaniu problemu.

• Jest automatyczne.

• ,,Oportunistyczna asymilacja” = wgląd wg Seiferta, Meyera, Davidsona, Patalano iYaniv.

• W fazie przygotowawczej mają miejsce 4 czynności intelektualne:

1. konfrontacja z problemem - próby zrozumienia go i znalezienia rozwiązania; może trwać b.długo więc wymaga nasilonej motywacji

2. doświadczenie porażki- zdanie sobie sprawy z braku rozwiązania i zrozumienie dlaczego dotychczasowe pomysły są błędne

3. porażka musi być przechowywana w pamięci trwałej

4. zaprzestanie pracy nad problemem

• W fazie inkubacji dochodzi do wykorzystania zew stymulacji jako źródła nowych, ważnych inf; dopuszczają możliwość, że źródłem tych inf mogą być myśli, fantazje, marzenia senne lub dzienne, inne procesy wewnątrzpsychiczne. Najwięcej rozwiązań przez wgląd jednak dzięki symulacji zew. Kulminacja tej fazy to powrót do inf o porażce w wyniku uaktywnienia struktur pamięci trwałej przez bodźce zew.

• Faza iluminacji składa się z 2 stadiów:

1. zinterpretowanie i zasymilowanie inf odebranych z zew jako wskazówek mogących pomóc w przełamaniu impasu; procesy te napędzane są poprzez emocje pozytywne powstałe w wyniku natrafienia na przydatną wskazówkę.

2. pełne zrozumienie problemu, reakcja ,,aha”

• Wgląd jest skutkiem działania wielu całkowicie zwyczajnych procesów poznawczych. Szczególny układ tych czynności może doprowadzić do niezwykłego i subiektywnie bardzo tajemniczego doświadczenia nagłości, z jaką rodzi się nowa idea.

• Krytyka: niewiele mówią o interpretacji i asymilacji nowych danych,

Co decyduje, że niektóre inf są interpretowane jako nadające się wykorzystać podpwiedzi? Czy to cechy tych podpowiedzi, czy osoby je wychwytującej?

6. Podsumowanie:

• Wgląd to przede wszystkim subiektywne dśw nagłości rozwiązania, z towarzyszącym temu dśw przeżyciem emocjonalnym (reakcja,,aha”). To również zmiana reprezentacji problemu, poprzedzona zazwyczaj doznaniem porażki oraz dłuższą lub krótszą przerwą inkubacyjną.

ROZDZIAŁ 6 INDYWIDUALNE CECHY TWÓRCÓW

INTELEKT

1. Inteligencja-zdolności twórczych nie można zredukować do tradycyjnie rozumianej inteligencji

• praca Getzelsa i Jacksona

-współczynnik korelacji miedzy różnymi miarami twórczości a ilorazem inteligencji przyjmowały wartość od +0,11 do +0,39

-poczucie humoru nasilone znacznie bardziej w grupie twórczej

• hipoteza progu - pozytywny związek korelacyjny istnieje pomiędzy miarami twórczości a inteligencji ale w stosunku do osób o IQ nie wyższym niż około 120

-gdybyśmy w ocenie zdolności intelektualnych posługiwali się wyłącznie testami inteligencji, pominęlibyśmy wiele talentów twórczych

-powyżej tego minimum twórczość zdaje się zależeć od stylu poznawczego, osobowości, motywacji

• badania Wallacha i Kogana

-dzieci twórcze ale mało inteligentne płaca wysoką cenę emocjonalna i społeczną za zdolność do nietypowego, oryginalnego myślenia

• badania Stenberga twórczość i inteligencja nie są tożsame w potocznych koncepcjach umysłu ludzkiego

2. Style poznawcze

• Osoby twórcze są niezależne od pola- spostrzegają rzeczywistość niezależnie od wzorów narzuconych przez pole percepcyjne; kieruje się samodzielna analizą sytuacji, w małym stopniu ulegając presji wytworzonej przez wewnętrzną organizacje bodźców - hipoteza niepotwierdzona empirycznie

• Osoby twórcze są bardziej refleksyjne niż impulsywne, preferują raczej odroczenie reakcji niż odpowiedź szybką, ale błędną - korelacja stosunkowo słaba.

• Osoby twórcze mają upodobanie do używania metafor w myśleniu i w porozumiewaniu się.

• Badania Nosala

-oryginalność myślenia koreluje ze skłonnością do konkretno-subiektywnego przetwarzania informacji ( koncentracja na detalach, kierowanie się emocjami )

-płynność myślenia, preferencja według stylu globalno-obiektywnego ( koncentracja na całości i postępowanie racjonalne )

-aktywność twórcza wymaga różnych stylów przetwarzani informacji, w zależności od przyjętej strategii i fazy procesu twórczego

• Osoby twórcze charakteryzują się upodobaniem do intuicyjnego stylu myślenia

• teoria R. Stenberga

• -twórczość wymaga raczej stylu ustawodawczego polegającego na skłonności do konstruowania norm i reguł, nie zaś stylu wykonawczego, który polega na dążeniu do celu według obowiązujących reguł, ani też stylu sądowniczego, związanego z upodobaniem do analizowania i oceniania

• -rzeczywiste osiągnięcia twórcze człowieka zależą od tego, czy wybierze on dziedzinę, która odpowiada preferowanemu sposobowi myślenia

• -istnieją 4 podstawowe typy władzy państwowej i odpowiadające im style myślenia i działania: monarchiczny, hierarchiczny, oligarchiczny i anarchiczny; osoby twórcze preferują monarchiczny typ funkcjonowania ( jeden cel angażuje wszelkie środki i zasoby)

• -osoby globalne mają upodobanie do myślenia abstrakcyjnego, do ujmowania samej istoty problemu oraz do problemów o dużym zasięgu; zazwyczaj twórcze

• W przyszłości większy nacisk powinno się położyć na badanie indywidualnych stylów tworzenia ( indywidualne, zróżnicowane wzorce przebiegu procesu twórczego )

3. Osobowość

• Osobowość możemy rozumieć jako:

1. nadrzędny system regulacji, odpowiadający za spójne zachowania i koordynację poszczególnych procesów psychicznych - badania w paradygmacie humanistycznym

2. zespół cech indywidualnych - badania nad korelacją twórczości i cech osobowości

• osoba twórcza cechuje się otwartością, dzięki czemu może wykorzystywać wszelkie źródła informacji, potencjalnie przydatne w dążeniu do celu lub rozwiązywaniu problemów, skłonność do wychodzenia poza wybraną dziedzinę działalność i łatwość asymilowania nowych informacji ( niezbędne na początku procesu twórczego )

-niekiedy cecha ta oznacza coś więcej niż tylko łatwość asymilacji nowych informacji, przeradza się w silną potrzebę nowości

-przeciwieństwem otwartości jest dogmatyzm- skłonność do przedwczesnego udzielania jedynie słusznej odpowiedzi i upodobanie do zdecydowanych, radykalnych sądów; tolerancja wobec treści dwuznacznych i słabo zdefiniowanych uznawana jest za konieczny składnik osobowości twórczej

• osoba twórcza charakteryzuje się niezależnością ( w momencie generowania pomysłów )

-przejawia się w postawie nonkonformistycznej i nieuleganiu naciskom

-szczególny związek z niezależnością i nonkonformizmem wykazuje psychotyczność; potencjał psychotyczności może rozwijać się w kierunku twórczości lub patologii, w zależności od nasilenia cechy, wpływów środowiskowych i towarzyszących cech osobowości ( stabilność, neurotyczność itp. )

-aspekt fizjologiczny: DNA mało serotoniny, dużo dopaminy brak hamowania bodźców nieistotnych permanentne poszerzenie uwagi skłonnośc do tworzenia pojemnych i przepuszczalnych kategorii pojęciowych rozwój psychotyczności rozumianej jako cehca osobowości; ekspresja psychotyczności może przybierać formę patologiczną lub twórczą

• oraz wytrwałością ( w fazie realizacji )

-problemu wytrwałości nie da się zredukować do siły motywów stojących za procesem twórczym

-wytężonej, długotrwałej pracy służy postawa czerpania satysfakcji i motywacji z samej aktywności twórczej

-niesprzyjająca jest natomiast motywacja oparta na potrzebie osiągnięć, sukcesów

-społecznie najbardziej pożądanym mechanizmem wytrwałości jest siła ego (stabilność emocjonalna, brak lęku, zdolność do przezwyciężania porażek lub perseweracja, tj. skłonność do wielokrotnego podejmowania tego samego tematu lub nieustannego nękania ludzi własnymi pomysłami)

-podwyższona samoocena może wspomagać inne mechanizmy wytrwałości

• paradoksalna struktura osobowości - w osobowości twórczej nasilone są takie cechy jak dążenie do osiągnięć, ambicja, chęć potwierdzenia własnej wartości, jak również w.w. -(Tokarz: najważniejszym źródłem satysfakcji młodych pracowników nauki jest uznanie, aprobata, rozgłos; u starszych naukowców najważniejsze stają się uzyskiwane wyniki i pomysły na dalsze badania)

-paradoksalnie połączenie ambicji i motywacji samoistnej zapewnia wytrwałość w fazie generatywnej

• konkluzja badań IPAR: mechanizmy twórczości są niezależne od płci, a różnice międzypłciowe w zakresie produktywności twórczej zależą od czynników natury społecznej i kulturowej

4. Zaburzenia zachowania

• Badania Jamison i Richards wykazały

-częstsze występowanie depresji i zaburzeń maniakalno-depresyjnych wśród artystów

-twórczość jako predyspozycja, której niekoniecznie towarzyszą wybitne osiągnięcia, korelującą z skłonnością do stanów hipomaniakalnych

• Badania Richards stwierdziły podwyższone wskaźniki kreatywności wśród pacjentów leczonych na łagodną formę cyklofrenii; jeszcze bardziej kreatywni byli ich bliscy krewni

• Być może te same czynniki genetyczne odpowiadają za wzrost wystąpienia zaburzeń afektywnych i za podwyższone zdolności twórcze, przy czym łagodniejsza forma tych zaburzeń wydaje się mieć lepsze skutki dla twórczości

• Z analiz Richards wynika, że mania bywa raczej czynnikiem sprawczym twórczości, a depresja zarówno jej skutkiem jak i przyczyną

• Schizofrenia i schizotypia

-zaburzenia z kręgu schizofrenii występują częściej u twórców o uznanych osiągnięciach oraz u ich bliskich, niż u reszty populacji

-zależności te są słabsze niż w przypadku zależności afektywnych ( bardziej szkodliwy wpływ farmaceutycznego leczenia w przypadku schizofrenii )

-osoby chore na schizofrenię mają niezwykłe, odległe skojarzenia, włączają w proces myślenia informacji nieistotne lub przypadkowe, posiadają skłonność do wykorzystywania nadmiernie pojemnych kategorii pojęciowych

R.7 - SPOŁECZNY KONTEKST TWÓRCZOŚCI

Czynniki społeczne w interakcji z czynnikami natury psychologicznej mogą sprzyjać twórczości lub ją blokować.

TWÓRCZOŚĆ A ŚRODOWISKO

• Środowisko rodzinne

Wyróżnia się odmienne typy twórczego rozwoju, wśród których jednym z możliwych jest model twórczości wskutek traumy. Badacze wyróżnili 3 możliwości przekładania się negatywnych doświadczeń z dzieciństwa na wybitne osiągnięcia twórcze:

1. mechanizm „ucieczki w twórczość” - intensywne zainteresowanie jakąś dziedziną nauki aby zapomnieć o rzeczywistości

2. rozwój twórczości dzięki zwiększonej wrażliwości dziecka - szczególne znaczenie w twórczości artystycznej, gdzie jest możliwe bezpośrednie przetworzenie własnych doświadczeń życiowych w dzieło sztuki.

3. twórcze „przywracanie równowagi” emocjonalnej i poznawczej zachwianej traumatycznym wydarzeniem- wymaga dużo pracy i może zaowocować twórczym dziełem

Badania nad środowiskiem rodzinnym przyszłych twórców:

badania MacKinnona- rodzice z jednej strony okazywali dzieciom szacunek i zaufanie do możliwości, a z drugiej nie przejawiali intensywnych uczuć ani nie kultywowali bliskości emocjonalnej; stwierdzono również, że matki okazywały stosunkowo niewiele matczynego ciepła i nadopiekuńczości

badania nad rolą kolejności narodzin- Ann Roe stwierdziła, że w grupie wybitnych matematyków występuje nadreprezentacja jedynaków i pierwszych dzieci w rodzinie ( jedynaki i dzieci ur. jako pierwsze kierują się przede wszystkim motywem osiągnięć), natomiast w innych dziedzinach twórczości znaczenie kolejności narodzin okazało się mniejsze.

Sulloway- twierdzi ze bardziej twórcze są osoby urodzone później, a dzieci ur. jako pierwsze i jedynaki są bardziej nastawione na spełnianie oczekiwań rodzicielskich i w większym stopniu ulegają wpływom zewnętrznym; Ludzie urodzeni jako kolejne dzieci muszą natomiast wywalczyć sobie własną „niszę ekologiczną”, która często polega na pielęgnowaniu ukrytego talentu.

Siła i kierunek wpływu rodziny zależy prawdopodobnie tez od rodzaju twórczości. Twórczość „powszednia” wymaga raczej wsparcia, ciepła i akceptacji ze strony rodziny, natomiast twórczość rozumiana jako wybitne osiągnięcia może wynikać z doświadczeń negatywnych, a nawet traumatycznych.

• Twórczość w szkole

Szkoła nie sprzyja twórczości z kilku powodów:

uczy konformizmu - dziecko uczy się obowiązujących reguł zachowania;

uczy zachowań konwergencyjnych- dziecko uczy się, że odpowiedź na pyt jest tylko jedna

odzwyczaja od skłonności do stawiania pytań- pyt. zadaje nauczyciel a uczeń odpowiada;

niesprzyjający sposób przekazywania wiedzy- wychowankom przekazuje się jak najwięcej wiadomości, w mniejszym stopniu stymulując myślenie i dociekliwość (zależność między myśleniem a twórczością jest krzywoliniowa- twórcze są osoby, które wiedzą dużo, ale nei nazbyt dużo).

Wpływ oddziaływania szkoły nakłada się na naturalne tendencje rozwojowe. Rozwój myślenia operacyjnego może doprowadzić do przejściowego osłabienia oryginalności. Znane jest również zjawisko „kryzysu czwartej klasy” polegające na znacznym obniżeniu się poziomu twórczego myślenia u dzieci 9-10-letnich.

Szkoła nie musi być środowiskiem antytwórczym. Postawy i zachowania nauczycieli (zainteresowanie dziećmi, entuzjazm do pracy) oraz atmosfera na lekcji są czynnikami decydującymi o twórczym rozwoju dziecka.

• Twórczość w miejscu pracy

Miejsce pracy jest dla twórczości środowiskiem szczególnie ważnym z racji tego, że twórczość jest samą istotą misji niektórych instytucji zatrudniających ludzi, po drugie twórczość i innowacyjność ma wymiar ekonomiczny, ponieważ przekłada się na zysk lub stratę. Twórczy klimat w miejscu pracy można określić w sześciu punktach:

1. stanowi wyzwanie dla pracowników,

2. pracownicy czują się wolni i nieskrępowani kiedy podejmują inicjatywy i nowe zadania,

3. nowe pomysły spotykają się z zainteresowaniem i wsparciem ze strony kolegów i kierownictwa,

4. pracownicy nie boją się wygłaszać nowych pomysłów, nie czują lęku,

5. dużo dyskutują w swobodnej atmosferze, bez sztywnych reguł,

6. toleruje się umiarkowane ryzyko, jak też sytuacje nie do końca określone.

• Osoby znaczące

Mentor- osoba, która sprawując indywidualną opiekę nad przyszłym twórcą, steruje jego rozwojem, doradza i chroni przed niebezpieczeństwem -zazwyczaj nauczyciel, mistrz zawodu (w szczególnym wypadku matka lub ojciec, jeśli jest aktywny w jakiejś dziedzinie twórczości).

Wywiady z wybitnymi twórcami zebrane przez Csikszentmihalyi wskazują na olbrzymią rolę mentorów w rozwoju indywidualnym każdego z nich. Rola opiekuna sprowadza się do utwierdzenia młodego człowieka w jego tożsamości jako artysty oraz przekazania mu tzw. „wiedzy ukrytej”- niepisanych reguł rządzących wybraną dziedziną twórczości.

Modelem roli zawodowej albo wzorcem osobowym nazywamy kogoś, na kim młody człowiek może się wzorować. Zdarza się, że jest to ta sama osoba, która pełni funkcje mentora.

Znaczenie wzorców osobowych pokazują badania Zuckermana nad noblistami. Simonton ostrzega, że nadmierne naśladowanie mistrza grozi utratą oryginalności.

Jedne z badań pokazało, że dzieci obserwujące na wideo modela w niezwykły sposób wykorzystującego zwyczajny przedmiot uzyskują później lepsze wyniki w testach twórczego myślenia niż dzieci obserwujące osobę zachowującą się standardowo.

*Ramka 7.2 str.154. Wnioski z badania Ruscio i Amabile: obserwowanie modela który pokazuje nam „przepis na twórcze dzieło” (instrukcja algorytmiczna- pokazuje krok po kroku etapy stworzenia dzieła) pomaga nam w wytworzeniu czegoś równie twórczego jeśli to „coś” ma być podobne do wzorca. Jeśli ma być niepodobne - wtedy znacznie lepsze efekty daje obserwowanie różnorodnych sposobów wykorzystania materiału przez modela (instrukcja heurystyczna). Jeśli zależy nam na nauczeniu twórczości przez modelowanie powinniśmy raczej posługiwać się instrukcjami heurystycznymi (wtedy obserwator tworzy coś niepodobnego, nowego…)

• „Kreatogenne” społeczeństwo

Warunki sprzyjające rozwojowi twórczości:

1. dobrobyt, rozumiany jako duża siła nabywcza pieniądza- stwarza popyt na twórcze dzieła i umożliwia sponsorowanie twórców przez innych członków społeczności;

2. wolność osobista - szczególnie wtedy gdy nastąpi rozluźnienie rygorów, osłabienie sztywnych zasad życia społecznego i przezwyciężenie dyktatury;

3. różnorodność kulturowa lub etniczna;

4. społeczność ceniąca wybitne dzieła oraz ich autorów - społecznie podzielane systemy wartości.

SPOŁECZNY ODBIÓR TWÓRCZOŚCI

• Ocena i krytyka

Paradoks Perkinsa dotyczy sytuacji, w której osoba oceniająca dysponuje wszelkimi środkami i umiejętnościami niezbędnymi do stworzenia dzieła, a mimo to go nie tworzy; potrafi za to doskonale ocenić oryginalność i wartość cudzych wytworów.

Brak korelacji miedzy umiejętnościami trafnej oceny a zdolnościami twórczymi ujawnia się kiedy ocena autorów na temat swoich prac nie pokrywa się z oceną społeczną. Nie zmienia to faktu, że ten sam autor potrafi trafnie ocenić cudze dzieło. Ta rozbieżność wynika z faktu, że odbiorcy cenią sobie głównie te wartości, które sami mogą czerpać z dzieła, np. przyjemność obcowania z czymś pięknym, a autor może cenić dzieła subiektywnie trudne w realizacji.

badania Runco i Chand: osoba twórcza raczej wie które z jej pomysłów są rzeczywiście coś warte, trudno jej natomiast rozpoznać pomysły mniej twórcze (tendencja do przeceniania własnych pomysłów, darzenia ich ojcowskim afektem)

badania Groborz i Nęcki: wysokie wyniki w teście twórczości nie gwarantują trafnej oceny wartości pomysłów.

Wpływ ocen zewnętrznych na przebieg i wyniki aktywności twórczej:

w wielu eksperymentach wykazano, że jest negatywny, oceny i krytyki niszczą motywację samoistną, sama świadomość czekającej nas oceny wpływa negatywnie;

badania prowadzone poza laboratorium wykazały pozytywny wpływ oceny na chęć do pracy i produktywność twórczą- być może twórczość przez duże T różni się pod tym względem od twórczości „powszedniej”;

w badaniach wykazano również, że osoby twórcze cechują się wewnętrznym umiejscowieniem kontroli;

Nęcka: negatywne skutki dla przebiegu procesów twórczych mają natychmiastowe, impulsywne oceny wyłaniających się pomysłów, tzw „tłamsiciele” lub zabójcy pomysłów; Zabójcy są szczególnie niebezpieczni, ponieważ prowadzą do odrzucenia nowego pomysłu oraz zniechęcają autora do kolejnych prób;

Runco i Chand, podsumowując rozważania nad rolą krytyki i oceny w twórczości, dokonali interesujących rozróżnień:

- pomiędzy ewaluacją polegającą na ocenie dzieła a waluacją polegającą na ulepszaniu dzieła;

- uważają, że inne procesy odpowiadają za ocenę rozwiązań problemów konwergencyjnych, a inne- dywergencyjnych;

- odróżniają ocenę końcowego pomysłu od oceny przebiegu procesu poznawczego rozumianą jako orientację w skuteczności własnych procesów twórczych.

• Pośrednicy

Pośrednicy- ludzie, którzy pośredniczą między autorem dzieła a jego właściwym odbiorcą, np. wydawcy, krytycy (w przypadku twórczości artystycznej), dyrektorzy galerii…

Rozmaite dziedziny twórczości różnią się pod względem wpływu i znaczenia pośredników. Decydują o tym 3 czynniki:

jednoznaczne kryteria oceny - w wypadku innowacji technicznych (nauk hipotetyczno-dedukcyjnych) kryteria są bardziej jednoznaczne niż w sztuce a tym samym rola pośredników mniejsza; w wypadku braku jasnych kryteriów pośrednik jak gdyby rekomenduje dzieło innym (nauki przyrodnicze, humanistyczne)

konkurencja na rynku- jeśli liczba potencjalnych autorów jest duża (jak w sztuce aktorskiej) pośrednicy zyskują na znaczeniu;

poziom specjalizacji konieczny do zrozumienia dzieła- jeśli dziedzina wymaga opanowania skomplikowanego systemu kodów rola pośredników wzrasta, np. teatr awangardowy.

• Spostrzeganie społeczne

Twórcze dzieci mają wśród nauczycieli opinię „niegrzecznych”, być może dlatego, że podatność na rozproszenie uwagi, charakterystyczne dla osób twórczych, czyni je mniej zdolnymi do uważania na lekcji. Opinia nauczycieli o kreatywnych uczniach kształtuje sposób traktowania zdolnego ucznia i wpływa na ocenę jego wytworów.

Stwierdzono tzw. efekt Rosenthala - procesy spostrzegania społecznego dotyczące relacji nauczyciel-uczeń mogą wywierać istotny wpływ na rozwój zdolności twórczych wychowanków eksperyment pokazał, że dzieci rzekomo przedstawione nauczycielom jako szczególnie twórcze rzeczywiście uzyskały lepsze wyniki w testach twórczości po upływie roku. Przypuszczalnie nauczyciele zachowywali się wobec nich w szczególny sposób, np. wzmacniając ich niestereotypowe zachowania, stwarzając dodatkowe możliwości rozwoju..

WPŁYW SPOŁECZNY

• Facylitacja czy inhibicja

Czy wpływ społeczny ułatwia czy utrudnia przebieg i wynik aktywności twórczej??

- efekt facylitacji społecznej polega na wzroście wykonania zadania w obecności innych ludzi, zazwyczaj w odniesieniu do prostych, dobrze opanowanych czynności.

- aktywność twórcza, jest przeciwieństwem czynności prostej i dobrze opanowanej, w tym wypadku należy oczekiwać efektu społecznej inhibicji

Badania Amabile (1990)- osoby pracujące w samotności stworzyły bardziej twórcze kolaże niż osoby pracujące w obecności innych osób. Szczególnie szkodliwy był wpływ osób spostrzeganych jako osoby oceniające (nawet tylko potencjalnie).

Drugi wariant badania, pisanie wierzy- okazało się, że obecność innych osób, z którymi łączy nas wspólnota losu, ma bardzo pozytywny wpływ na wyniki aktywności twórczej (tylko gdy nie spodziewamy się natychmiastowej oceny wyników, gdy ocena jest oczekiwana poziom twórczy dzieła wyraźnie spada) <ryc7.5>

-czynnikiem zakłócającym procesy twórcze jest nie tyle sama obecność innych ludzi, ale spostrzegana lub rzeczywista konieczność podjęcia rywalizacji.

-rywalizacja międzygrupowa- może w określonych wypadkach wpłynąć na twórczość pozytywnie

-rywalizacja wewnątrzgrupowa- prawie zawsze ma wpływ negatywny

-rywalizacja pierwotna- współzawodnictwo z innymi o najlepszy wynik lub najszybciej dokonane odkrycie, może mieć wpływ facylitujący (Nęcka, 1987)

-rywalizacja wtórna- współzawodnictwo o prestiż, sławę, pieniądze, a dzieło jest szczególnego rodzaju bronią w walce z konkurentami, nie sprzyja twórczości (Nęcka, 1987)

Efektu inhibicji społecznej nie da się wyjaśnić wyłącznie rywalizacją, bo już sama obecność innych ma negatywny wpływ na poziom twórczości. Być może wysoki poziom twórczości czyni człowieka odpornym na działanie efektu inhibicji (inhibicja działa ale można ją zneutralizować)

• Twórczość grupowa

W badaniach porównuje się wydajność grup rzeczywistych do grup nominalnych (równolicznych zbiorów jednostek, pracujących indywidualnie)

Przewaga grup nad jednostkami jest pozorna. Taylor, grupy nominalne stworzyły średnio 68,1 pomysłu na grupę, a grupy rzeczywiste 37,5.

Grupy rzeczywiste okazały się gorsze pod względem produktywności od grup nominalnych. Grupy rzeczywiste wyżej oceniają wyniki swoich działań, prawdopodobnie ulegając zbiorowemu złudzeniu. Przewaga grup nominalnych nad rzeczywistymi słabnie, gdy (nawet zanika), jeśli przedmiotem twórczego działania jest trudny, poważny problem.

Grupa twórczego myślenia może być wyjątkowo skuteczna, jeśli spełnia określone warunki i przekształci się w „umysł społeczny” (Nęcka, 1985, 1994a)

R.8- SYSTEMOWE KONCEPCJE TWÓRCZOŚCI.

8. 1. Twórczość jako transgresja (koncepcja Kozieleckiego)

Józef Kozielecki, jeden z pierwszych polskich psychologów, sformułował tzw. transgresyjną koncepcję człowieka (1987)

transgresja- świadome przekraczanie granic materialnych, społecznych lub symbolicznych, działania transgresyjne prowadzą do zmian, które „poszerzają świat”

Działania transgresyjne, reakcje na dostrzeżone możliwości, nastawione na zmiany, wewnątrzsterowane- przeciwstawione są działaniom adaptacyjnym (ochronnym), wyznaczonym przez konieczność, nastawionym na zachowanie statusu quo, sterowane z zewnątrz.

Dwa rodzaje transgresji:

Transgresja typu P (prywatna)- przekraczanie granic tego, co do tej pory samemu się zrobiło lub czego się doświadczyło, jest zjawiskiem powszechnym, pełni ważne funkcje rozwojowe i terapeutyczne, osoba przekraczająca granice własnych osiągnięć trenuje działalność transgresyjną

Transgresja typu H (historyczna)- wprowadzenie zmiany o zasięgu wykraczającym poza osobisty świat pojedynczego człowieka.

Transgresja jest zjawiskiem szerszym od twórczości, ponieważ może ograniczyć się do ekspansji dokonywanej w celu polepszenia bytu indywidualnego lub zbiorowego, jeśli nie prowadzi do wytworzenia czegoś nowego nie jest twórcza.

Zmiany transgresyjne typu P i H mogą być twórcze lub ekspansywne, konstruktywne lub destruktywne.

Twórczość jest czynnikiem bardzo bliskim transgresji.

Źródło działań transgresyjnych jest w indywidualnym systemie potrzeb. Trzy grupy potrzeb ludzkich: witalne, społeczne, i osobiste.

Transgresja i twórczość najczęściej pojawiają się z tzw. potrzebą hubrystyczna (zaliczaną do grupy potrzeb osobistych). Jest to trwałe dążenie człowieka do potwierdzania i powiększania własnej wartości.

Zachowanie motywowane potrzebą hubrystyczną może przybrać dwie formy:

1. rywalizacji z innymi ludźmi, potwierdzania własnej wybitności

2. dążenia do doskonałości (w wyniku zbliżania się do wewnętrznie ustalonego standardu perfekcji)

Nasilenie potrzeby hubrystycznej prowadzi do zachowań transgresyjnych.

Jeśli zmiana jest pozorna, nie przynosi niczego nowego zostaje wyeliminowana ze względu na kryterium nowości. Jeśli zmiana przynosi coś nowego dla jednostki stanowi transgresję typu P i zostaje wyeliminowana ze względu na kryterium wartości zbiorowej. Jeśli zmiana przynosi cos nowego dla społeczności, ale nie utrzymuje się w dłuższym okresie historycznym stanowi transgresje typu H, ale zostaje wyeliminowana ze względu na kryterium trwałości.

Dopiero zmiany, które spełniają trzy wymienione kryteria wzbogacają twórczy dorobek ludzkości (ryc. 8.1.) Tego rodzaju zmiany to transgresje kulturowe (kryterium trwałości jest względne)

8.2. Twórcze „inwestowanie” (koncepcja Sternberga i Lubarta)

Systemowa koncepcja twórczości nawiązująca do metafory kupowania i sprzedawania akcji na rynku papierów wartościowych.

Twórczość jest jak inwestowanie- tanio kupić drogo sprzedać.

„inwestowanie”- oznacza wybór tematu!!, któremu jesteśmy gotowi poświęcić czas wysiłek i inne zasoby.

twórczość- aktywność ludzka, której celem jest tworzenie nowych i wartościowych dzieł.

strategie inwestowania-

- analiza techniczna- wybranie tematu znajdującego się w początkowej fazie wzrostu, mało popularnego, ale dobrze rokującego na przyszłość

- analiza fundamentalna- wybór tematu, który będzie zawsze ważny i dlatego owocujący potencjalnie nowymi i ważnymi dziełami

- „różnicowanie portfela inwestycyjnego”- zajmowanie się więcej niż jednym tematem badawczym, jedną dziedziną sztuki.

Nie trzeba dysponować żadną specjalną zdolnością, aby skutecznie podjąć twórcze działania w wybranej dziedzinie, „każdy może to zrobić” („każdy”- zbiór osób kompetentnych). Twórczość jest kwestią wyboru, (jest to sprawa preferencji a nie zdolności czy geniuszu) drogi życiowej polegającej na podejmowaniu czynności obarczonych dużym ryzykiem niepowodzenia, ale i dużym potencjalnym sukcesem.

Wybór twórczej drogi życiowej zależy od łącznego oddziaływania sześciu rodzajów zasobów, są to:

1. zasoby intelektualne

- wysoce rozwinięta zdolność do syntezy

- dostatecznie rozwinięte zdolności analityczne i praktyczne

2. wiedza

- wystarczająca w obranej dziedzinie

- ale nie nazbyt obszerna

- wzbogacona elementami z innych dziedzin

3. style poznawcze

- ustawodawczy

- monarchiczny lub anarchiczny

- globalny

4.cechy osobowości

- chęć podejmowania sensownego ryzyka

- tolerancja na informacje dwuznaczne

- chęć pokonania przeszkód

5. motywacja

- samoistna

- ambicja, motywacja osiągnięć

- dążenie do wzrostu i do rozwoju

6. otoczenie społeczne

- ocenianie twórczych wytworów i działań

- obecność umiarkowanie silnych przeszkód

Działanie tych trzech czynników jest

1. nieliniowe

2. łączne

3. kompensacyjne

8.3. Przypadek i konfiguracja (koncepcja Simontona)

Wykorzystanie w badaniach podejścia historiometrycznego polegającego na stosowaniu pomiaru zmiennych psychologicznych w odniesieniu do postaci historycznych.

Założenia Simontona:

1. Twórczość jest rodzajem przywództwa, rozumianego jako wywieranie wpływu swoją twórczością na innych ludzi, jest to warunek konieczny, ale niewystarczający.

2. Twórczość zachodzi przy udziale przypadku,

Na podstawie tych założeń powstała teoria przypadku- konfiguracji. Procesy twórcze polegają na ślepym, przypadkowym wytwarzaniu zmian, które potem zostają przyjęte lub nie w wyniki selekcji przebiegającej według przyjętych kryteriów. Wytwarzanie idei nie zmierza do żadnego konkretnego celu, jest mechanicznym wytwarzaniem wielu przypadkowych zmian, z których tylko niewiele utrzymuje się dłużej spełniając, prze przypadek, jakąś ważną funkcję lub zaspokajając potrzebę. Proces twórczy jest analogiczny w stosunku do ewolucji.

Proces twórczy składa się z

1. przypadkowej permutacji składników poznawczych- spostrzeżeń, myśli wspomnień.

2. wyłonienie się konfiguracji- względnie trwałych zestawień składników poznawczych.

3. przekaz społeczny i akceptacja dzieła

8.4. Jednostka, pole i domena (koncepcja Csikszentmihalyi)

Podmiot twórczy to nie pojedynczy umysł, lecz złożony system składający się z trzech podsystemów

1. Jednostka- jest częścią systemu, który generuje zmiany, nieustannie wytwarza nowe formy zachowania, produkuje nowe wytwory materialne i symboliczne. wprowadza zmiany w zastanej strukturze.

2. Pole- jest właściwym systemem dokonującym selekcji wcześniej wygenerowanych zmian, stanowi formę społecznej organizacji, obejmuje ludzi, wzajemne relacje miedzy nimi oraz instytucje społeczne.

3. Domena- jest określoną dziedziną twórczości, systemem symboli, częścią kulturowego dziedzictwa ludzkości, wspólnotą kodów kulturowych, znaczeń, procedur działania, doświadczeń, jest w niej zawarta wiedza proceduralna i deklaratywna. Funkcją domeny jest przechowywanie dorobku kulturowego i przekazywanie go przyszłym pokoleniom, w ten sposób w procesie socjalizacji oddziałuje ona na konkretną jednostkę.

Proces twórczy wymaga czasu.

ROZDZIAŁ 9 STOSOWANA PSYCHOLOGIA TWÓRCZOŚCI

Pomiar Twórczości - to przede wszystkim ocena indywidualnego natężenia cechy, zwanej kreatywnością

Testy twórczego myślenia

• To narzędzie wymagające od osoby badanej rozwiązania jakiegoś problemu lub zestawu problemów według standardowej instrukcji w wyznaczonym czasie (bywają testy bez ograniczeń czasowych) .

• Narzędzia tego typu są testami zdobności, mierzącymi kompetencje intelektualne a nie osobowość czy styl poznawczy

• Guilford - szereg prostych zadań dywergencyjnych (wytwarzanie wielu rozwiązań) dla osób badanych, a następnie oceniał odpowiedzi pod względem płynności, giętkości i oryginalności myślenia

• Bateria testów Torrance'a - zbudowana na wzór testu Wechslera; składa się z zadań niewerbalnych i werbalnych wymagających twórczego rozwiązania jakiegoś problemu (np. usprawnienia produktu, użycia przedmiotu w nietypowej funkcji) lub nietypowej obróbki materiału (np. dorysowania czegoś do zestawu okręgów). Wyniki ocenia się pod względem: 1. płynności (liczba sensownych odpowiedzi 2. giętkości (różnorodność odpowiedzi) 3. oryginalności (statystyczna rzadkość występowania odpowiedzi) 4. staranności (szczegółowość opisu odpowiedzi); badania wykazują, że ten test nieźle różnicuje osoby twórcze od nietwórczych. Na podstawie tego testu można przewidywać twórczy rozwój człowieka (trafność prognostyczna)

• Test Twórczego Myślenia (Nęcką i Rychlicka) - test mierzy: 1. dostrzeganie podobieństw 2. umiejętność dziwienia się i zadawania pytań 3. zdolność dostrzegania wad istniejących przedmiotach 4. zdolność wielokrotnego, alternatywnego kategoryzowania obiektów 5. umiejętność dostrzegania problemów; TTM składa się z dwóch równorzędnych wersji (co jest dobre bo można przeprowadzić ten sam test na tej samej grupie po dokonaniu jakieś manipulacji); Każda z wersji składa się z 6 pytań otwartych; Oceny dokonuje się w trzech wymiarach: 1. płynność (wskaźnik ilościowy, pozostałe dwa są jakościowe) 2. giętkość 3. metaforyczność wypowiedzi osoby badanej;

• RAT - test odległych skojarzeń; tylko jedna poprawna odpowiedź ustalona wcześniej z góry

• Test Urbana i Jellena - całkiem fajny osobie badanej przedstawia się bardzo prosty obrazem (ramka i kilka elementów) i mówi się: „jest to obrazek zaczęty przez artystę ale niedokończony”. ; zadanie polega na dokończeniu rysunku według własnego pomysłu; istnieje 14 kryteriów (np. liczba i jakość uzupełnień, itp. Itd.) oceny odpowiedzi więc wyniki nie są oceniane subiektywnie; wyjście poza ramkę jest oceniane bardzo wysoko i traktowane jako przejaw skłonności nonkonformistycznych i niekonwencjonalnych;

• Krytyka testów twórczości:

• Zależne od instrukcji tzn. np. w instrukcja każe myśleć twórczo!

• Wyniki są wrażliwe na takie czynniki jak: presja czasu, ogólna atmosfera badania, warunki prowadzenia badania (np. indywidualne czy grupowe)

• Zadania często bywają trywialne i nie mają żadnego odniesienia do rzeczywistości

• Rozkład wyników w testach twórczości często odbiega od normalności, ponieważ większość populacji uzyskuje w nich wyniki słabe lub bardzo słabe (krzywa dzwonowa skośna lewostronnie)

Kwestionariusze samooceny

• Chyba wszyscy wiemy co to jest kwestionariusz więc sobie podaruje.... ważne jest tylko to, że raczej stosuje się kwestionariusze tylko do osób dojrzałych i wykształconych ponieważ te osoby mają dużą samowiedzę

• Kwestionariusz samooceny Twórczej (Andrzej Strzałecki) - składa się z 98 jednostek „ładujących 10 podstawowych wymiarów twórczego stylu zachowania. Wymiary: 1. silne ego, czyli umiejętność przezwyciężania ego 2. giętkość struktur poznawczych 3. nonkonformizm 4. spontaniczność 5. tolerancja niezgodności poznawczych 6. wewnętrzne umiejscowienie kontroli 7. autonomiczna motywacja poznawcza 8 . postawa estetyczna 9. oryginalność i swoboda ekspresji osobowości 10. tendencja do samorealizacji

Badanie kreatywności instytucji

• Morris Stein - badał pracowników firm specjalną baterią testów; Stein stwierdził, że ludzie ci pełnią pięć ról społecznych: uczonego, profesjonalisty, administratora, członka społeczności i osoby zatrudnionej; Stein twierdzi, że niektóre normy przypisane do danej roli, służą twórczości, a innej raczej jej szkodzą; np. reguła pracowitości i produktywności sprzyja twórczości natomiast reguła podporządkowania się autorytetowi szkodzi jej; ważne są postawy pracowników wobec twórczości!

Edukacja dla twórczości

• Usuwanie przeszkód

• Torrence zauważył ,że dzieci dysponują naturalnym potencjałem twórczym, który w wyniku niewłaściwych postaw nauczycieli ulega zahamowaniu; uważał, że dzieci nie trzeba uczyć twórczości wystarczy im nie przeszkadzać

• Prodcedury Torrenca „Nagradzanie twórczych zachowań”:

• Szacunek do niezwykłych pytań (np. szacunek do pytania „Czy kamienie rosną?” nauczeyciele bardzo często reagują na takie pyatania negatywnie, lekceważąco itp.)

• Szacunek wobec niezwykłych pomysłów (najlepiej swoją aprobatę wyrazić wsparciem dla niezwykłego poysłu tj. jego realizacją)

• Pomysły są wartościowe (poświęcenie czsu na dziecięce pomysły)

• Działanie bez oceny (od czasu do czasu dzieciom powinno się zagwarantować możliwości działania bez oceny dzięki temu dziceko może nieskrępowanie wyrażać siebie i eksperymentować, a może nawet odkryć w sobie ukryte zdolności)

• Związanie oceny z jej przyczynami i konsekwencjami (dokładne wykazanie dlaczego pomysł mi się podaoba a dlecgo nie np. „ten pomysł podoba mi się bo...” albo „ to można ulepszyć w ten sposób...”)

• Torrence odkrył, że najtrudniej nauczyciel stosować się do zasady 1,2 i 5

• Inne podejście w zakresie usuwania przeszkód dla twórczości w procesie edukacji polega na organizowaniu treningów twórczego myślenia dla nauczycieli

• Twórczy nauczyciel - wykształci twórcze dzieci

• Nauczanie twórczości

• „Odyseja umysłu” - jakiś tam wenezuelski program nauczania twórczośc, który ponoć przyniósł niezłe wyniki...

• W Polsce - książka „Porządek i przygoda” - zbiór ćwiczeń i zadań pozwalających ćwiczyć wszystkie zdolności poznawcze niezbędne do twórczego myślenia

Trening twórczości

• Jest to gimnastyka umysłowa w której wiedza teoretyczna odgrywa stosunkowo niewielką rolę

• Trenowanie intelektu - np. Chińska encyklopedia - osoba stara się kategoryzować obiekty ze względu na ukryte podobieństwa cech tych obiektów; ważne jest także budowanie analogii; ćwiczy się także odraczanie oceny bo jest ono wiązane z procesem twórczym

• Trenowanie innych sprawności - trenowanie zdolności pokonywania przeszkód w procesie twórczym( np. unikanie sztywnych nastawień, przezwyciężanie emocjonalnego o poru przed ujawnieniem nowego pomysłu); inne techniki to np. psychodrama ćwiczenia oddziałujące na motywację, ćwiczenia z komunikacji, współdziałania z innymi itp.

• Skuteczność - chyba działa ale nie ma jednoznacznych danych; wyniki obejmują jedynie trening indywidualny ponieważ nie przeprowadzono badań nad skutecznością treningu grupowego

Techniki twórczego rozwiązywania problemów

• Podejście analityczne

• Techniki z tego nurtu polegają na systematycznym dążeniu do celu poprzez anlizę istoty problemu, a także analizę przeszkód utrudniających osiągnięcie rozwiązania

• Analiza morfologiczna - wymaga wyróżnienia kilku najważniejszych wymiarów, według których można opisać pole problemów; np. tworzymy nową zabawkę, nasze wymiary to: materiał (drewno, szkło, plastik itp.), przeznaczenie produktu (np. niemowlęta, dzieci, młodzież itp.), funkcja (kształcenie pamięci, wyobraźni, wrażliwości estetycznej itp.) i teraz sprawdzamy wszystkie możliwe kombinacje szukając NOWEGO połączenia...

• Analiza funkcjonalna - polega na wyróżnieniu funkcji jakie ma pełnić nowy produkt zamiast koncentrować się na materiale interesuje nas tylko funkcja nowego przedmiotu.

• Podejście intuicyjne

• Burza mózgów (wprowadził A. Osborn) - najważniejsze I ODRACZANIE OCEN. Zamiast poddawać rodzące się pomysły ocenie, powinniśmy się powstrzymać od wyrażania jakiejkolwiek opinii, również pozytywnej. II ILOŚĆ RODZI JAKOŚĆ powinniśmy być jak najbardziej produktywni im więcej pomysłów tym lepiej w końcu wymyślimy coś naprawdę wartościowego III powinniśmy wykorzystać każdą nadarzającą się okazję do wymyślenia nowego pomysłu lub ulepszenia już istniejącego

• Synektyka - umiejętne posługiwanie się analogią w celu zrozumienia problemu i wypracowania skutecznego rozwiązania

• Gordon wyróżnia 4 analogie:

• analogia prosta - przeniesienie rozwiązania z jednej dziedziny do drugiej

• analogia symboliczna - polega na wykorzystaniu stymulującej roli symbolu, metafory lub skojarzenia

• analogia fantastyczna - polega na użyciu inspirującej fantazji, marzeń, myślenia życzeniowego

• analogia osobista - polega na utożsamieniu się z problemem lub z jego ważnym elementem

Rozdział 10: PRÓBA SYNTEZY

• trudności związane z pojęciem “twórczości”

• wieloznaczność pojęcia

• różnorodność czynników: poznawczych, emocjonalnych, motywacyjnych, osobowościowych, społecznych - wykazujących związki z twórczością

POZIOMY TWÓRCZOŚCI

• kilka poziomów analizy

• wyróżnienie poziomów:

• znaczenie epistemologiczne - różne perspektywy na badane zjawisko

• znaczenie ontologiczne - możemy wyróżnić jakościowo odmienne rodzaje i sposoby istnienia interesującego nas zjawiska

• podział ze względu na 2 kryteria:

• złożoność zjawisk psychicz­nych występujących na danym poziomie

• ważność społecznej oceny wytworu

• jeśli jakiś składnik twórczości jest stosun­kowo złożony i ściśle związany z oceną społeczną - wyższy poziom analizy.

• Twórczość wymaga opisu na 4 poziomach:

• poziom twórczości płynnej

• poziom twórczości skrystalizowanej

• poziom twórczości dojrzałej

• poziom twórczości wybitnej

TWÓRCZOŚĆ PŁYNNA

• nazwa - analogia do Cattellowskiego terminu inteligencja płynna

• oznacza elemen­tarne procesy poznawcze, emocjonalne i motywacyjne, które decydują o możli­wościach człowieka w zakresie wytwa­rzania nowych pomysłów.

• zadatek, możliwość, potencja

• niezbędny składnik i przesłanka rozwoju innych rodzajów twórczości, związanych z wyższymi po­ziomami analizy, sama w sobie niczego jednak nie przesądza ani nie gwarantu­je

• składniki poznawcze: procesy odpowiedzial­ne za generowanie nowych pomysłów, przede wszystkim proces myślenia dywergencyjnego (+ wspomagające go kreatywnymi sposobami funkcjonowania uwagi, percepcji, wyobraźni i wiedzy poję­ciowej)

• składniki emocjonalne: ciekawość po­znawcza i emocje "filokreatywne"

• skła­dniki motywacyjne - potrzeba no­wości i niektóre przejawy motywacji samoistnej (np. zabawa)

• składniki osobowościo­we: procesy i cechy, związane z otwartością, ułatwiają one płynne i giętkie wy­twarzanie oryginalnych pomysłów

• można utożsamić ten poziom z ideacją, czyli zdolnością do wytwarzania no­wych pomysłów.

TWÓRCZOŚĆ SKRYSTALIZOWANA

• rozumiana w analogii do pojęcia inteligencji "skrystalizowanej" - wykorzystanie po­tencjalnych zdolności ideacyjnych w dą­żeniu do obranego celu lub w procesie rozwiązywania problemu.

• pojawia się nieco później w toku indywidualnego rozwoju niż twórczość. "płynna" - "płyn­ne" zadatki i możliwości "krystalizują" się w postaci zdolności do rozwiązywania określonej klasy problemów lub dążenia do określonej kategorii celów.

• efekt nie może być twórczy bez zdolności ideacyjnych (twórczości "plynnej"), ale też nie może w ogóle wystąpić bez wiedzy i umiejętności, potrzebnych do analizy. problemu lub celu

• składniki poznawcze: budowanie i zmiana poznawczej reprezentacji problemu (celu), dostrzeganie problemów (celów) i myślenie krytyczne

• składniki emocjonalne, motywa­cyjne i osobowościowe - nie występują większe zależności, choć oczywiście czynniki mo­tywacyjne są ważne, aby uruchomić pro­ces rozwiązywania problemu i podpo­rządkowane mu procesy ideacyjne

TWÓRCZOŚĆ DOJRZAŁA

• polega na podejmowaniu ważnych celów lub problemów i na wy­pracowywaniu rozwiązań uzyskujących - w wyniku społecznej oceny - status dzieł twórczych. Na tym poziomie ważny jest wybór celów aktywności twórczej lub problemów wartych roz­wiązywania

• używana wobec problemów rzeczywiście ważnych dla określonej dziedziny twór­czości

• Sternberg, Lubart (1995): twórczość to kwestia wyboru - chodzi o decyzję inwestycyjną, czyli wybór, czym warto się zająć

• składniki emocjonalne (najważniejsze na tym poziomie): pewne formy motywacji samoistnej wspomagane motywacją hubrystyczną i motywacją osiągnięć

• składniki osobowościowe - ważne są niektóre mechanizmy osobowości, np niezależność (nonkonformizm, odporność na nacisk społeczny) i wytrwałość

• składniki poznawcze: nie wykazują swoistości choć oczywiście są niezbędne jako warunek ideacji i skutecznego rozwiązywania problemów lub formułowania celów

• poja­wia się w rozwoju indywidualnym człowieka znacznie później niż twórczość "płynna" i "skrystalizowaną" - wymaga dobrej znajomości dziedziny, rozwiniętych zdolności społecznych, i mądrości (zdolność kierowania się wartościami w dokonywaniu wyboru)

TWÓRCZOŚĆ WYBITNA

• szczególny rodzaj twórczości dojrzałej, który prowadzi do dzieł zmieniających w sposób znaczący pewną dziedzinę życia i twórczości

• Kuhn (1970) odróżnił naukę normalną od rewolucji naukowych - tylko nieliczni wprowadzają zmiany o charakterze fundamentalnym

• O tym czy twórczość dojrzała stała się wybitna decyduje przede wszystkim czynnik społeczny

• Simonton (1988) - istotna rola przypadku w rozwoju dzieł twórczych

Cztery poziomy twórczości i odpowiadające im czynniki psychologiczne

	Twórczość "ptynna"	Twórczość "skrystalizowana"	Twórczość dojrzała	Twórczość wybitna
Istota i sens	Wytwarzanie różnorodnych pomysłów"	Rozwiązywanie problemu lub osiąganie celu	Rozwiązywanie ważnych problemów i osiąganie ważnych celów	Zmiana fundamentalna (rewolucyjna)
Procesy poznawcze	Myślenie dywergencyjne i czynniki, które je wspomagają	Budowa i przebudowa reprezentacji problemu Dostrzeganie problemu Myślenie krytyczne	Wykorzystanie wiedzy w zakresie danej dziedziny
Pożądane cechy indywidualne	Płynność, giętkość, oryginalność, otwartość	Niezależność	Niezależność, wytrwałość
Emocje	Ciekawość	Emocje „sterujące”	Zmiany nastroju, depresja
Motywacja	Samoistna (zabawa)	Zadaniowa	Samoistna, osiągnięć i hubrystyczna
Ocena społeczna	Nieistotna	Dość istotna	Bardzo istotna	Decydująca
Szansa wystąpienia	Bardzo duża	Duża	Mała	Znikoma

CZAS JAKO WYMIAR TWÓRCZOŚCI

• poszczególne poziomy twórczości zachodzą w różnych perspektywach czasowych

• twórczość płynna - zajmuje od kilku sekund do kilku minut (wytworzenie pomysłu)

• procesy ideacyjne przebiegają szybko

• twórczość skrystalizowana przebiega w czasie od kilku minut do kilku miesięcy

• twórczość dojrzała - perspektywa obejmuje okres od kilku do kilkunastu lat

• trzeba dobrze opanować dziedzinę twórczości, dotychczasowy dorobek

• trzeba stać się ekspertem w danej dziedzinie

• w niektórych dziedzinach (muzyka, matematyka) można wcześnie rozpocząć proces stawania się ekspertem

• obowiązuje „reguła 10 lat” dochodzenia do poziomu eksperta

• stereotyp eksperta - im więcej wie, tym mniej jest zdolny do wymyślenia czegoś nowego (i odwrotnie), ale - potrafi dokonywać dojrzałych wyborów ważnych problemów

• twórczość wybitna - ta sama perspektywa czasowa co tw. dojrzała

• proces społecznego uznania dzieła może być dłuższy

• długość trwania procesu jest odwrotnie skorelowana z szansą doprowadzenia go do skutecznego końca

• procesy krótkotrwałe częściej kończą się sukcesem (mniej podatne na czynniki zakłócające)

• potoczna intuicja na ten temat jest inna - ludzie sądzą że mają większe szanse na osiągnięcie celu jeśli mają większą ilość czasu

• w wypadku procesów długotrwałych coraz większą rolę odgrywają czynniki motywacyjne i osobowościowe (wytrwałość w dążeniu do celu wbrew przeszkodom)

• im wyższy poziom twórczości tym mniejsze prawdopodobieństwo jej wystąpienia (nie w twórczości wybitnej)

• zróżnicowana częstość występowania w populacji osób zdolnych do przejawiania danego rodzaju twórczości

• elementarne uzdolnienia twórcze - według krzywej Gaussa

• twórczość skrystalizowana - rozkład skośny (stosunkowo często spotykamy osoby ze słabym rozwojem tych uzdolnień, osoby przeciętne - rzadziej, a ponadprzeciętne - b,rzadko)

• twórczość dojrzała - jeszcze bardziej skośny rozkład

• twórczość wybitna - j.w.

• rozwój potencjału twórczego w biegu życia ludzkiego:

• tw. płynna - pojawia się najwcześniej (pomysłowość i wyobraźnia twórcza małego dziecka)

• tw. skrystalizowana - po raz pierwszy pojawia się gdy dziecko skrystalizuje jakąś zdolność (np. budowanie z klocków) - może zostać zablokowany

• tw. dojrzała - jeśli w ogóle, to pojawia się dopiero w dorosłym życiu (raczej nie przed 25 r.ż).




33

---