TERYTORIUM

UWAGI OGÓLNE

• terytorium → przestrzeń, w której działają ludzie;

• wszystkie terytoria można podzielić na dwie zasadnicze kategorie:

• podlegające suwerennej władzy państwowej - czasem mogą mieć ograniczone zwierzchnictwo terytorialne;

• nie podlegające suwerennej władzy państwowej - czasem jakieś państwo może mieć szczególne uprawnienia (np. w morskim pasie przyległym);

• nie niektóre te terytoria władza ta może być rozciągnięta (stanowią tzw. res/terra nullius) a na niektóre nie (np. morze pełne, przestrzeń kosmiczna);

• trzecia kategoria → terytoria podlegające władzy wyłącznej, ale nie suwerennej - są to obszary niesuwerennych organizacji terytorialnych;

TERYTORIUM PAŃSTWOWE

• 4 rodzaje terytoriów:

• podległe suwerenności poszczególnych państw;

• zależne, które nie podlegają suwerenności żadnego państwa, lecz za ich stosunki międzynarodowe odpowiedzialność ponoszą inne państwa, ewentualnie organizacje międzynarodowe;

• nie podlegające suwerenności żadnego państwa, lecz dostępne dla wszyst­kich państw w celu ich działalności w zakresie określonym przez umowy między­narodowe i prawo zwyczajowe;

• niczyje, które mogą być poddane suwerenności jakiegoś państwa;

• teryto­rium państwowe → przestrzeń, na którą rozciąga się władza suweren­na (zwierzchnictwo terytorialne) określonego państwa;

• stanowi istotny element państwa → Polsko-Niemiecki Mieszany Trybunał Arbitrażowy w sprawie Deutsche Continental-Gesellschaft przeciwko państwu polskiemu w 1929 r. stwierdził m.in., że państwo może istnieć tylko wtedy, gdy posiada pewne terytorium; również Konwencja o prawach i obowiązkach państw z Montevideo w 1933 r., stwierdziła że państwo jako podmiot p.m. powinno posiadać określone terytorium;

• w doktrynie teorie dot. tzw. istoty prawnej terytorium państwowego (przedmiotowa, podmiotowa, kompetencji, geopolityczna) - nie mają większego znaczenia;

• to przestrzeń trójwymiarowa, na którą rozciąga się suwerenność państwa, a w jej skład wchodzą:

• obszar lądowy (terytorium lądowe) → jest najważniejszą częścią terytorium i zalicza się do niego też wyspy i wody śródlądowe. Może być jednolite lub rozczłonkowane (obejmujące np. wyspy, enklawy);

• kolonie (tzw. terytoria zamorskie) → uważane były za terytorium państwa, ale obecnie zgodnie z deklaracją zasad p.m. dot. przyjaznych stosunków i współdziałania państw zgodnie z Kartą NZ terytorium kolonii/obszaru niesamodzielnego stanowi obszar odrębny i różny od terytorium państwa nim administrujące­go, istniejący do czasu, aż lud tego obszaru wykona swoje prawo do samostanowienia zgodnie z Kartą;

• obszar morski (morskie wody przybrzeżne) → władza suwerenna państw mających dostęp do morza rozciąga się też na nie, a dzielą się one na morskie wody wewnętrzne i morze terytorialne, w państwach archipelagowych także wody położone między wyspami archipelagu;

• wnętrze Ziemi (obszary podziemne) → zarówno pod terytorium lądowym jak i morskim, a zasięg władzy ograniczony jest jedynie możliwościami technicznymi - zasada ta jest powszechnie obowiązującą normą zwyczajową i znalazła po­twierdzenie w wielu u.m.;

• przestrzeń powietrzna → brak określenia górnej granicy, ale normą powszechnie obowiązująca jest, że przestrzeń nad lądem i morzem też należy do terytorium państwa;

ZWIERZCHNICTWO TERYTORIALNE

• władza państwa na jego terytorium określana jest jako suwerenność lub zwierzchnictwo terytorialne → władza najwyższa, pełna i wyłączna

• pełna → wszystkie osoby i rzeczy na jego terytorium podlegają jego władzy i prawu → domniemanie, że państwo może postępować na własnym terytorium tak jak chce;

• qui in territorio meo est, etiam meus subditus est (dot. osób);

• quidquid est in territorio, est etiam de territorio (dot. rzeczy);

• wyłączna → żadna inna władza nie może działać na terytorium państwa bez jego zgody;

• uregulowania prawne dot. tego:

• projekt deklaracji praw i obowiązków państw (Komisja P.M. z 1949 r.) → każde państwo ma prawo wykonywania jurysdykcji nad swoim terytorium oraz nad wszystkimi osobami i rze­czami znajdującymi się tam, z zastrzeżeniem immunitetów uznanych przez prawo międzynarodowe;

• ustawa o ochronie granicy państwowej z 12.10.1990 r. Polska wykonuje swoje zwierzchnictwo nad terytorium lądowym oraz wnętrzem ziemi znajdującym się pod nim, morskimi wodami wewnętrznymi i morzem terytorial­nym oraz dnem i wnętrzem ziemi znajdującymi się pod nimi, a także w przestrzeni powietrznej znajdującej się nad terytorium lądowym, morskimi wodami wewnętrz­nymi i morzem terytorialnym;

• istnieją ograniczenia wynikające zarówno z norm p.m. zwyczajowego jak i umownego;

• zasada zwierzchnictwa terytorialnego (suwerenności terytorialnej) ozna­cza, że:

• ten, kto powołuje się na ograniczenie zwierzchnictwa terytorialnego musi dowieść, iż ograniczenie takie wynika z konkretnej normy p.m., wiążącej dane państwo;

• każde państwo związane jest tylko takimi ograniczeniami, jakie uznało, przyjmując konkretne zobowiązania m;

• ograniczenia → mogą być ustanowione na rzecz społeczności międzynarodowej lub konkretnych państw, np.:

• prawo nieszkodliwego przepływu przez obce morze terytorialne mają statki handlowe wszystkich państw;

• immunitety jurysdykcyjne wszystkich dyplomatów;

• umowy terytorialne zawierające zobowiązanie jednego państwa tranzytowego do zapewnienia szczególnych uprawnień tranzytowych drugiego;

działalność jednego państwa na jego terytorium powodująca szkodliwe skutki na terytorium innego państwa

• np. wykorzystanie wód przepływających przez terytorium kilku państw czy immisje przemysłu;

• sprawa Trail Smelter (USA v Kanada) → fakty: Kanada zbudowała hutę ołowiu i cynku, wydzielającą do atmosfery duże ilości dymu, który przenoszony był przez wiatr na terytorium USA, co powodowało obniżenie plonów i wartości nieruchomości → wyrok arbitrażowy z 1941 r. - wg zasad p.m. żadne państwo nie może korzystać ze swojego terytorium tak, że powoduje to szkody na terytorium drugiego państwa, o ile skutki te są poważne, a szkoda ustalona jest w sposób jasny i przekonywający wyrok precedensowy → sformułował jasną ogólną zasadę, że żadne państwo nie może korzystać z własnej suwerenności terytorialnej w sposób, który narusza suwerenność terytorialną innego państwa;

SZCZEGÓLNE OGRANICZENIA ZWIERZCHNICTWA TERYTORIALNEGO

Obszary zdemilitaryzowane i zneutralizowane

• całkowita demilitaryzacja terytorium → zakaz stacjonowania i przebywania w strefie zdemilitaryzowanej jakichkolwiek oddziałów wojskowych (z wyjątkiem sił porządkowych), jak również obowiązek niewznoszenia lub zniszczenia wszelkich urządzeń wojskowych, jak: twierdze, lotniska, koszary itd.;

• demilitaryzacja częściowa → określone ograniczenia w wykorzystywaniu danego terytorium dla celów wojsko­wych, np. strefa bezatomowa;

• obszary zdemilitaryzowane czasem też są zneutralizowane całościowo lub częściowo (nie mogą na nich być prowadzone działania wojenne w ogóle lub niektóre rodzaje);

• czasem przewidziana w traktatach pokojowych, np. traktat wersalski z 1919 r. przewidywał demilitaryzację Nad­renii i wyspy Helgoland;

• czasem demilitaryzacja w interesie państwa, którego terytorium ma być zdemilitaryzowane, np. w 1957 r. plan Rapackiego (strefa bezatomowa - Polska, NRD, RFN, Czechosłowacja - dla umocnienia pokoju i bezpieczeństwo w środkowej Europie);

• przykład: obszarem zdemilitaryzowanym i zneutralizowanym są Wyspy Alandzkie od 1856 r. - po I wojnie światowej wyspy te przeszły pod władzę Finlandii, która zobowiązała się do ich niefortyfikowania i zneutralizowania, następnie potwierdzone po II wojnie światowej;

Pobyt obcych sił zbrojnych

• w czasie pokoju → tylko za zgodą danego państwa;

• zwykły pobyt nie pociąga za sobą wykonywania przez nie władzy terytorial­nej, ale występują pewne problemy prawne, np. dot. sądzenia żołnierzy;

• SZ przebywające poza swoim terytorium uważane są za organy zewnętrzne swojego państwa, a państwo SZ wykonuje w stosunku do nich swoją władzę, dlatego mogą powstawać konflikty, które z reguły regulowane są w umowach dot. statusu tych wojsk, przy czym z reguły jurysdykcja terytorialna państwa pobytu zostaje ograniczona na rzecz jurysdykcji osobowej państwa przynależności sił zbrojnych;

• tak np. pobyt wojsk radzieckich wg umowy z 1956 r. miedzy Polską a ZSRR uzupełnionej porozumieniem z 1957 r. o wzajemnej pomocy prawnej w sprawach związanych z czasowym stacjonowaniem wojsk radzieckich w Polsce → w 1993 r. w wyniku porozumienia wojska ZSRR opuściły Polskę;

NABYCIE TERYTORIUM PAŃSTWOWEGO

• nabycie pierwotne → gdy państwo nabywa terytorium, które do tego czasu nie pozostawało pod władzą żadnego państwa, a ustanowienie suwerenności na nabytym terytorium nie wiąże się z utratą suwerenności przez jakiekolwiek inne państwo;

• np. zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupację) i przyrost;

• nabycie pochodne → gdy państwo nabywa terytorium, które do czasu nabycia należało do innego państwa;

• różne rodzaje cesji i plebiscyt

• dawniej zawo­jowanie i aneksja → obecnie zakazane przez p.m.;

Nabycie pierwotne

• zawłaszczenie ziemi niczyjej (okupacja) → okupacja ≠ okupacja wojenna, czyli przejściowe wykonywanie władzy na terytorium nieprzyjacielskim;

• historycznie pierwsza i najważniejsza, ale obecnie gdy nie ma już obszarów ziemi niczyjej straciła na znaczeniu, a jedyne kontrowersje dot.:

• Antarktyki → tzw. teoria sektorów - wiele państw wysunęło pretensje w stosunku do pewnych sektorów Antarktyki, czasem te pretensje się pokrywają. Władza terytorialna nie jest jednak uznawana, przede wszystkim przez Rosję i USA → układ w sprawie Antarktyki (traktat waszyngtoński) z 1959 r. nie rozwiązał sprawy, gdyż stanowi, że jego podpisanie nie jest wyrzeczeniem się roszczeń, choć strony zobowiązały się do nie wysuwania nowych roszczeń;

• ciała niebieskie i przestrzeń kosmiczna → w traktacie o zasadach działalności państw w zakresie badania i wykorzystywania przestrzeni kosmicznej, łącznie z Księżycem i innymi ciałami niebieskimi z 1967 r. postanowiono, że nie podlega zawłaszczeniu przez państwa w żaden sposób;

• pojęcie ziemi niczyjej początkowo było definiowane w sposób szczególny - jako ziemia nie zajęta przez państwa europejskie/cywilizowane, co wywodziło się z koncepcji p.m. jako norm obowiązujących wyłącznie narody cywilizowane;

• tytuł prawny → początkowo powoływano się na odkrycie (zatkniecie flagi i ogłoszenie wzięcia w posiadanie) jako na tytuł prawny, ale stopniowo powstawała koncepcja rzeczywistej okupacji jako tytułu prawnego, co ostatecznie zostało ukształtowane w 1885 r. w akcie końcowym konferencji berlińskiej w 2 zasadach:

• zasada rzeczywistości - faktyczne objęcie danego obszaru w posiadanie, traktowanie go jako części swego terytorium i wykonywanie tam władzy suwerennej;

• zasada jawności - obowiązek notyfikowania innym państwom o dokonanym zawłaszczeniu.

• przyrost → może nastąpić w sposób:

• naturalny → jako efekt działalności sił przyrody - np. związanych z wodą alluvio, avulsio, insula in flumine nata;

• sztuczny → jako efekt pracy człowieka), np. poprzez budowę na morzu portów, falochronów, tam lub osuszenie części obszaru morskiego (wtedy granica ulega przesunięciu w głąb morza);

• osuszenie morskich wód wewnętrznych to jedynie zmiana terytorium morskiego na lądowe;

Nabycie pochodne

• cesja → to odstąpienie przez jedno państwo części swego terytorium drugiemu państwu, a podstawą jej jest u.m., w której państwo zrzeka się swoich praw i tytułów do przekazywanego terytorium → przeniesienie suwerenności terytorialnej (zwierzchnictwa te­rytorialnego);

• najczęściej w traktatach pokojowych;

• cesja wzajemna (wymiana terytoriów) → państwo A ceduje określony obszar na rzecz państwa B, a państwo B ceduje w zamian inny obszar na rzecz państwa A i o ile obszary cedowane są ekwiwalentne jet to umowa w pełni równoprawna;

• np. 1951 r. umowa Rosja-Polsce w rejonie Drohobycza, Polska-Rosji w województwie lubelskim;

• cesja odpłatna (kupno-sprzedaż terytorium) → państwo A ceduje na rzecz państwa B określone terytorium, w zamian za co państwo B wypłaca państwu A ustaloną sumę pieniędzy → to nie umowa cywilna, gdyż następuje przeniesienie zwierzchnictwa terytorialnego, a nie własności;

• np. USA od Francji kupiła Luizianę (60mln franków), a od Rosji Alaskę (7,2mln dolarów), a Dania 3 wyspy Indii Zachodnich (25mln dolarów);

• plebiscyt → gdy o przynależności państwowej jakiegoś terytorium decyduje głosowanie ludności zamieszkałej na danym obszarze; pojawia się w początkowym okresie kapitalizmu, pod wpływem francuskiej rewolucji burżuazyjnej i uznania prawa ludności do decy­dowania o swoim losie;

• np. dołączenie enklaw papieskich w 1791 r. do Francji;

• np. w traktacie wersalskim z 1919 r. plebiscyty dot. Górnego Śląska oraz Warmii, Mazur i Powiśla;

Zmiany terytorialne a obywatelstwo ludności → możliwe 3 rozwiązania:

1. ludność wraz z terytorium przechodzi pod władzę innego państwa i zmienia swoje obywatelstwo (ludność potraktowana jako przynależność terytorium);

2. ludność korzys­ta z prawa opcji, tzn. ma prawo wyboru obywatelstwa państwa, do którego terytorium dotychczas należało albo obywatelstwa państwa, pod władzę którego terytorium przechodzi;

• z zachowaniem dawnego obywatelstwa wiąże się często repatriacja na obszar państwa, które scedowało część swego terytorium;

ludność obszaru cedowanego przesiedlana jest na pozostałą część teryto­rium państwa cedującego (głównie celem uniknięcia w przyszłości konfliktów narodowościowych itp.);

Zakaz użycia siły i prawo narodów do samostanowienia a zmiany terytorialne

• kiedyś podstawowym sposobem nabycia terytorium było zawojowanie i aneksja, ale obecnie zakaz nabycia terytorium przy użyciu siły lub groźby jej użycia jest powszechnie przyjętą normą p.m.:

• art. 2 ust. 4 Karty NZ - nakaz, by powstrzymywać się w swych stosunkach m. od stosowania groźby lub użycia siły przeciwko integralności terytorialnej;

• Deklaracja Zasad przewi­duje m.in., że terytorium państwa nie może być przedmiotem nabycia w wyniku groźby lub użycia siły i nie można tego uznać za legalne;

• wpływ zasady samostanowienia narodów na rozwiązywanie problemów terytorialnych → nie oznacza, że wszystkie zmiany terytorialne mają następować w wyniku plebiscytu, np. traktat pokojowy, a wg Symonidesa ze względu na różnorodną praktykę nie wykształciła się norma zwyczajowa. Przy dokonywaniu zmian terytorialnych należy brać pod uwagę uwarunkowania historyczne, a problemy ludnościowe mogą być rozwiązane przy pomocy jednego w w/w sposobów;

• dla państw powstałych w wyniku dekolonizacji za główną podstawę określenia ich granic przyjęto zasadę uti possidetis → tj. granice między nowymi państwami zostały wyznaczone zgodnie z granicami dawnych posiadłości kolonial­nych różnych państw albo zgodnie z dawnymi granicami administracyjnymi kolonii zarządzanych przez to samo państwo (nie zawsze zgodne ze stosunkami etnicznymi i narodowościowymi);

GRANICE

Uwagi ogólne

Granica jest to płaszczyzna prostopadła do powierzchni kuli ziemskiej, która oddziela terytorium państwa od innych obszarów, tzn. od terytoriów innych państw lub terytoriów nie podlegających niczyjej suwerenności.

• rodzaje granic:

• granice naturalne - przebiegają zgodnie ze zjawiskami geograficznymi i rzeźbą terenu (wraz z rzeką, linią gór czy morza);

• granice sztuczne - stworzone przez człowieka, bez uwzględnienia charak­terystyki terenu;

• granice geometryczne - przebiegające odcinkami linii prostych, a ich szczególnym rodzajem są tzw. granice astronomiczne - przebiegające zgodnie z liniami równoleżników lub południków, np. częściowo granica miedzy USA a Kanadą wzdłuż równoleżnika 49° (szerokości północnej);

• podstawą prawną ustalenia granicy jest z reguły umowa międzynarodowa, a prawo zwyczajowe ma jedynie znaczenie posiłkowe → 3 typowe etapy ustalania konkretnej granicy:

• ogólne określenie i opis granicy państwowej oraz wyznaczenie ogólnego przebiegu linii granicznej na mapie w dużej podziałce, np. w traktacie pokojowym;

• delimitacja → ustalenie szczegółowego prze­biegu granicy wraz z naniesieniem na mapę, przeprowadzana zgodnie z postanowieniami umowy, ale możliwe niewielkie odchylenia związane ze stosunkami właścicielskimi, rzeźbą terenu, przebiegiem dróg i linii kolejowych, dokonywana z reguły przez dwustronne komisje delimitacyjne (protokoły delimitacyjne);

• demarkacja → szczegółowe wytyczenie granicy w terenie (oznaczenie specjalnymi znakami), dokonywana przez komisje mieszane;

• przebieg granicy:

• na lądzie → betonowe słupki (linie proste od środka jednego do drugiego) oraz większymi monolitami (tam gdzie jest istotna zmiana biegu granicy), a słupki są numerowane;

• na rzekach:

• gdy nieżeglowna - środkiem rzeki (medianą);

• gdy żeglowna → linia najgłębszego koryta (talweg);

• strony mogą to inaczej uzgodnić;

• mosty → z reguły należą po połowie, niezależnie od tego, jaka woda jest pod nimi;

• wody stojące (jeziora, morza zamknięte) → zazwyczaj są dzielone między pań­stwa nadbrzeżne, ale brak ogólnej normy dokonania tego podziału - czasem wzdłuż uprosz­czonej linii środkowej lub linii prostych;

• system kontroli granicznej → z suwerenności państwowej wynika, że państwo samo reguluje ruch osób i rzeczy przez swoją granicę;

• wiza wjazdowa lub tranzytowa - zezwolenie na przekroczenie granicy przez konkretną osobę celem wjazdu, ale nie zawsze wydanie wizy oznacza automatyczne dopuszczenie na terytorium danego państwa (np. USA);

• ustawa z 1990 r. o ochronie granic państwowych → w celu ochrony granic ustalono pas drogi granicznej, strefę nadgranicz­ną, pas graniczny - szczególne przepisy prawne;

• regulowanie zatargów granicznych → incydenty graniczne - czyny popełnione w pobliżu granicy państwowej wywierające skutki, którymi zainteresowane są oba państwa sąsiedzkie → u.m. regulują postępowanie w takich przypadkach, by nie odwoływać się w każdym przypadku do drogi dyplomatycznej;

• np. umowa między Polską a ZSRR o stosunkach prawnych na polsko-radzieckiej granicy państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych z 1961 r. → ustanowiono pełnomocników granicznych, którzy mogli rozpatrywać i rozstrzygać naruszenia porządku na granicy, a ich wspólne rozstrzygnięcia były obowiązujące i ostateczne. W razie zawiłej sprawy przekazywali ją na drogę dyplomatyczną;

Granice Polski

granica polsko-radziecka

• na konferencji krymskiej ustalono, że wschod­nia granica Polski biegnie wzdłuż Linii Curzona z odchyleniem na korzyść Polski od 5 do 8 km → umowa między Polską a ZSRR z 1954 r (Moskwa), przy czym ZSRR odstąpił w porównaniu do Linii Curzona dodatkowo obszar położony na południe od miasta Kryłow i część obszaru Puszczy Białowieskiej → szczegółowy opis w umowie i upoważnienie dla mieszanej komisji do wytyczenia granicy;

• zmiana w 1951 r. umową o zmianie odcinków terytoriów państwowych, a odcinek granicy polsko-radzieckiej w części przylegającej do Morza Bałtyckiego został szczegółowo określony w umowie z 1957 r.;

• po rozpadzie ZSRR w 1991 r. → poprzednia linia graniczna stała się granicą polsko-litewską, polsko-białoruską, polsko-ukraińską i polsko-rosyjską, a nienaru­szalność tych granic oraz brak wzajemnych roszczeń terytorialnych zostały potwierdzone w deklaracjach z sąsiadami oraz w traktacie między Polską i Federacją Rosyjską o przyjaz­nej i dobrosąsiedzkiej współpracy 1992 r.;

granica polsko-niemiecka

• konferencja krymska (luty 1945 r.) → ZSRR, GB i USA uznały, że Polska powinna mieć istotnie powiększone terytorium na północy i zachodzie, a ostateczna delimitacja odłożona do traktatu pokojowego;

• konferencja poczdamska (07-08.1945) → ZSRR, GB i USA po wysłuchaniu Polski potwierdziło postanowienia konferencji krymskiej → układ poczdamski - obszary leżące na wschód od linii biegnącej od Morza Bałtyckiego na zachód od Świnoujścia, wzdłuż rzeki Odry do ujścia Zachodniej Nysy i wzdłuż Nysy Zachodniej do granicy Czechosłowacji dla Polski (określono je jako byłe terytoria niemieckie), a ludność niemiecką przesiedlono;

• uchwały te to zasadnicza podstawa prawna grani­cy na Odrze i Nysie, gdyż mocarstwa te były uprawnione w skutek bezwarunkowej kapitulacji Niemiec do decydowania o losie Niemiec i ich granicy;

• potwierdzono to w układzie między Polską a NRD o wytyczeniu ustalonej i istniejącej polsko-niemieckiej granicy państwowej w Zgorzelcu w 1950 r. → 1951 r. podpisano akt o wytyczeniu granicy między Polską a Niemcami;

• 1970 r. → układ między Polską a RFN o podstawach normalizacji ich wzajemnych stosunków - min. potwierdzenie poczdamskiej granicy na Odrze i Nysie, nienaruszalność granic i brak roszczeń terytorialnych;

• po zjednoczeniu Niemiec → traktat o potwierdzeniu istniejącej granicy z 1990 r.;

granica polsko-słowacka i polsko-czeska

• granica polsko-słowacka - umowa z 1995 r. potwierdzająca granicę ustaloną w 1958 r. w umowie polsko-czechosłowackiej;

• granica polsko-czeska - umowa z 1995 r. potwierdzająca granicę ustaloną w 1958 r. w umowie polsko-czechosłowackiej;

RZEKI

• rzeki to część terytorium państwowego, więc do kompetencji władz państwa należy regulo­wanie ich użytkowania dla celów żeglugi, rybołówstwa i przemysłu, zwalczanie zanieczyszczenia oraz decydowanie, w jakim zakresie i pod jakimi warunkami mogą z nich korzystać obywatele państw obcych, a sprawy te często regulowane są u.m.:

• umowa z NRD w sprawie żeglugi na wodach granicznych oraz w sprawie eksploatacji i utrzymania wód granicznych z 1952 r.;

• umowa z NRD o współpracy w dziedzinie gospodarki wodnej na wodach granicznych z 1965 r.;

• umowa z Czechosłowacją o gospodarce wodnej na wodach granicznych z 1958 r.;

• porozumienie z ZSRR o gospodarce wodnej na wodach granicznych z 1964 r.;

rzeki międzynarodowe

• historycznie pierwszy problem zapewnienia wolności żeglugi na rze­kach przepływających przez kilka państw i niejednokrotnie stanowiących najbar­dziej dogodną drogę handlową w okresie rewolucji francuskiej wolność ta zaliczana była do praw naturalnych kongres wiedeński z 1815 r. - żegluga na niektórych rzekach będzie zupełnie wolna + szczególne uregulowania dot. żeglugi na Renie, Neckarze, Menie, Mozeli, Mozie i Skaldzie) → koniczne było zawarcie specjalnych umów dla konkretnych rzek, a umowy te zawierane były powoli 1856 r. zasady te rozciągnięto na żeglugę na Dunaju konferencja berlińska z 1885 r. - wolność żeglugi i handlu na rzekach afrykańskich: Kongo i Nigrze kongres wiedeński - wiele postanowień dot. żeglugi;

• próba ujednolicenia - Kon­wencja i Statut o ustroju dróg żeglownych o znaczeniu międzynarodowym (Barcelona) z 1921 r., ale brak znaczenia, ze względu na małą liczbę podpisów;

• ukształtowanie się definicji rzeki międzynarodowej na podstawie w/w aktów → rzeka międzynarodowa to taka rzeka, która spełnia określone warunki geograficzne i na której, mocą umowy międzynarodowej, została ustanowiona wolność żeglugi dla statków handlowych wszystkich państw

• właściwości geograficzne:

• przepływa kolejno przez terytorium min. dwóch państw lub stanowi między nimi granicę;

• jest spławna lub żeglowna;

• jest połączona z morzem bezpośrednio (wpada do morza) lub pośrednio (jest dopływem rzeki wpadającej do morza lub połączona jest z morzem za pomocą sztucznej drogi wodnej);

• to fakt zawarcia umowy (która określa terytorialny i rzeczowy zakres umiędzynarodowienia), a nie cechy geograficzne jest decydujący dla uznania rzeki za międzynarodową;

• umiędzynarodowienie rzeki to nie pozbawienie państwa jego zwierzchnictwa terytorialnego, min. może ono:

• wydawać przepisy regulujących żeglugę, kontrolę nad żeglugą oraz uprawnienia w zakresie utrzymania żeglowności rzeki;

• zastrzec dla swoich własnych statków tzw. kabotaż (żegluga i przewóz osób i towarów między portami tego samego państwa);

• opłaty bez dyskryminacji i pobierane albo z tytułu usług albo przeznaczone na utrzymanie żeglowności rzeki lub jej ulepszenie;

• tzw. komisje rzeczne - w umowach dot. europejskich rzek często powoływane, dla czuwania nad przestrzeganiem umowy, a czasem mają one szersze kompetencje, aż do rzeczywistego zarządu międzynarodową drogą wodną;

Dunaj

• jedna z ważniejszych dróg wodnych przez RFN, Austrię, Słowację, Węgry, Jugosławię, Rumunię, Bułgarię i Ukrainę (żeglowny od Ulmu);

• Konwencja Belgradzka z 1948 r. → wolność żeglugi na Dunaju dla obywateli, ładunków i flag wszystkich państw; zasada równości co do opłat i warunków żeglugi;

• Komisja Dunaju (w Gałaczu) → skład: przedstawiciele państw naddunajskich, a uprawnienia:

• czuwanie nad wykonywaniem konwencji;

• opracowywanie ogólnych planów wielkich robót technicz­nych leżących w interesie żeglugi;

• wykonywanie robót, których przeprowadzanie przekracza możliwości jednego państwa naddunajskiego;

• udzielanie państwom naddunajskim opinii i zaleceń co do wykonywania robót wspólnych;

• ustalanie jednolitego systemu urządzeń dla drogi żeglownej;

• ujednolicenie przepisów o nad­zorze rzecznym;

• zbieranie danych statystycznych;

• wydawanie publikacji informacyj­nych;

Ren (najważniejsza droga wodna Europy Zachodniej) → wolność żeglugi w akcie wiedeńskim, ale wprowadzona tylko dla państw nadbrzeżnych konwencją z Moguncji z 1831 r. oraz utworzenie Komisji Centralnej Żeglugi na Renie (wspólny organ państw nadbrzeżnych) konwencja z Mannheim z 1868 r. i potwierdzona traktatem wersalskim wolność żeglugi dla państw nadbrzeżnych oraz Komisja Centralna 1936 r. Niemcy wypowiadają postanowienia traktatu wersalskiego po II wojnie światowej przywrócono stan prawny 1954 r. przyjęto nowy regulamin żeglugi zrewidowano konwencję mannheimską (nadal główne źródło prawne) konwencją z 1963 r. oraz protokołami dodatkowymi z 1979 nowy regulamin;

1976 r. 2 umowy w sprawie ochrony Renu przed zanieczyszczeniem;

Wykorzystanie rzek dla celów nieżeglugowych (dla nawadnia lub przemysłu)

• powszechna zasada, że żadne państwo nie może przeprowadzić takich robót hydrotechnicznych, które pozbawiły by państwa z dolnego brzegu rzeki dopływu wody, gdyż każde państwo ma prawo do sprawiedliwe­go udziału w korzystaniu z zasobów wodnych danego systemu rzecznego (tak min. Włoski Sąd Kasacyjny w wyroku z 1939 r. w sprawie Societe Energie Electriąue vs. Compagnia Imprese Elettriche Liguri);

• stąd umowy międzynarodowe o po­dziale zasobów wodnych, by zapewnić „dolnym państwom” dopływ wody, ew. o określonej jakości, np. USA i Meksyk (Kolorado i Rio Grande); Egipt i Sudan (Nil);

• prace nad kodyfikacją norm dot. wykorzystania rzek międzynarodowych dla celów nieżeglugowych:

• ILA (Stowarzyszenie P.M.) → 1966 r. przyjęto tzw. Reguły Helsińskie - pojęcie „międzynarodowego zlewiska” i zasada, że każde państwo takiego zlewiska jest uprawnione do rozsądnego i sprawiedliwego udziału w korzy­staniu z niego;

• Komisja P.M. → 1971 r. zaczęła prace, w projektach min. zasady dotyczące sprawiedliwego korzystania z wód, prawa i obowiązki państw nadbrzeż­nych (min. ochrony środowiska);

MIĘDZYNARODOWE PRAWO MORZA

UWAGI OGÓLNE

• prawo morskie (maritime law, droit maritime) - prawo wewnętrzne dot. korzystania z morza;

• morskie prawo prywatne → to głównie stosunki majątkowe związane z przewozem towarów i osób;

• prawo morskie administracyjne → to m.in. organy administracji morskiej, warunki uprawiania żeglugi i rybołówstwa, porządek w portach i ochrona środowiska morskiego;

• morskie prawo pracy;

• międzynarodowe prawo morza (prawo morza, law of the sea, droit de la mer) określa sytuację prawną obszarów morskich i statków przede wszystkim z punktu widzenia rozgraniczenia kompetencji teryto­rialnej państw oraz ich kompetencji wynikającej ze zwierzchnictwa nad statkami przynależnymi do danego państwa oraz reguluje zagadnienia korzystania z obszarów morza pełnego, znajdujących się poza zasięgiem zwierzchnictwa teryto­rialnego państw nadbrzeżnych;

regulacje prawne prawa morza

• silne wzajemne oddziaływanie i uzupełnianie się prawa wewnętrznego i p.m.. P.M. czasem pozostawia tylko ogólne ramy (np. delimitacja), a czasem uzależnia skutki p.m. od regulacji i aktów wew.);

• wiele umów międzynarodowych dot. poszczególnych sytuacji prawa morskiego (min. zobowiązania do dostosowywania prawa wewnętrznego pod kątem tych umów) - min. 16 konwencji brukselskich (1910-1968);

• głównym źródłem prawa morza jest zwyczaj → kodyfikacja:

• w 1958 r. na konferencji genewskiej doszło do zawarcia 4 konwencji prawa morza:

• o morzu terytorialnym i strefie przyległej;

• o morzu pełnym;

• o rybo­łówstwie i ochronie zasobów biologicznych morza pełnego;

• o szelfie kontynentalnym;

• niewiele podpisów, tendencje do rewizji, głównie w celu zwiększenia władzy państw nadbrzeżnych;

• od 1973 r. prace w III Konferencji Prawa Morza nad nową konwencją → 1982 r. podpisano Konwencję Prawa Morza (weszła w życie w 1994 r., a w 2002 r. jej stronami było 140 państw, też Polski od 1998);

OBSZARY MORSKIE — ICH KLASYFIKACJA

• morze terytorialne i wody wewnętrzne stanowią terytorium państwa nadbrzeżnego, a dalej są obszary nie podlegające suwerenności terytorialnej żadnego państwa → podział na morze pełne i strefy przybrzeżne (dla celów ekonomicznych i obronnych);

• klasyfikacja obszarów morskich (pod kątem zmniejszających się kompetencji państwa nadbrzeżnego):

• morskie wody wewnętrzne (np. porty i większość zatok) - pełna władza suwerenna;

• wody archipelagowe - szczególne ograniczenia w interesie żeg­lugi morskiej i powietrznej;

• morze terytorialne - pas wód rozciągających się od lądu lub granicy zewnętrznej wód wewnętrznych lub archipelagowych → władza ograniczona przez prawo nieszkodliwego przepływu wszystkich państw;

• czasem wody terytorialne wraz z wodami wewnętrznymi nazywane są wodami terytorialnymi, gdyż stanowią część terytorium państwa nadbrzeżnego;

• tzw. strefa przyległa - ustanowiona czasem poza granicą morza terytorialnego (czyli na morzu pełnym), w której państwo zastrzega sobie pewne uprawnienia (np. w dziedzinie kontroli celnej lub sanitarnej);

• strefa wyłącznego rybołówstwa → gdy zastrzega sobie wyłączność rybołów­stwa;

• uprawnienia do tzw. szelfu kontynentalnego (czyli dna morskiego i podziemia płytkich obszarów przylądowych) → prawo poszukiwania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu;

• tzw. strefy ekonomiczne → to prawo poszukiwania i eks­ploatacji wszelkich zasobów (zarówno żywych, jak i mineralnych) wód morskich oraz dna morskiego i jego podziemia (suma strefy wyłącznego rybołówstwa i tzw. szelfu kontynentalnego);

• obszary morza pełnego - nie podlegają żadnej władzy państwa i wszyscy mogą z nich korzystać na zasadzie równości;

• tendencja do stworzenia odrębnego statusu dna mórz i oceanów poza granicami władzy państwowej oraz uznania go za tzw. wspólne dziedzictwo ludzkości;

STATKI MORSKIE

• brak jednolitej i powszechnej definicji statku morskiego, choć w wielu umowach czy prawie wew. są zawarte różne definicje, ale „dla celów niniejszej konwencji i z reguły obejmują jednostki pływają­ce, których objęcie jest niezbędne ze względu na przedmiot i cel danej konwencji:

• (wąska) Konwencja Brukselska z 1924 r. o ujednostajnieniu niektórych zasad dotyczących konosamentów → statek oznacza wszelkie urządze­nie, używane do przewozu towarów morzem;

• (szeroka) Międzynarodowa Konwencja z 1969 r. dotycząca interwencji na morzu pełnym w razie zanieczyszczenia olejami → statek oznacza

• każdy statek morski jakiegokolwiek rodzaju;

• każde urządzenie pływające z wyjątkiem instalacji lub urządzeń używanych do badań i eksploatacji zasobów dna i podglebia mórz i oceanów;

• polski kodeks morski z 2001 r. → statek morski to każde urządzenie pływające przeznaczone lub używane do żeglugi morskiej;

• z reguły nie uważa się za statek bardzo małego urządzenia pływającego (np. szalupa, tratwa) oraz platformy pływające, dźwigi, doki, gdyż nie są przeznaczone do żeglugi, choć mogą być holowane;

• nie jest statkiem wrak statku;

Przynależność państwowa statków morskich

• p.m. wymaga, by statek posiadał tylko jedną przynależność państwową, którą statek nabywa przez rejestrację i wydanie mu dowodu jego przynależności;

• zewnętrznym znakiem przynależności jest bandera (flaga);

• prawo do bandery - prawo do nadawania statkom swojej przynależności państwowej - dawniej miały tylko państwa nadbrzeżne, ale obecnie od deklaracji w sprawie uznania prawa do bandery państw pozbawionych wybrzeża morskiego z 1921 r jest to prawo powszechne;

• ustalenie warunków przyznawania przynależności pozostawione prawu wew., Co z reguły określane jest tak, by pomiędzy statkiem a państwem istniała rzeczywista więź → potwierdzone w Konwencji Genewskiej o morzu pełnym (rzeczywisty związek; w szczególności skutecznie wykonywać swą jurysdykcję i swą kontrolę w zakresie technicznym, administra­cyjnym i socjalnym nad statkami podnoszącymi jego banderę);

• polskie uregulowania:

• Kodeks morski z 1961 r. → polska przynależność państwowa, gdy statek był własnością osoby prawnej mającej siedzibę w Polsce, SP, obywatela polskiego zamieszkałego w Polsce oraz gdy w/w osoby miały min. ½ statku; jeśli jego armator ma w Polsce miejsce zamieszkania albo siedzibę swojego zakładu głównego lub oddziału;

• Kodeks morski z 2001 r. → uzyskanie polskiej przynależności na czas oznaczony, gdy wnioskodawca:

• to osoba prawna z siedzibą/oddziałem w Polsce lub jest osobą fizyczną zamieszkałą/oddział w Polsce;

• umowa najmu/dzierżawy/inna uprawniająca do żeglugi statkiem we własnym imieniu;

• zobowiąże się, że będzie prowadził działalność armatorską w Polsce,

• złoży urzędowo poświadczony odpis lub wyciąg ze stałego rejestru statków, zawierający opis statku, oznaczenie właściciela oraz inne dane z tego rejestru, a w szczególności wpisane prawa zastawu i ograniczenia w rozporządzaniu stat­kiem;

• przedstawi pisemną zgodę właściwych organów państwa stałego rejestru statków, właściciela statku i wszystkich wierzycieli hipotecznych na nadanie stat­kowi polskiej przynależności oraz zapewnienie właściwych organów państwa stałe­go rejestru statku, że w czasie trwania polskiej przynależności statek nie będzie uprawniony do podnoszenia bandery tego państwa;

• wskaże port macierzysty statku w RP.

• Kodeks morski z 2001 r. → uzyskanie polskiej przynależności na czas oznaczony, także gdy statek zostanie wpisany do rejestru okrętowego, na podstawie po­stanowienia izby morskiej stwierdzającego okres przynależności;

• Kodeks morski z 2001 r. → gdy armator uzyska czasową przynależność podlega polskiemu prawu i sądom, tak jak osoba mająca siedzibę lub zamieszkanie w RP;

• państwa tzw. tanich bander (flags of convenience) - gdy państwo przyznaje banderę bez zwracania uwagi na jakąkolwiek rzeczywistą więź, co wiąże się z płaceniem mniejszych podatków i brakiem związania rygorystycznymi przepisami dot. bezpieczeństwa i warunków pracy, a co za tym idzie brak skutecznej kontroli nad „swoimi” statkami → np. Liberia i Panama;

• krytyka i próba wymuszenia rzeczywistej więzi poprzez:

• konwencja o morzu pełnym z 1958 r.;

• konwencja prawa morza z 1982 r.;

• na Konferencji NZ do Spraw Handlu i Rozwoju (UNCTAD) → konwencja w sprawie warunków rejestracji statków z 1986 r.;

• na pierwszej sesji Zgromadzenia Międzyrządowej Morskiej Organizacji Doradczej (IMCO), pomimo postanowień statutu, o konieczności powołania do Komitetu Bezpieczeń­stwa Morskiego IMCO min. 8 państw posiadających największe floty nie powołano do niego Liberii i Panamy → MTS z 1960 r. w tej sprawie, uznał, że Komitet został powołany z naruszeniem p.m. i pośrednio uznał, że nie można kwestionować przynależ­ności statków prawidłowo zarejestrowanych w danym państwie, nawet gdy brak rzeczywistej więzi;

Zwierzchnictwo nad statkami (zwierzchnictwo okrętowe)

• tzw. zwierzchnictwo okrętowe → na morzu pełnym statki znajdują się pod wyłączną władzą i jurysdykcją państwa bandery → na tym tle powstała teoria terytorialności statków (statki jako terytoria pływające), obecnie odrzucona ;

• min. przez SN z 1964 r. na tle rozróżnienia w kk przestępstw popełnionych na obszarze państwa polskiego albo na statku wodnym lub powietrznym;

Rodzaje statków morskich.

• podstawowy podział na okręty wojenne i statki (czyli wszystkie jednostki nie będące okrętami wojennymi) → terminologia z okresu międzywojennego, choć wcześniej używane zamiennie, stąd zwierzchnictwo okrętowe;

• okręty wojenne → Konwencja Genewska o morzu pełnym - okrętem wojennym jest ok­ręt należący do marynarki wojennej państwa i noszący znaki zewnętrzne okrętów wojennych tego państwa, dowódca powinien być oficerem w służbie państwowej (na liście oficerów marynarki), a załoga powinna być podporządkowana regulaminom dyscypliny wojskowej → podobna definicja w Konwencji prawa morza z 1982 r.;

• szczególna sytuacja prawna i pełen immunitet;

• statki → różne podziały (ze względu na funkcję, własność, przeznaczenie i budowę):

• funkcja → statki używane wyłącznie do służby państwowej niehandlowej (mają szczególną sytuację prawną) oraz statki handlowe (używane do prowadzenia działalności gospodarczej);

• własność → stanowiące własność państwa (wg państw socjalistycznych statki te powinny korzystać z immunitetu jako własność państwowa, co nie zostało zaakceptowane i w Konwencji prawa morza z 1982 r. immunitet związany z ich funkcją);

• problem tzw. statków o specjalnej charakterystyce - tzn. statki, których przepływ może powodować szczególne niebezpieczeństwo dla państw nadbrzeżnych → możliwość szczególnych przepisów dot. ich przepływu przez morze terytorialne i zawijanie do portów;

• kodeks morski z 2001 r. - kategorie jednostek pływających związane z ich funkcją:

• jednostki pływające Marynarki Wojennej, Straży Granicznej oraz Policji;

• statki morskie pełniące wyłącznie specjalną służbę państwową (hydrograficzne, dozorcze, pożarnicze, telekomunikacyjne, celne, sanitarne, szkolne, pilotowe, ratownicze);

• statki morskie używane wyłącznie do celów naukowo-badawczych lub sportowych czy rekrea­cyjnych;

• statki handlowe (przeznaczone lub używane do przewozu ładunku lub pasażerów, do rybołówstwa morskiego lub eksploatacji innych bogactw morskich, do holowania, ratownictwa morskiego, do wydobywania mienia zatopionego w morzu i pozyskiwania zasobów mine­ralnych dna morza oraz zasobów wnętrza Ziemi);

MORSKIE WODY WEWNĘTRZNE

• wody wewnętrzne to część wód morskich, która znajduje się między lądem a morzem terytorialnym, są to: zatoki, tzw. zatoki i wody historyczne oraz wody portów i red;

• redy - sporne → ani konwencja genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. ani konwencja prawa morza z 1982 r. nie traktują red jako odrębnej kategorii wód wewnętrznych;

• gdy linia wybrzeża ma zagłębienia i zatoki lub wyspy państwo może mierzyć szerokość swojego morza terytorialnego od linii prostych między najdalej wysuniętymi przylądkami lub wyspami;

• do morskich wód wewnętrznych Polski zalicza się:

• część Zatoki Nowowarpińskiej i Zalewu Szczecińskiego,

• część Zatoki Gdańskiej;

• część Zalewu Wiślanego;

• wody portów i red.

• na wodach wewnętrznych nie ma prawa nieszkodliwego przepływu;

Zatoki.

• w XIX praktyka (szczególnie państw-zwolenników ograniczenia zasięgu władzy państw nadbrzeżnych) wytyczania granicy wód wew. w zatoce na 10 mil morskich, ale w sporze Norwegia vs Anglia z 1951 r. MTS uznał, że reguła 10 mil nie jest powszechną normą p.m., gdyż była praktyka odmienna;

• Konwencja Genewska o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. oraz Konwencja prawa morza z 1982 r. → reguła 24 mil morskich;

Zatoki i wody historyczne.

• brak ograniczeń szerokości zatoki, gdy istnieje tytuł historyczny, tzn. gdy zostały one przez państwo zawłaszczone, od dawna uważane są za wody wew. (wykonuje swoją władzę jak na wodach wew.) i tak traktowane są przez inne państwa;

• np. szwedzka Zatoka Laholmu, rosyjskie morza położone u płn. wybrzeży Syberii (Karskie, Czukockie i in.);

Porty

• porty morskie → to obszary, położone zazwyczaj na styku morza i lądu, wyposażone w urządzenia, które umożliwiają statkom postój oraz załadowy­wanie i wyładowywanie towarów i pasażerów:

• porty otwarte/handlowe → otwarte dla statków handlowych wszystkich bander na jednakowych zasadach, w Polsce to Szczecin-Świnoujście, Gdynia i Gdańsk oraz Kołobrzeg, Darłowo i Ustka;

• porty zamknięte → np. wyłącznie dla własnych statków rybackich;

• porty wojenne → dla własnej marynarki wojennej;

• państwo samo decyduje o charakterze portu;

• nie można odmówić wejścia do portu statkowi uszkodzonemu na skutek sztormu lub awarii;

• może zakazać albo poddać szczególnym regułom pewne rodzaje statków ze względów bezpieczeństwa;

• może mienić charakter portu, ale nie powinno tego robić bez uzasadnienia i uprzedzenia, gdy dotychczas był otwarty;

Redy

• reda to obszar wodny leżącym przed wejściem do portu, który służy do postoju statków oczekujących na wpłynięcie do portu, czasem przeprowadzany jest tam całkowity/częściowy załadunek/wyładunek;

• brak jednolitej praktyki → Polska, Dania uznały redy za część wód wew., ale KG o morzu terytorialnym i strefie przyległej z 1958 r. i Konwencja prawa morza z 1982 r. uznały redy, używane normalnie do załadunku, kotwiczenia za morze terytorialne, nawet gdy nie wynika to z innych norm dot. delimitacji;

Statki w obcych portach

• okręty wojenne → mogą wpływać do portów tylko za pozwoleniem państwa, a gdy już wpłynął korzystają z pełnego immunitetu, a w razie naruszenia prawa władze państwa portu mogą jedynie zażądać opuszczenia portu + droga dyplomatyczna;

• statki handlowe → do portów otwartych bez pozwolenia, ale w porcie władza państwa bandery ograniczona na rzecz państwa portu - statek podlega władzy obcego państwa i nie korzysta z żadnego prawa eksterytorialności, jednak państwo nadbrzeżne nie powinno utrudniać żeglugi;

• jurysdykcja karna i cywilna → w praktyce dla ochrony interesów własnych, a w przypadku karnej, gdy skutki przestępstwa rozciągają się też na państwo nadbrzeżne, gdy zakłóca spokój lub porządek w porcie albo gdy zostaną wezwane przez kapitana lub przedstawiciela państwa bandery (konsula);

• w sprawy własne (dyscyplinarne i w stosunku do pasażerów) zazwyczaj nie ingeruje;

WODY ARCHIPELAGOWE

• nowa kategoria z Konwencji prawa morza z 1982 r., przysługująca tylko państwom archipelagowym - składające się w całości z archipelagów i pojedynczych wysp (np. Filipiny, Indonezja, Seszele, Fidżi, Malediwy) → może wytyczyć proste linie podstawowe łączące najbardziej wysu­nięte w morze punkty zewnętrzne wysp, przy pewnych ograniczeniach długości tych linii i wymogu zachowania proporcji między lądem a morzem;

• wody te są ograniczone:

• prawem nieszkodliwego przepływu;

• prawem przejścia archipelagowym szlakiem morskim → państwo powinno wyznaczyć szlak nieprzerwanego, szybkiego przejścia statków morskich, a gdy nie wyznaczy obowiązują szlaki normalnie używane w żegludze → prawo to ma szerszy zakres niż prawo nieszkodliwego przepływu:

• nie może być ono zawieszone,

• podwodne okręty wojenne mogą przepływać w zanurzeniu,

• z prawa przejścia mogą korzystać cywilne i wojskowe statki powietrzne;

MORZE TERYTORIALNE

• morze terytorialne to pas wód morskich stanowiących część terytorium państwa nadbrzeżnego, który jest położony między morzem pełnym lub strefą ekono­miczną z jednej strony a wybrzeżem lub wodami wewnętrznymi względnie archipelagowymi z drugiej strony

• pełna władza suwerenna na morzu, w powietrzu i dno i wnętrze ziemi pod nim, ograniczona prawem nieszkodliwego przepływu, z możliwością zarezerwowania eksploatacji dla własnych obywateli;

Szerokość morza terytorialnego

• początkowo mocarstwa morskie starały się narzucić 3-milowe morze terytorialne, ale niektóre państwa konsekwentnie się temu sprzeciwiały: państwa skandynawskie 4 mile, a Hiszpania 6 mil; Rosja;

• by jak największy był obszar podlegający zasadzie wolności mórz, a państwa te miały środki to korzystania z tej wolności;

• haska konferencja z 1930 r. - większość odrzuciła 3 milową szerokość, choć niektóre przyjęły 3 milową szerokość morza terytorialnego z 3 milowym pasem przyległym;

• po II wojnie światowej tendencja do rozszerzania szerokości morza terytorialnego (potrzeby gospodarcze, bezpieczeństwa) → 6 i 12 milowa szerokość → na konwencjach genewskich nie ustalono 12 mil (propozycja państw socjalistycznych i większości rozwijających się), gdyż USA i inne państwa morskie (GB, Niemcy, Japonia) nie zgodziły się na nią;

• lata 80'te XX w. → niektóre państwa Ameryki Łacińskiej wysunęły roszczenia do 200 milowego morza terytorialnego, co spotkało się z powszechnymi protestami;

• obecnie → nikt nie neguje możliwości rozszerzenia do 12 mil, a powyżej wywołuje to protesty, a państwa wysuwające roszczenia do morza terytorialnego szerszego od 12 mil w zasadzie godzą się na odstąpienie od tych roszczeń pod warunkiem możliwości ustanowienia 200-milowej strefy ekonomicz­nej;

• Konwencja prawa morza z 1982 r. - szerokość morza terytorialnego nie może przekraczać 12 mil;

• Polska → początkowo 3 mile, od ustawy z 1991 r. o obszarach morskich i administracji morskiej morzem terytorialnym RP - 12 mil;

Delimitacja morza terytorialnego

• linia podstawowa to linia, od której mierzy się szerokość morza terytorialnego i jest to linia wybrzeża lub granica zewnętrzna wód wewnętrznych, a w państwach archipelagowych granica wód archipelagowych;

• linię tą wyznacza się na linii wybrzeża, gdzie morze styka się z lądem przy odpływie (=linia najdalszego odpływu);

• inna metoda to tzw. metoda prostych linii podstawowych - łączenie za pomocą odcinków linii prostych najdalej w morze wysuniętych przylądków i wysp (zwiększa powierzchnię obszarów morskich pod władzą państwa) i dopuszczalna jest w przypadku, gdy rzeźba wybrzeża jest bardzo zróżnicowa­na (poszarpana, dużo wysp, zatok, wgłębień, skał, archipelagi);

• stosowana obecnie coraz częściej (zgodnie z tendencją do zwiększania władzy państw nadbrzeżnych), co zostało potwierdzone w KG o morzu terytorialnym i pasie przyległym oraz Konwencji prawa morza;

Prawo nieszkodliwego przepływu

• konsekwencja zasady wolności żeglugi → Konwencja Genewskiej i Konwencja prawa morza;

• przepływ → jeśli ze względów żeglugi musi się zatrzymać, nadal uważany za będący w „przepływie”;

• nieszkodliwy → tzn. nie może zagrażać pokojowi, porządkowi lub bezpieczeństwu państwa nadbrzeżnego oraz musi przestrzegać praw i przepisów państwa nad­brzeżnego;

• art. 19 konwencji prawa morza → przepływ szkodliwy gdy polega na:

• groźbie lub użyciu siły przeciwko suwerenności, terytorialnej integralności lub politycznej niezawisłości państwa nadbrzeżnego lub pogwałceniu w jakikolwiek inny sposób zasad p.m. zawartych w Karcie NZ;

• ćwiczeniach lub użyciu broni jakiegokolwiek rodzaju;

• działalności w celu zbierania informacji na szkodę obronności lub bez­pieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

• wszelkiej propagandzie mającej na celu osłabienie obronności lub bezpieczeństwa państwa nadbrzeżnego;

• startowaniu, lądowaniu lub braniu na pokład jakiegokolwiek statku powietrznego czy urządzenia wojskowego;

• ładowaniu lub wyładowywaniu jakichkolwiek towarów, walut lub ludzi z naruszeniem celnych, skarbowych, imigracyjnych lub sanitarnych przepisów państwa nadbrzeżnego;

• jakimkolwiek umyślnym i poważnym zanieczyszczeniu;

• uprawianiu rybołówstwa;

• przeprowadzaniu jakichkolwiek badań lub inspekcji;

• działaniu w celu zakłócenia systemu łączności bądź innych urządzeń lub instalacji państwa nadbrzeżnego;

• wszelkim innym działaniu nie związanym bezpośrednio z przepływem;

• nie wszystkie państw uznają prawo to w stosunku do okrętów wojennych (choć w konwencjach ono jest) i uzależniają przepływ tych jednostek od uzyskania swojej zgody;

• zasada, że okręty podwodne przepływają wynurzone;

• 3 rodzaje przepływu:

• tzw. przepływ boczny → bez wpływania na wody wew.;

• przepływ w celu wpłynięcia na wody wew.;

• przepływ w celu wypłynięcia z wód wew. na morze pełne;

• zróżnicowany zakres jurysdykcji państwa nadbrzeżnego nad przepływającym statkiem;

Sytuacja prawna obcych statków

• okręty wojenne → pełny immunitet, a państwo może co najwyżej w razie naruszania prawa zażądać, by okręt opuścił morze terytorialne;

• statki handlowe - podlegają władzy i jurysdykcji państwa nadbrzeżnego, ale nie powinno to utrudniać żeglugi:

• KG o morzu terytorialnym i strefie przyległej oraz Konwencja prawa morza → jurysdykcja karna tylko gdy:

• skutki przestępstwa rozciągają się na obszar państwa nadbrzeżnego;

• przestępstwo jest tego rodzaju, że zakłóca spokój kraju lub porządek na morzu terytorialnym;

• kapitan statku lub konsul państwa zwróci się o udzielenie pomocy;

• jest to konieczne dla zwalczania nielegalnego handlu narkotykami;

• postanowienia te nie dot. statków, które przepływają po opuszczeniu wód wew.;

• jurysdykcja cywilna → państwo nie może zatrzymać statku w celu wykonania jurysdykcji celnej na osobie ze statku, ani dokonać egzekucji czy zajęcia statku, o ile zobowiązania nie powstały w czasie tego przepływu;

• postanowienia te nie dot. statków, które przepływają po opuszczeniu wód wew.;

MORSKA STREFA PRZYLEGŁA

• strefa przyległa nie stanowi terytorium państwa nad­brzeżnego, lecz część morza pełnego przyległą do morza terytorialnego, w której posiada ono specjalne uprawnienia, ściśle określone i służące mu do specjalnych celów, przy czym może częściowo lub całkowicie pokrywać się ze strefą wyłącznego rybołówstwa lub strefą ekonomiczną.

• uprawnienia kontrolne do:

• zapobiegania naruszeniu jego przepisów celnych, skarbowych, imigracyjnych i sanitarnych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym;

• karania naruszania tych przepisów popełnionych na jego terytorium lub na morzu terytorialnym;

• sytuacja prawna statków: okręty wojenne pełen immunitet, statki handlowe - tak jak na morzy terytorialnym, ale w/w zakresie;

• KG z 1958 r. ustaliła tą strefę do 12 mil, ale ponieważ morze terytorialne ma obecnie do 12 mil K prawa morza ustaliła do 24 mil;

• Polska → rozp. prezydenta z 1932 r. 3 mile, a od rozszerzenia do 12 mil morza terytorialnego w 1978 r. - brak;

STREFA WYŁĄCZNEGO RYBOŁÓWSTWA

• strefa wyłącznego rybołówstwa jest obszarem, na którym państwo nad­brzeżne ma odnośnie do rybołówstwa takie same uprawnienia jak na morzu terytorialnym, a ewentualne dopuszczenie obcych rybaków wymaga zgody państwa nadbrzeżnego na podstawie umowy międzynarodowej lub aktów prawa wew. - może być odpłatne i nieodpłatne;

• wielu zwolenników na KG z 1958 i 1960 r., ale formalnie nie przyjęto tych instytucji → początkowo utrzymywano do 12 mil, ale gdy państwa Ameryki Łacińskiej w latach 40'tych ustanowiły 200-milowe strefy przybrzeżne, na III Konferencji Prawa Morza (lata 70'te) uznano prawo do tworzenia 200-milowych stref ekonomicznych, tym samym też stref wyłącznego rybołówstwa → obecnie - 200 mil;

• Polska → ustawą z 1970 r. strefa = 12 mil, ale gdy inne państwa nadbałtyckie zaczęły dzielić między siebie cały obszar Morza Bałtyckiego ustawa z 1977 r. o polskiej strefie rybołówstwa morskiego rozciągnęła strefę na cały obszar Bałtyku, do którego jesteśmy uprawnieni, a zgodnie z ustawą z 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej strefa rybołówstwa morskiego to polska wyłączna strefa ekonomiczna;

• nasza strefa graniczy z niemiecką, duńską, szwedzką i rosyjską;

SZELF KONTYNENTALNY

• szelf to powierzchnia dna morskiego do głębokości 200 m. (morza szelfowe/epikontytnentalne) → wraz z rozwojem techniki i odkryciem złóż minerałów państwa nadbrzeżne zaczęły rozciągać swoją władzę na płytkie obszary dna morskiego i jego podziemie leżące poza granicami morza terytorialnego → teoria szelfu kontynentalnego - dno i podziemie szelfu zaczęto uważać za przedłużenie lądu;

• proklamacja Prezydenta USA z 1945 r. - rozciągnięcie władzy na przybrzeżne obszary podmorskie → kolejne państwa zaczęły to robić: państwa Ameryki Łacińskiej i państwa arabskie, a następnie kolejne; po odkryciu bogatych złóż gazu i ropy dokonały tego GB, Holandia, RFN, Dania i Norwegia; też podzielono dno Bałtyku;

• uregulowania p.m.:

• KG z 1958 r. o szelfie kontynentalnym;

• norma zwyczajowa → prawo państw nadbrzeżnych bez potrzeby deklaracji wyłącznego badania i eksploatacji dnia morskiego i podziemia obszarów podmorskich przyległych do jego morza terytorialnego;

Treść praw do szelfu

• KG o szelfie i K prawa morza - prawo suwerenne w celu po­szukiwania i eksploatacji zasobów naturalnych szelfu o wyłącznym charakterze (konieczna zgoda danego państwa na zakładanie platform i in.);

• platformy chronione Protokołem w sprawie przeciw­działania bezprawnym czynom przeciwko bezpieczeństwu stałych platform umieszczonych na szelfie kontynentalnym z 1988 r.;

• KG o szelfie → postanowienia te nie wpływają na status prawny wód pokrywających szelf (morza pełnego) ani przestrzeni powietrznej nad nimi;

Granica zewnętrzna szelfu

• wg KG o szelfie → 2 kryteria: aż do głębokości 200 m. albo poza tą granicę, do punktu gdzie możliwa jest eksploatacja naturalnych zasobów stąd niebezpieczeństwo nieograniczonego przesuwania granicy zewnętrznej szelfu, dlatego K prawa morza w związku z przyjęciem 200-milowej strefy ekonomicznej przyjęła, że minimalna szerokość szelfu wynosi 200-mill od linii podstawowej, ale państwa mogą sięgać dalej, aż do zew. krawędzi obrzeża kontynentu, jeśli rozciąga się ono powyżej 200 mil (więc nie tylko szelf w sensie geologicznym, ale i zbocze kontynentalne do głębokości kilku tysięcy metrów);

STREFA EKONOMICZNA

• pierwsze - państwa Ameryki Łacińskiej rościły prawo do 200-milowej strefy (nazwanej morzem patrymonialnym) na forum Komitetu Dna Morskiego w 1972 r. wysunęła koncepcję strefy ekonomicznej Kenia III Konferencja Prawa Morskiego - zaakceptowana przez prawie wszystkie państwa (też w K prawa morza);

• strefa ekonomiczna (wyłączna strefa ekonomiczna) jest obszarem rozciągającym się poza morzem terytorialnym, na któ­rym państwo nadbrzeżne posiada suwerenne prawa w celu poszukiwania, eksploatacji, ochrony i gospodarowania zasobami naturalnymi, zarówno ży­wymi, jak i mineralnymi, wód morskich, jak również dna morskiego i jego podziemia czyli uprawnienia strefy wyłącznego rybołówstwa i szelfu + kilka innych z zakresu ochrony środowiska i prowadzenia badań naukowych;

• prawa te mają charakter funkcjonalny, nie terytorialny;

• wiele państw ustanowiło, Polska też ustawa z 1991 r. o obszarach morskich RP i administracji morskiej;

Prawa państwa nadbrzeżnego

• prawa o charakterze gospodarczym, ale K prawa morza ustanawia odmienne zasady eksploatacji zasobów mineralnych (nieodnawialnych) i żywych (odnawialnych):

• zasoby mineralne → odsyła do post. KG o szelfie → więc prawo o charakterze wyłącznym, bez obowiązku udostępniania tych złóż, nawet jak samo ich nie eksploatuje;

• zasoby żywe → zasada optymalnego wykorzystania i nie przyznanie wyłącznego charakteru temu prawu, gdyż jeśli nie może pozyskać całego dopuszczalnego odłowu, to powinno dopuś­cić rybaków innych państw do nadwyżki połowowej, gdyż stado ryb i tak nie zwiększy się ponad określony stan;

• może podejmować wszelkie środki w celu ochrony i zachowania żywych zasobów i może ustanawiać własne przepisy dot. wykorzystania żywych zasobów, obowiązujące również obcych rybaków w razie ich dopuszczenia;

Prawa innych państw

• to prawa związane z wolnością żeglugi, czyli w K prawa morza to wolności: żeglugi, przelotu, układania kabli podmorskich, rurociągów oraz innych zgodnych z p.m. sposobów korzystania z morza w związku z w/w wolnościami prawa te nie mają bezwzględnego charakteru w strefie ekonomicznej, gdyż (1) powinny być wykonywane z zastrzeżeniem odpowiednich postanowień K” oraz (2) powinny uwzględniać prawa państwa nadbrzeżnego;

MORZE PEŁNE

Rozwój historyczny zasady wolności mórz

• początkowo Portugalczycy i Hiszpanie podzielili między siebie Atlantyk, a potem Pacyfik, co spotkało się z sprzeciwem GB i Holandii, która najbardziej konsekwentnie broniła wolności mórz (dokładnie H. Grocjusz, jako jeden z radców holenderskiej Kompanii Wschodnioindyjskiej w pracy Mare liberum z 1609 r. odwoływał się do faktu, że ogrom mórz wystarczy dla wszystkich narodów do połowu ryb i żeglugi) wiek XVIII zwycięstwo wolności mórz wraz z upadającymi feudalnymi ograniczeniami;

Istota zasady wolności mórz

• morze pełne nie podlega suwerenności żadnego państwa, a korzystanie z niego jest wolne dla wszystkich państw;

• jedyne ograniczenie to nieprzeszkadzanie innym w korzys­taniu z tych samych praw;

• KG o morzu pełnym z 1958 r. :

• wyłączenie możliwości legalności roszczeń do morza pełnego;

• przyznanie wolności żeglugi wszystkim, też niemającym wybrzeża państwom;

• korzystanie na warunkach ustalonych w K oraz w innych normach p.m.;

• przykładowo wymienione sposoby korzystania z tej wolności (możliwe też inne, gdy wynikają z ogólnych zasad p.m., np. wolność prowadzenia badań naukowych):

• wolność żeglugi,

• wolność rybołówstwa,

• wolność zakładania kabli podmorskich i rurociągów,

• wolność przelotu nad morzem pełnym.

• korzystanie przy uwzględnieniu interesów innych państw korzystających z wolności morza pełnego;

• K prawa morza wymienia następujące wolności morza pełnego:

• wolność żeglugi,

• wolność przelotu,

• wolność układania kabli podmorskich i rurociągów,

• wolność budowania sztucznych wysp i innych instalacji,

• wolność rybołówstwa,

• wolność badań naukowych;

• wolność mórz nie oznacza anarchii - państwo może wykonywać zwierzchnictwo okrętowe w stosunku do własnych jednostek i obcych na mocy p.m. i zwyczajów;

Wolność mórz we współczesnym świecie

• zasada wolności mórz oparta była na 2 przesłankach, które obecnie przestają być prawdziwe:

• korzystanie z morza pełnego jest nieszkodliwe

• intensywność żeglugi → konieczność rozdzielenia kierunków żeglugi i wytyczenia przymusowych tras;

• niebezpieczeństwa związane z przewozem ropy naftowej;

• zatruwanie mórz środkami chemicznymi i odpadami radioaktywnymi;

• zasoby morza pełnego są niewyczerpalne → wielu gatunkom groziło wyniszczenie oraz eksploatacja zasobów dna morskiego i jego podziemia;

• ze względu na to konieczność międzynarodowych regulacji;

• 200-milowe strefy przybrzeżne zmniejszyły zasięg terytorialny stosowania pełnej wolności mórz;

Wolność żeglugi

wolność żeglugi to prawo swobodnego przepływu przez morze pełne i podleganie jurysdykcji tylko swojego państwa, sprawowanej przez okręty wojenne i statki straży granicznej;

• od zasady wyłącznej kompetencji państwa bandery istnieją 2 wyjątki (z powszechnie obowiązujących norm p.m.):

• prawo powszechnej represji piractwa;

• prawo pościgu;

• inne ograniczenia mogą być nakładane w drodze umów, ale obowiązują tylko strony umowy, np. umowy dot, ścigania przemytu, które z reguły bardzo ściśle określają obszar, na którym obowiązują oraz pewne dalsze ograniczenia swojego stosowania;

• wg KG o morzu pełnym i K prawa morza - okręty wojenne korzystają z pełnego immunitetu → w/w wyjątków nie stosuje się;

Zwalczanie piractwa

• piractwo (rozbójnictwo morskie) - uważane za zbrodnię prawa narodów (delictum iuris gentium) - każde państwo może zatrzymać statek piracki i ukarać piratów wg swego prawa (uchylona zasada wyłączności jurysdykcyjnej państwa bandery);

• definicja piractwa z KG o morzu pełnym i K prawa morza → pirac­twem jest: każdy bezprawny akt gwałtu, zatrzymania statku lub jakikolwiek akt grabieży, popełniony dla celów osobistych przez załogę lub pasażerów prywatnego statku lub samolotu i skierowany:

• na morzu pełnym przeciwko innemu statkowi lub samolotowi albo przeciwko osobom lub mieniu na pokładzie takiego statku lub samolotu;

• przeciwko statkowi, samolotowi, osobom lub mieniu w miejscu nie podlegającym władzy żadnego państwa.

Prawo pościgu

• pościg musi być.:

• gorący → musi on być rozpoczęty w chwili, gdy obcy statek lub jego łódź znajduje się na wodach wew., morzu terytorialnym albo w strefie przy­brzeżnej (tylko gdy naruszenie praw, dla których ta specjalna strefa ustanowiona) państwa zarządzającego pościg (konieczny sygnał dźwiękowy/optyczny nakazujący zatrzymanie i w razie nieposłuchania można ścigać);

• ciągły (nieprzerwany) → przerwa w pościgu to min. wpłynięcie ściganego na własne wody wew. lub morze terytorialne;

• przysługuje tylko okrętom wojennym i samo­lotom wojskowym oraz innym statkom/samolotom pozostającym w służbie państwowej i do tego upoważnionym (wg KG i K);

Wolność eksploatacji bogactw morskich (wolność rybołówstwa)

• ale drugie określenie zbyt wąskie - brak innych zwierząt, roślin, skorupiaków;

• ta zasada oznacza, że statki i obywatele każdego państwa mogą wykorzystywać wszelkie bogactwo morskie → ograniczenia wprowadzone wraz z rozwojem techniki i intensywnością połowów;

• wiele u.m. w celu ochrony bogactw morskich i ich racjonalnej eksploatacji → ograniczanie połowów, okresy ochronne, zakaz używania określonych narzędzi, kwoty połowowe, organizacje rybołówstwa;

• 200-milowe strefy ekonomiczne/wyłącznego rybołówstwa wyłączyły obowiązywanie na nich zasady wolności eksploatacji (obliczono, że zajmują ok. 40% obszarów morskich, o najbogatszych łowiskach, z których jest ok. 90% połowów);

Wolność układania kabli podmorskich i rurociągów

• wolność ich zakładania dopełniona ochroną i zakazem niszczenia (konwencja paryska z 1884 r. dot. ochrony kabli) → KG o morzu pełnym nie uchyliła konwencji paryskiej i potwierdziła istnienie tej wolności, a inne uregulowania to:

• obowiązek należytej uwagi przy zakładaniu kabli/rurociągów;

• zakaz utrudniania ich naprawy;

• nakaz uznania w prawie wew. za czyn karalny umyślne lub z niedbalstwa zerwanie/uszkodzenie podmorskiego kabla telegraficznego, rurociągu, kabla wysokiego napięcia;

• podobne rozwiązania K prawa morza;

• polski kk art. 288 § 3 → podlega karze ten, kto przerywa lub uszkadza kabel podmorski albo narusza przepisy obowiązujące przy zakładaniu lub naprawie takiego kabla;

Wolność przelotu nad morzem pełnym

• samoloty wszystkich państw, wtedy podlegają jurysdykcji swojego państwa (tzw. zwierzchnictwo samolotowe);

DNO MÓRZ I OCEANÓW POZA GRANICAMI JURYSDYKCJI PAŃSTWOWEJ

• dno morskie poza granicą szelfu kontynentalnego nie podlega władzy żadnego państwa i nie może być zawłaszczone, a zgodnie z K prawa morza jego zasoby naturalne stanowią „wspólne dziedzictwo ludzkości” → od czasu odkrycia na tym terenie wielkich zasobów konkrecji żelazowo-manganowych i powstania możliwości wydobywania ich na skalę przemysłową nastąpiło duże zainteresowanie tym terenem → 1970 r. ZO ONZ rezolucja ustaliła, że stanowią one „wspólne dziedzictwo ludzkości → rozwinięte w K prawa morza

• „wspólne dziedzictwo ludzkości” → tzn., że eksploatacja powinna być prowadzona w interesie całej ludzkości, a organem nadzorującym i upoważnionym do prowadzenia eksploatacji na własną rękę jest Or­ganizacja Dna Morskiego (Sea-Bed Authority), która ma dzielić korzyści pochodzące z eksploatacji między wszystkie państwa, ze szczególnym uwzględnieniem interesów i potrzeb państw rozwijających się;

• III Konferencja Prawa Morza → spór kto może eksploatować te zasoby:

• państwa rozwijające → tylko organizacja;

• państwa wysoko uprzemys­łowione → wszystkie państwa, a organizacja wydawałaby licencje, kontrolowała i pobierała opłaty;

• przyjęto rozwiązanie kompromisowe - tzw. równo­legły system eksploatacji:

• przez Organizację Dna Mor­skiego, działającą za pośrednictwem międzynarodowego przedsiębiorstwa;

• w stowarzyszeniu z Organizacją i na podstawie kontraktów, przez państwa i upoważnione przez nie przedsiębiorstwa i osoby;

• K prawa morza weszła w życie w 1994 r., a do tego czasu uchwalono ustrój przejściowy (2 rezolucje);

CIEŚNINY I KANAŁY MORSKIE

Cieśniny

• cieśniny morskie są naturalnymi wąskimi połączeniami dwóch rozleglejszych obszarów morskich (często o różnym statusie prawnym);

• gdy cieśnina szersza niż podwójna szerokość morza terytorialnego państw nadbrzeżnych → na części cieśniny poza morzem terytorialnym obowiązuje pełna wolność żeglugi;

• gdy cieśnina jest węższa (choćby na pewnym odcinku) od podwój­nej szerokości morza terytorialnego państw nadbrzeżnych → KG o morzu terytorialnym i pasie przyległym - obowiązuje prawo nieszkodliwego przepływu między 2 częściami morza pełnego, albo między morzem pełnym a morzem terytorialnym inne państwa, którego nie można zawieszać - przepis ten znajduje się w części dot. wszystkich statków, więc okrętów też;

• MTS w sporze GB vs Albiania o wypadki w cieśninie Korfu - zaznaczenie, że powszechną normą jest, iż w czasie pokoju możliwe jest nieszkodliwe przepływanie okrętów wojennych przez cieśniny używane do żeglugi m. pomiędzy 2 częściami morza pełnego, o ile strony nie uzgodnią inaczej;

• regulacje dot. niektórych cieśnin jako lex specjalis do prawa zwyczajowego i KG;

Prawo przejścia tranzytowego przez cieśniny

• na III Konferencji Prawa Morza do K prawa morza, w związku z rozszerzeniem do 12 mil morza terytorialnego przyjęto (głównie wysiłkiem mocarstw morskich) zasadę tzw. przejścia tranzytowego przez cieśniny wykorzystywane do żeglugi międzynarodowej:

• dot. przepływu i przelotu;

• status prawny jednostek jak na morzu pełnym, ale państwo nadbrzeżne może wprowadzać regulacje dot. tranzytu, które nie mogą niwelować tej swobody, ale chronią jego bezpieczeństwo i suwerenność;

• wykonywane w sposób ciągły i bez zwłoki oraz bez prowadzenia jakiejkolwiek innej działalności;

• musi być nieszkodliwe;

Cieśniny duńskie (Mały Bełt, Wielki Bełt, Sund - jedyne naturalne połączenie Bałtyku z Morzem Płn.)

• dawniej Dania pobierała dosyć wysokie opłaty, ale stopniowo państwa zaczęły się temu sprzeciwiać → USA zaprotestowały → Dania zgodziła się w traktacie kopenhaskim z 1857 r. na jednorazowe odszkodowanie wypłacone przez państwa morskie w zamian za zniesienie opłat;

• traktat nie regulował szczegółowo żeglugi → powstało w drodze praktyki (uznanej rzez Danię) - też prawo okrętów wojennych do przepływu → obecnie sprawa okrętów i samolotów wojskowych (w czasie pokoju) regulowana rozporządzeniem z 1976 r. → może przepływać na raz max 3 okręty jednego państwa, a więcej wymaga notyfikacji; na Małym Bełcie - zawsze wymaga notyfikacji;

Cieśniny czarnomorskie (tureckie) - naturalne połączenie Morza Czarnego z Morzem Marmara (Bosfor), a jego z Morzem Egejskim (Dardanele)

• konwencja z Montreux z 1936 r. → statki handlowe pełna wolność przepływu i żeglugi, a okręty wojenne tylko po uprzednim zawiadomieniu rządu tureckiego, przy czym przepływ okrętów państw nieczarnomorskich został poważnie ograniczony;

Kanały morskie

• kanały morskie są sztucznymi połączeniami dwóch otwartych dla żeg­lugi obszarów morskich → otwarte, gdy stanowi tak u.m. lub prawo wew.(brak powszechnej normy zwyczajowej wolności żeglugi po kanałach morskich);

Kanał Sueski

• Traktacie z Konstantynopola z 1888 r. → kanał jest zawsze (w czasie wojny i pokoju) wolny i otwarty dla statków handlowych i okrętów wojennych niezależnie od ich bandery, a samego kanału nie wolno poddawać blokadzie, ani podejmować działań szkodzących żegludze, co dot. także portów dających dostęp do niego i wód w promieniu 3 mil od tych portów;

• 1956 r. Egipt wydał dekret o nacjonalizacji Towarzystwa Kanału Sueskiego (eksploatowało kanał), co spowodowało konflikt z państwami zaangażowanymi finansowo w Towarzystwo (GB i Francja), które dokonały interwencji zbrojnej i zablokowały kanał → po akcji ONZ wojska bryt. i fr. zostały wycofane deklaracja rządu Egiptu z 1957 r. potwierdzająca moc wiążącą Traktatu z 1888 r. w 1967 r. w czasie agresji Izraela na państwa arabskie wojska izraelskie zablokowały kanał → po wycofaniu tych wojsk w 1975 r. kanał ponownie otwarty;

Kanał Panamski (łączy Atlantyk z Oceanem Spokojnym)

• został otwarty dla żeglugi w czasie pierwszej wojny światowej:

• traktat z 1901 r. między USA a GB powierzał GB zarząd i ochronę kanału, a USA zobowiązały się do stosowania zasad umowy o Kanale Sueskim;

• traktat z 1903 r. miedzy USA a Panamą o budowę kanału - USA dostało prawo użytkowania, okupacji i panowania nad pasem ziemi o szerokości 10 mil w celu budowy, eksploatacji i ochrony kanału w zamian za rekompensatę pieniężną;

• traktat z 1997 r. oddawał suwerenność nad kanałem Panamie, ale uznała prawo USA do zarządu i obrony kanału;

• 1999 r. wygasły wszelkie prawa USA do kanału;

Kanał Kiloński (na terytorium Niemiec, łączy Bałtyk z Morzem Północnym)

• traktat wersalski z 1919 r. - otwarty dla żeglugi dla wszystkich państwa (statki i okręty) w stanie pokoju z Niemcami 1936 r. Niemcy jednostronnie wypowiedziały postanowienia dot. kanału, udostępniają prawo przepływu statkom i okrętom pod warunkiem uzyskania zgody po II wojnie światowej przywrócono postanowienia traktatu wersalskiego dot. kanału;

---