Gwara

Gwara, gwara ludowa, gwara terytorialna - terytorialna odmiana języka, mowa ludności (zwłaszcza wiejskiej) na określonym terytorium, wyodrębniona z języka ogólnego i gwar sąsiadujących poprzez odrębności fonetyczne i leksykalne. Podrzędna w stosunku do dialektu. Czasem wyodrębnia się również podrzędne w stosunku do dialektu zespoły gwarowe. Granice gwar, podobnie jak granice dialektów, wyodrębniane są w badaniach językoznawczych poprzez zestawianie językowych cech dystynktywnych (cech odróżniających) na określonych terytoriach i niejednokrotnie mają charakter umowny.

Konwencje terminologiczne [edytuj]

Niekiedy pojęcia "gwara" i "dialekt" używana są zamiennie. Terminem "gwara" określa się również mowę ludności wiejskiej jako całość.

Terminów "gwara ludowa" i "gwara terytorialna" używa się, by odróżnić gwary w sensie właściwym od terminów gwara miejska i gwara zawodowa. Jako że gwary terytorialne w przeciwieństwie do tego rodzaju odmian języka prócz różnic leksykalnych wykazują regularne odmienności gramatyczne, fonetyczne i fonologiczne w stosunku do języka narodowego, termin "gwara" w odniesieniu do gwar zawodowych nie jest najwłaściwszy. Termin "gwara zawodowa" przyjął się jednak szeroko ze względu na to, że gwary zawodowe robotników i rzemieślników, do których sprowadzają się gwary miejskie, zachowują ze względu na ich wzajemne związki pewne fonetyczne i fonologiczne podobieństwa do gwar terytorialnych.

Gwara ludowa to mowa ludności wiejskiej pewnej dzielnicy kraju lub kilku albo kilkunastu wsi, różniąca się od języka ogólnonarodowego swoistymi cechami językowymi. Ta odmiana języka nie jest w żadnym razie jakąś "zepsutą", drugorzędną wersją języka. Gwary ukształtowały się w długotrwałym procesie rozwoju języka narodowego i historycznie rzecz ujmując to one stały się podstawą do wytworzenia jednej wspólnej odmiany ponadregionalnej, czyli języka literackiego.
Gwary ludowe zachowały z przeszłości lub samodzielnie rozwinęły własne, bogate słownictwo. Było ono związane z codziennym życiem na wsi, pracą w gospodarstwie, dotyczyło przyrody, roślin o leczniczych właściwościach, hodowli zwierząt, uprawy roli, budownictwa wiejskiego, obyczajów czy praktyk magicznych. Ponad to ogólnopolska terminologia w takich dziedzinach, jak np. rybołówstwo, pasterstwo czy botanika, w znacznej mierze zaczerpnęła potrzebne nazwy z gwar ludowych.

PRZYKŁADY

BIEDRONKA - boża krówka, borowa krówka, borowa matka, borowa matuszka. borowa ciotuszka, borowiczka, godzinka, katrynka, kropielniczka, krówka, kruszka, kruszka muszka, litewka, marianka, marinka, matka kruszka, matynka, matyneczka, mora, morówka, panienka, panna Maryja, panna Marianna, patronka, patroneczka, pytlówka


ZIEMNIAKI - kartofle, grule. pyry. pyrki, kobzale, jabłka, bulby

KOGUT - kokot, kohot, kohut, kur, kurak, kuras

Współcześnie większość ludzi mieszkających na wsi używa wymiennie gwary i języka ogólnego. Gwara zwykle przeważa w domu, rodzinie i kontaktach ze "swoimi", z sąsiadami. W sytuacjach bardziej oficjalnych używa się języka ogólnego, czasem z pewnymi naleciałościami gwarowymi.
Ludzie wyzbywający się gwary unikają przede wszystkim najbardziej wyrazistych cech gwarowych. Dopasowując się do normy języka ogólnego, przestają mówić gwarą, a zaczynają używać form literackich. Czasem "poprawiają" nie tylko formy gwarowe, ale też wyrazy, których wymowa wcale nie jest błędna, lecz zgodna z literacką normą. Ktoś, odrzucając gwarową wymowę uojciec, zaczyna mówić nie tylko ojciec, ale też opata, zamiast poprawnego literackiego łopata. Takie zjawisko nazywamy hiperpoprawnością, poprawnością przesadną, fałszywą. Hiperpoprawność, jak widać, może być przyczyną błędów językowych. Może być również przyczyną zmian w wymowie ogólnopolskiej. Wyraz żubr brzmiał dawniej zubr. Zmiana wymowy z na ż była wywołana właśnie hiperpoprawnością (ucieczką od mazurzenia).

Gwara nadal pozostaje tworzywem dla folkloru, ludowej twórczości artystycznej, przekazywanej z pokolenia na pokolenie, głównie ustnie, rzadko w postaci pisanej.
Niektórzy badacze uważają, że gwary są bezpowrotnie skazane na rozpłynięcie się w języku ogólnopolskim, z kolei inni zwracają uwagę na odradzanie się lokalnego patriotyzmu i chęć pielęgnowania własnego regionalnego języka. Nie ma wątpliwości, że istnienie gwar jest zagrożone przez postępujące ujednolicanie polszczyzny, spowodowane przede wszystkim przez oddziaływanie tej wersji języka, z którą wszyscy stykają się w mediach.
Niemniej jednak choć polszczyzna ogólna znacząco wpływa na współczesny stan gwar, to również istnieje oddziaływanie w drugim kierunku. Do słownictwa ogólnego przeniknęło z gwar ok. 600 wyrazów, m.in. nazw specyficznych wiejskich realiów (watra, turoń) czy terminów obecnych jedynie w pewnych fachowych dziedzinach. Pochodzenia gwarowego są niektóre słowa występujące w potocznym słownictwie ekspresywnym, np. żeniaczka, tyrać. Wyrazy odczuwane przez większość Polaków jako gwarowe nazywamy dialektyzmami.

Słownik gwary Suwalszczyzny

  

a

abśtyfikant - wielbiciel , zalotnik
acyk - haczyk
akuratny - dokładny, precyzyjny
ancyjas - nieczysta siła, ale niezbyt groźna
andrys -
arenda - dzierżawa
armoń - harmonia, rzadziej akordeon
aze - aż , a

b

babka - [H] kowadełko do klepania kosy 
bachnąć - rzucić ( głośno, z hukiem)
bachur,bachor,bachory - dzieciak (oj wiele razy to słyszałem, nic miłego, nic miłego...)
bajkowaty - niezły, nielichy, znośny
bajnia - tardycyjna suwalska łaźnia (nie mylić z sauną)
bałk - belka sufitowa
barabanić - stukać, łomotać, walić
barachło - byle co, rzeczy bez wartości
barzdo - bardzo( r i z wymawia się osobno)
batarejka, baterejka - latarka kieszonkowa na baterię "Środki do baterejkow jest?" - w okolicy Krasnopola, ale już koło Raczek - "Wkłady do baterejkow jest?" Pytanie o baterie do latarki.
bebłać się,bebrać się - gramolić, ślimaczyć się
bebzun - brzuch
wybebrać - wygrzebać coś
bebło - niezdara
bechtać- judzić
bełch - brzuch
bełbotać - bełkotać
bełtać - mieszać
bełwan - bałwan ,głupiec
bielaska - staw, bagno, jezioro
bierzo - biorą
bliny - kluski
bocianiuk - bocian
bojka - naczynie do ubijania masła
bolsze - wielkie, ewidentny rusycyzm wiec pewnie i w innych rejonach uzywane [H]
bołtun - zepsute jajko
bondka - bochenek
bor - [X] wiertło, pochodzenie łacińskie
borgować - kredytować
bormaszyna - wiertarka
brechać - oczerniać , obszczekiwać
brychać - kichać
bryła - kawał gotowanego mięsa
brzyduje (siebrzyduje) - brzydzi się
brewerie - [H] szaleństwa
buksy - spodnie
bulbony - pęcherzyki
bulwa - ziemniaki
bułtnoł - skoczył do wody, zanurzył się
burchiel - jajko bez skorupki, bąbel np. na ręce

c

carapnąć - chwycić
charcholi,charchuli - kaszle
chieńć - chęć
chizy - chyży, szybki, żwawy, sprytny
chlebotasie (siechlebota) - rusza się , jest lużny
chlobie - siorbie, je coś rzadkiego
chmulisie(siechmuli) - chmurzy się , robi naburmuszoną minę
chnipie - zaczyna płakać, niby płacze
choleruje - przeklina
chopnoł - złapał, wziąl
choremzda (chorybzda) - chorowity
chto - kto
chtorny - który
chwaccejsy - sprytniejszy, lepszy
cieleban - cymbał, nierozgarnięty
cierknij - podpisz
ciuma - ćma - a niech cie ciuma zadawi!
cochraćsie - drapać się
costek - czosnek
cubrować - tłuc , bić
cug - [X] przeciąg, pochodzenie niemieckie, znaleźć można w slowniku Kopalinskiego, więc ogólnopolskie
cybula - cebula
cyby - gołe nogi , przykład "Bocian, bocian długie cyby, Weź klomelkę, idź na ryby."

d

dalecyja - wielka odległość
dek - dach
der - pędził, biegł
dezdzy - deszcze
dla -czeste używanie "dla Józia,dla mamy" - zamiast "Józiowi,mamie" (generalnie wschodnie)
do tech por - dotychczas
docynek - zajmowanie się, "ja z niemi docynku mial" - mialem z nimi doczynienia 
dodawanie końcówek - uki do wszystkiego: wyszko-wyszczuki,łoboda-łobodziuki, bocian-bocianiuk, psi grzyb-psiuk
dokiela - dokąd
dokuka - uciążliwość, dokuczliwość
dopuskać - dopuszczać
dośpiałe - dojrzałe
drapaka - stara miotła
drzystacka - biegunka
dubelty - podwójne okna
dulki - fajki
dursnąć - szturchnąć
dudka - fujarka
dutka - fujarka
dziarno - specjalnie drobno zmielone kamienie z kamionki w bajni, dziarno dodawało się do gliny z której wrabiano naczynia m.in łachańki
dziazyć, dziarzyć - [H] bić , szybko iść
dziukać - kołysać, tulić dziecko do snu

e

erśt - herszt

f

fajans - [H] smietnik
fajerkasa - ubezpieczenie od ognia ( pożaru )
fanaberie - [H] kaprysy , zachcianki 
farfocel - coś paskudnego zwisającego, coś jak fąfel
farfolisie - gotuje się wolno (ale raczej: ślimaczy)
fatki - ostry
fąfel - wydzielina z nosa
fefłaty - mówiący bełkotliwie , niezrozumiale
fiśnięty - zbzikowany "trącony na umyśle"
fela - wada, feler
flancy - sadzonki

g

gadajuscy - rozmowny
gambować - gardzić
gamgasie(siegamga) - zwisa i się macha
gamoła - śnieżna kula, śnieżka
garło - gardło
giemba - twarz, gęba
gięsi głuch - kaczeńce
giry - [X] nogi
goźdź - gwóźdź
grezmolić,gryzmolić [X] - pisać z trudem, bazgrać 
guzdrać się - [X] ociągać się
guziny - zabawa, potańcówka

h

harmoń - harmonia, czasem też o akordeonie
holajza - ??

i

inaksy - inny
inniejsy - inny

j

jajuszko,ciastuszko -
jecnica - jajecznica
jeglaska - świerk
jek - jak
jekiści (jakieści ) - jakiś
jekiścia (jakaści) - jakaś
jekieści tam (jakieści tam) - jakieś
jekości - jakoś
weź jego stąd! nie ma jego tu! - inny sposób uzywania "jego"
jełop - ciamajda, przygłup
jendyk - indyk
jeroplan - samolot
jestuj - jest
jon - on
jop(job) jego mać [X] - rusycyzm

k

kacan - głąb kapuściany
kacorowka - kałuża
kaczuk - kaczka
kajet - [X] zeszyt
kalmusy - [H] sitowie,szuwary 
kamas - but, trzewik
kapota - [X] wierzchnie ubranie, kurtka
kargoleć - marznąć
kartacz - regionalna potrawa
kartofli - bulwa=ziemniaki
kałdun - brzuch , żołądek
kaśel (kasel) - kaszel
kazdy-raz - za każdym razem
kiedyści - kiedyś, dawniej
kiedyśniejsy (kiedaśniejsy) - dawny, stary
kiemić - rozumieć, pojmować
kiepkować - żartować
kiszka ziemniaczana - danie regionalne
kiziak, kiziaczek - źrebak
kińdziuk - żołądek
klompi - drewniane obuwie
kniwie - czajki ( w okolicach Posejneli )
kokos - kura
koktucha - kwoka
kole - koło czegoś, obok
koluscy - kłujący
kołtun - określenie człowieka przygłupiego
komudzisie (siekomudzi) - chmurzy się
kopańka - podłużna, płytka misa do zagniatania ciasta
kopny - sypki śnieg
korowaj - ciasto weselne, obecnie wyparte przez torty
kozerek - daszek u czapki
kozi drzyść - zawilec
kozik - nożyk
kołtun - splątane włosy
krecioryi - kreci kopiec
krejzega - piła do cięcia drzea napędzana silnikiem
krojta - grajcie - do muzykantów
krucek (acyk) - haczyk , zaszczepka
kruzyk - kubek
krzcieć - kwitnąć - "Hej zakrzciała w ogrodzie makowka" - słowa piosenki
kukoska - kura
kuksaniec
kuksać - poszturchiwać
kulkować się, kulaćsie - turlać się, najlepiej z górki :))
kulśtyn - kulawy
kump - szynka
kumpiak - golonka
kuzden - każdy

kwacy - kalosze

l

lasanek - maly lasek,zagajnik
latoś - w tym roku
latosi - tegoroczny
lebioda - gatunek rośliny, a po naszemu biedronka
lelak - jełop
lipnie - lepi się
liśny - zbędny
losy - luźny

ł

łachańka - naczynie gliniane wyrabiane do lat 50-tych XX wieku archaiczną techniką garncarską w okolicach Studzianego Lasu
łatosyć - zrywać
łojmo - niedorajda
łosina - czoło
łupa - warga
łupy - usta, ale mało urodziwe raczej
łypa - warga

m

mamory - zła droga , wertepy
marmełka - marmoladka
marmoli - zrzędzi
masina - maszyna, samochód
małanka - błyskawica
memłać-sie - gramolić się,bebrać
merga - mruga
mieta - rzuca na boki, kiwa
miktajza - krawat
mordęga - ciężka praca
mozgi - rozum, mózg
mućka - krowa
muraśka - mrówka
murzaty - umorusany , brudny na twarzy
mus - konieczność

n

na uman - na ślepo, na chybił trafił
na! - weź!!
nacej(jenacej) - inaczej
naduć - nadmuchać , napełnić
nadądzić - napełnić
nalaz - znalazł
napuzony - ważniak, napuszony
narządzić - naprawić
natos - naumyślnie , na złość
nawala-sie (zawala-sie) - zaleca się, narzuca
nawalasty - zwalisty , gruby
nawrzecy - na niby
naślednik - następca
nałozony - przyzwyczajony
ni kto (ni chto - nikt
nie mogie uremstać - nie mogę wytrzymać,usiedzieć
nie-e - charakterystyczne fonetycznie , jakby dwa wyrazy
niesiewołać - nie kłócić się niesiewołajta!!
nosowka - chustka do nosa
noźnicy- nożyce

o

o-tak-o - o tak, w ten sposób
obrusyć - oburzyć się , zagniewać
obśtalować- zamówić
obtoknąć - opłukać np talerz po jedzeniu
odeprzyj - otwórz
odzie - tutaj , o tutaj
ofacony - chory z przejedzenia
okargolałe - zmarznięte, zgrabiałe
oładki, oładzi - placki ziemniaczane lub z soczewicy
ordzi - szoruje
orenda - iśc w orendę = iść kraść np jabłka od sasiadów
oskrzybać - oskrobać
osowno - osobno
ostęp(w puszczy) [H]
otperto - otwarte
owadziuk - owad
oładzi (oładki, ołatki, ołatek, oładek) - placki

p

pacykować, packać - [H] malować
pajda chleba - kromka chleba
papuciówka - tradycyjna zabawa taneczna w prywatnym domu
pascęki,pascoki(paszczęki, paszczuki) - szczęki
pazory - palce
pazuroma - palcami
paździerzy - pada ; wpaździerzyć - pobić kogoś ,
paćkać, pećkać, peciać - zabrudzić, oplamić
pecia - błoto, maź
pedy - nosidła do wody 
plapera - ten , który plotkuje
plos - nazwa dużej powierzchni wód jeziora, przyjęła się do oznaczania poszczególnych fragmentów Wigier. W pozostałej części Polski wyraz ten jest rodzaju nijakiego i brzmi "ploso"
pomer - umarł
popeciać się,wypeciać,popećkany,popaćkany,etc
poper - pognał co sił , popędził
posetem - poszedłem
po uscupku - po omacku
pozawcorej - przedwczoraj
pośle - po czymś
poć lo tu - choć tu
proźny - pusty
przebercać - przebierać , wybrzydzać
przećko - przeciw 
psiak, psiuk - "psi grzyb", niejadalny
pęzeł - pędzel

r

radyska - rzodkiewka

s

sękacz - regionalne ciasto
sios,szos - szosa
"na skarpetach chodzić" - bez kapci 
skiela - skąd
skierdź - pastuch - pedagog, tj, pastuch, który wiosną, latem i jesienią na pastwisku, a zimą chodząc po domach uczył dzieci pisać i czytać. Słowo pochodzi z litewskiego, oznacza pastucha, ale w parafii wigierskiej i sąsiednich oznaczało właśnie coś więcej.
skowroda - patelnia,
skrzypka - skrzypce
sowiuk - sowa
stamtela - stamtąd
stela - stąd
stubrować-sie - pobić się
suchary - małe dystroficzne jeziorka w okolicy Wigier
swacia, swachna - swatowa
sztamajza - ??

ś

ślozy - łzy
ślucha - kobieta złego prowadzenia się
śmagły - sprawny, postawny , zgrabny
śniadać - jeść śniadanie
śniara - rysa, pręga
śniorek - sznurek
śniorować - sznurować, iść rzędem jeden za drugim
śniorowka - sznurowadło
śpik - sen
śpuk - ten który śpukuje, szpera, szuka
śrubstag - imadło
śtorcowka - reprymenda
śtrembulec - badyl, chudy, niezgrabny mężczyzna
śwaks - pomadka , pasta

t

tamuj (tamoj) - tam
tam unoj - tam
tam un - tam
tat-ek(tak-jek) - tak jak
tochlić - upychać , chować
tołk - rozsądek, "nie mogę z tym dojść (do) tołku" - nie mogę tego zrozumieć
trempać - deptać, chodzić
tuman - mgła , także głupiec [HH]
tłoka - sąsiedzka pomoc w ciężkich pracach
w trymiga - szybko ,raz-dwa [H]

u

umerzany - brudny
un (łun) - tam
undzie (łundzie) - tam
undzie-odzie (łundzie-łodzie) - tam
unoj (łunoj) - tam
unojdzie (łunojdzie) - tam
upeciany - brudny

w

warząchew - chochla, duża łyżka
wedwoj - we dwa, podwójnie
wery - łóżko
więc - więcej - więc niż sto złote
woda sie w łódce chlebocze (chleboce)
wondoł,wondół - dół wykopany pod podłogą kuchni, rodzaj piwnicy, aczkolwiek także po prostu: "dół", Tamuj za carnem wondołem - carny wondoł - głębokie, niebezpieczne do kąpieli miejsce na rzece
wormijasz - znajomy kuzyn
w obydwa chłopcy - z akcentem na "o" w obydwa
wyniki - Suwalczanie nie chodzą na badania tylko na wyniki

z

siezafajdać-sie - zafarfolić się
zaperto - zamknięto
zaprzyj - zamknij
zasynac - zasypiac
zaszczepka - wiadomo
zaziepany (zazipany) - zadyszany [H]
zegawka (zagawka) - pokrzywa
zgrępa - skarpa
zieziuleńka, zieziela - kukułka (czasem wymawiane jako "zjezjuleńka" )
z naroku - specjalnie, celowo, umyślnie
zopa - zupa
zwodzić - kłamać, oszukiwać
zwodzun - kłamca, oszust
zygawka - pokrzywa
zywuscy - wiadomo: z wigorem

SŁOWNIK GWARY ŚLĄSKIEJ

litera: A

abcybilder - naklejka
achtelka, achtla - butelka wódki, likieru, 1/8 litra
achtlik - 1/8 litra
afa - małpa, małpica
ajmer, ajmro - wiadro
aksle - ramiączka
akuratny - dokładny, pedantyczny
ale zech sie nażar - ale się najadłem
Altreich - Sosnowiec
ała - skaleczenie, głupek
ała, mosz ała - masz fiola
angryst, angrys - agrest
ankrować - kotwiczyć, zabezpieczyć budynek przed szkodami górniczymi
ancug - ubranie męskie, garnitur

Antónik, Antóniczek - św. Antoni, figura św. Antoniego
antryj - przedpokój
ańbryna - zasmażanka
ańfart - wjazd na podwórze, brama przejazdowa
ańtop, ańtopf - jedno danie, gęsta zupa
apluzyna, apluzina, apfelzina - pomarańcza
aport, aptryt, apryt - ubikacja, ustęp
aszynbecher, aszynbejcher - popielniczka
ausgust, auzgus - zlew
Auszwic - Oświęcim
auto, autok - samochód

litera: B

baba - kobieta, żona
babeczka, babecka - pieszczotliwie do/o żonie
babówka, babowka - babka drożdżowa
badytuch - ręcznik kąpielowy
bager, bagier - koparka
badki - slipki
baja, idymy na baja - idziemy na wagary
bajs - kawałek
bajlaga - plasterek sera lub wędliny
bajtel - chłopak, dzieciak, synek
bajtlik - portfel
bajzel - nieporządek, bałagan
bala - piłka
bałmońcić - mieszać się, bredzić
bamber - chłop, gospodarz
bana - kolej, pociąg
bandzyjga, bandzejga - piła taśmowa
banhof - dworzec kolejowy
banka - tramwaj
bańtować, bajntować - larmować, hałasować
barbóra - ciężki młot
barón - baran
bas, basisko - brzuch, brzuszysko
beblok - ktoś kto marudzi
bechnóńc - upaść
beczeć - płakać
bele - byle
belóncać sie - mieszać, kiwać się
bery - kawaly, dowcipy
betlować - żebrać, prosić o wsparcie
betlyjka - szopka betlejemska
bezma, bezmała - podobno, ponoć
bezto, beztóż - dlatego
bigel, bigiel - wieszak na ubrania
biglować - prasować
biksa - puszka metalowa
bina - scena
binda - bandaż
binder, bindla - krawat
bistenhalter, biustenhalter - stanik
bizygón - trzpiot, wiercipięta
blachowy, blaszanny - blaszany
blakać - szczekać
blandera - ognisko

blank - całkiem
blaszok - płaska bańka
blynda - reflektor w samochodzie
blyndować - świecić w oczy
błozna robić z kogo - kpić z kogo
bodej! - niemożliwe!
bojtlik - portmonetka
boliłoczka - jaskry
bolok, bolołk - strup, strupek
borajstwo - biedactwo
boroczek - nieborak, biedactwo
borok - nieborak
borsztajn - krawężnik
bóg: ani za boga - za nic w świecie
bónclok - garnek wypalany z gliny
bóntek - rozporek
brandówa - ognisko
brant, brand - zakażenie, ropna infekcja
brataniec - kuzyn, brat cioteczny
bratruła - piekarnik
brecha - łom
briftasza - portfel na dokumenty
briftryger - listonosz
brówek - prosiak, wieprzek
bruch - przepuklina
brus - kamień do ostrzenia noży i narzędzi
bryle, brele - okulary
buc - ktoś kto jest marudny
buda - kram odpustowy
butel - hałas
butlować - hałasować
byamter, beamter - urzędnik
być ap, (ł)ostać ap - być wykończonym
być do kupy - być razem
być kómuś niy w nos - być nie po czejejś myśli
być niysama - spodziewac się dziecka
bydle, bydly - wołowina
byfyj, bifij - kredens kuchenny
byrka, brzizka, brzózka - brzoza, brzózka
byrkać sie - buntować się
byglajter - pomocnik w pracy
byrna, berna - żarówka
byzuch - odwiedziny, wizyta

litera: C

canpasta - pasta do zębów
cechować - znaczyć
cechownia - duże pomieszczenie w kopalni (sala), gdzie odbywały się zebrania, narady, również Msze święte z okazji Barbórki
cegłówka - cegła
cera, cora - córka
cesta - droga, ulica
cetnor, cetnorł - 50 kg
chabić - zagarnąć, przywłaszczyć
chachar - łobuz, urwis, chiligan
chamster - chomik
charboł - stary, zniszczony but
charlok, cherlok - ten, kto kaszle
chasiok - śmietnik
chlastać - bić, uderzać lub jeść łapczywie
chop, chłop - mąż
chowcie sie - forma pożegnania
chrobok, chrobołk, robok - robak, owad
chrostok - ropucha
chuderloczek, chucherko - ktoś godny politowania
chto? - kto?
chwańć, chwant - strzęp lub łobuz
chybło - zabrakło
chycić się - zapalić się lub przepalić się
ciaciany - ładny, miły
ciapaczka - plucha
ciaplyta, ciapraka - błoto
ciela - cielę, cieląta
cigarety - papierosy
cimpel - wróbel

ciorać sie - brudzić się (w błocie)
ciotka - ciocia
ciupać - rąbać (np. drzewo)
cliwość - tęsknota
coby - żeby, aby
colsztok - metr składany
cufal - traf, przypadek, zbieg okoliczności
cug - pociąg
cukerki - cukierki
cumel, cumelek - cmoczek
cwek - pinezka
cyckać - ssać
cycenhalter - biustonosz, stanik
cygana - kłamczucha
cyganić - kłamać, oszukiwać
cygar, cigar - cygaro
cygareta, cigareta - papieros
cynglić - dzwonić
cyszka - poszwa
czakać - czekać
czamu, czymu - dlaczego, czemu
czechmón, czechman - zły człowiek, diabeł, czart
czelodka, czelołdka, czeludka - grupa znajomych przyjaciół lub dzieci
czempieć, czympieć - kucać
czeski, ceski - drobny pieniądz, 10 gr
cześnia - czereśnia
czopkorz, czołpkorz, czopnik, czołpnik - ten kto szyje czapki
czorny, corny - czarny lub brudny
czuch - węch
czuchnóńć - cuchnąć, śmierdzieć
czorny - brudny
czynsty, czynsto - często, częsty

litera: Ć

ćma - ciemno, ciemności, zmierzch, zmrok
ćmawy - przyciemniony
ćmok - niedorajda, ciamajda

ćwiercina - 1/4 całości
ćwiertka - ćwiertka, 1/4 czegoś
ćwikła, ćwikla - buraki pastewne i czerwone

litera: D

dać kómu pokój - pozostawić kogoś w spokoju
dar, darek - podarunek
darymnie - niepotrzebie
dekiel, dekel, dechlik - przykrywka
dicht - szczelnie dokładnie
dichtung - uszczelnienie, uszczelka
dings, dinks - narzędzie, urządzenie
dinta - atrament
do kupy - razem, wspólnie
dociepać - dorzucić
dorada - porada
doskubek - zakończenie skubania pierza połączone z poczęstunkiem
dostać blóba - zastać uderzozym przez kogoś
dostać gości - mieć gości
dować, dałwać - dawać
drach - latawiec lub łobuz
dran - kolej na kogoś, na coś
drap, drab, drabko, drapa - szybko
dreszka, drela - siewnik
drobnioki - drobne pieniądze lub drobne ziemniaki
drogsze - droższy
druk - siła, moc
druknepfy, druknopfy - zatrzaski

drzik - narwaniec, urwis
drzizga - drzaga
dubać, dłubać - robić coś
dugać - szturchać, potrącać
dudlać - pić
dupek - walet w kartach
durch, durś - ciągle, stale
dusic sie - kaszleć
dwiesta, dwasta> - dwieście
dych - oddech
dycki, dycky - stale, zawsze
dyć, dy - przecież
dymfer - duży garnek, baniak
dynga (dęga) - tęcza
dynko - pokrywa, przykrywka
dzbónek - dzbanek
dziady - jeżyny
działać - robić masło
dziczyć sie - dziczeć, być dziwakiem
dziołcha - dziewczyna
dziołszka - zdrobnienie od dziołcha
dziwać się, dziwować sie - dziwić się
dziynnie - codziennie
dziywa - dorastająca panna (już nie dziecko)
dźwiyrka - małe drzwi
dźwiyrze, dźwyrze, dźwyrza - drzwi

litera: E

echt - wyraźnie, wyraziście
elefan - słoń
elegancki - dobry, smaczny, ciekawy
elektryka - światło elektryczne

eliby, jeliby - gdyby, jeśliby
epny - ogromny
erb, erby - spadek po kimś
eszcze - jeszcze

litera: F

fach - zawód lub pułka
fajer - święto, uroczystość
fajerka - przyjęcie, uczta
fajla - pilnik do metalu
fajrant - koniec dnia roboczego
fakla - pochodnia
familok - dawniej dom wielorodzinny
fana - flaga, sztandar, chrągiew
fanzolić - mówić bez sensu
fara - probostwo, plebania
farbiczkowy - kolor chabrowy
farorz, farołz - proboszcz
fas! - bierz! ugryź! (do psa)
fater - ojciec
fazan - bażant
fecht - żebranina
fedra - sprężyna
fedrować - wydobywać (kopać) węgiel
feler - wada
feryje - wakacje, ferie
fet - tłuszcz, smalec
fifrać - brudzić
fijołki - bratki lub fiołki
flaszynpucer - szczotka do mycia butelek
flek - plama
flyja - niechlujna kobieta
fojercojg - zapalniczka

fojerman, fojermón - strażak
fojerwera - straż pożarna
folować - ładować
forant - zapasy
forchang, forhang - zasłona w oknie lub w drzwiach
forsiany - zamażony
fortuch, fortuszek - fartuch
fóns, fónsiska - wąs, wąsy
frechowny - bezczelny
frelka, frela - dziewczyna, panna
fróp, frup, fruplik - korek
fto - kto
fuczeć - dyszeć
fulać - pleść głupstwa
fuła, fafuła - gęsta potrawa sporządzona z kaszy, podawana trzodzie chlewnej
funt - 0,5 kg
furgać - fruwać, latać w powietrzu
fusekla, fesekle - skarpetka, skarpety
futer - karma, pokarm dla zwierząt
fuzbal - piłka nożna (gra), piłka do futbola
fyrlać - mieszać
fyrtać - kręcić się
fyrtok - wiatrak lub maszyna do kopania kartofli

litera: G

gadzina - zwierzęta domowe, drób
galasie - kalosze
galert,galet - galeretka mięsna
galan - narzeczony
galanty - dobry, świetny, przydatny
galotki - spodeńki
galotki - krótkie spodenki
gamba - twarz, gęba
gambować - pyskwać
gansty, gynsty - gęsty
gańba - wstyd, hańba
gańbić się - wstydzić się
gardinsztanga - karnisz
gdowa, gdowiec - wdowa, wdowiec
geltag - wypłata pensji w pracy
gepek - bagażnik
gąszczy - gęstwina
geburstag - urodziny
geldtaszka - portmonetka
gelynder - poręcz
gerglas - rurka fermentacyjna
gerować - fermentować
geszynk - podarunek, prezent
gibki - szybki
gibzdeka - sufit
giczoł - kość
gilgacki - łaskotki
giglać - łaskotać
giskana - polewaczka
gitra - kraty
glaca - łysina
glacok - ktoś łysy
glajzy - szyny
glancować - pucować

glaska - szklanka
glizda - glista
gluty - śpiki z nosa
gładki - śliski
głosić, głojsić - ogłaszać
gniady - ogorzały, opalony
gnojek, gnojołk - gnojownik
gnyk - kark
Gorol, Gorolka, Gorole - nie-Ślązak
gorzoła, gorzałka - wódka
gospodarka - gospodarstwo
gościna - odwiedziny
gowiednik - zwierzę
góndla - karuzela
góry - dawniej kopalnie
grabka - grabarz
gracki - narzędzie ogrodnicze
grincojg - zielenina, jarzyny
grof - dawniej hrabia
grónt - osad na dnie, fusy z kaw7
gruba - kopalnia
grubelok - człowiek ordynarny
gruchać - trzaskać
gruchnóńć - upaść
gryf, grif - uchwyt
gulik - studzienka ściekowa
gumin - guma
guminiok - wóż na gomowych kołach
gupek, głupek - głupiec
gus - żeliwo
gyzyk - kamyk
gybis, gibis - sztuczna szczęka
gymnał - dokładnie, tak samo, całkiem, zupełnie
gzuć - szybko biec lub szybko jechać

litera: H

habić - przywłaszczać, zagarniać
hacka - duża chusta wełniana, służąca dawniej do noszenia dzieci
haja - kłótnia, awantura
hajcer - pałacz w kotłowni
hajer - górnik strzałowy
hajok - człowiek lubiący się bić
hakać - kopać
halać - głaskać, pieścić
halba - 0.5 l wódki
hamster - chomik
hangrys - agrest
hanys - określenie Ślązaków przez osoby spoza Śląska
hanyski - czerwone porzeczki
harastać - niszczyć
harusić - szczekać
hasie - popiół, żwir, rupiecie
hasiok - śmietnik
hauskyjza - ser domowy
hawerfloki - płatki owsiane
hawiernia - kopalnia
hawiyrz - górnik

haziel - ubikacja
hazok - zając
hedwob - jedwab
haft - zeszyt
heklować - szydełkować
heksa - złośliwa kobieta>
herc - kier (kolor w kartach)
harcówka - łopata górnicza w kształcie serca
hercszlag - zawał serca
hledać - szukać
hned - wned
hok - hak
hoker - taboret
holcbajn - drewniana noga, proteza
holcok - but o drewnianej podeszwie
holcplac - plac drzewny
holofić - skomlić
hołda - hałda
hołdziorz - człowiek zbierający węgiel na hałdzie
hyc - upał, skwar
hymda - koszula

litera: I

ibercyjer - dawniej część stroju męskiego, palto
ikro - mięsień podudzia
inkołst - dawniej atrament
ino, yno - tylko
inkszy, inszy - inny
ipi; moieć ipi - mieć bzika

ipiszula - szkoła specjalna
ipta - głupek
isto - naprawdę, po prawdszie
Italiok, Italok, Italoiki, Italoki - Włach, Włosi
izbetny - pies pokojowy
iże, iż - że

litera: J

ja - tak
jadzić - truć
jakla - bluza
jakobinka - gatunek twardych gruszek
japa - gęba
jaśla - drabinka do zakładania siana koniom
jedla - jodła
jednaka - jednakowo, równo
jegła - igła

jeliby - gdyby, jeśliby
jeruna - do pioruna, o boże, niedowiary
joch - około ół lub ćwierć hektara
jodło - pokarm, jedzenie, posiłek
juła, je - okrzyk wyrażający zachwyt, oznaka podziwu
jupa - kurtka
jyndyk - indyk
jyno, jyny - tylko
jysny - człowiek, który dużo je

litera: K

kabociorz - zaprzaniec
kabza - kieszeń
kachlok - piec kaflowy
kaczyca - kaczka
kaj? - gdzie?
kajsi jest? - gdzie jesteś?
kajsik - gdzieś
kajtam - gdzie tam
kalfas - naczynie murarskie
kalymba - krowa
kamela - wielbłąd
kamrat - kolega
kandy - którędy
kanta - szlaczek na ścianie
kantina - kantyna
kańsik, kańsikej - gdzieś
kapelka - beret
kapsa - kieszeń
kapuca - kaptur
kara - taczka
karlus - kawaler, młody człowiek
karminadel - kotlet mielony
kartofelmyl - mąka ziemniaczana
kartofelsalat - sałatka jarzynowa z ziemniakami
kastla - skrzynia
kastrol - żeliwny garnek
kasztón - kasztan
keby - gdyby
kedy - kiedy
kelnia - chochla
kery - który
kidać - kapać
kieciok - karuzela łańcuchowa>
kiela - ile, wiele
kielanoście - kilkanaście
kiery - który
kieta - łańcuch
kinderbet - łóżeczko dla dziecka
kipi - niedopałek
kis - żwir, kamyki
kista - kiść wynogron
kinol - nos
klachać - plotkować
klang - brzmienie, dźwięk
klapsznita - kanapka, kromka chleba
klara - słońce
klawiyr - pianino
klekotka - plotkarka
klin - kolana
klipa - ciamajda
kloper - trzepaczka
kluk - chłopiec
kluka - uchwyt przy kołowrotku u studni
klupać - stykać
klycić - plotkować
klyma - ścisk mechaniczny
klyta, klyty - gaduła
kłak - brukiew lub rzepa
kłobuk, kłobuch - kapelusz

kłoski - kłosy
kminić - okłamywać, oszukiwać
knap - ciasno, ciasny
knapszaft - kasa chorych
knif - uchwyt
knips - aparat fotograficzny
knola - duży węzeł
kobel - kostka do gry
kobuch - jastrząb
kobylitka - koziołek
kobzol - niemniak
kociczka - katka
kofer - walizka
kokoci galoty - irysy
kokotek - kogucik
kole - obok, koło
kolóna - grupa robocza
kolybać - kołysać
kolyba - kalebka
koło - rower
kołocz - ciastko drożdżowe
kopcić - palić tytoń
kapidół - grabarz
kopla - łąka dla bydła
kopruch - komar
kormik - wieprz, tucznik
kosmać - mierzwić włosy
kosok - sierp
kómora - komora
kracpuc - rodzaj tynku
krojcok - pół ślązak-pół gorol
krojcować - krzyżować
kroka - kropla
krosta - przyszcz, wysypka
króbka - pudełko tekturowe
króm - bałagan, nieporządek
krómflek - obcas
krómka - piętka chleba
krupy - kasza
kruszka - okruszyna
kryka - kula
kryklok - żartobliwie o ołówku
krze - krzaki
krzest - chrzest
krzidło - skrzydło
krziże - kręgosłup
krzón - chrzan
kucać, kuckać - kaszleć
kudły - włosy
kulok - okrągły klocek drewniany
kumrat - kolega, przyjaciel
kupny - kupiony
kurzić - palić papierosy
kust - wyżywienie
kwartyr - mieszkanie, kwatera
kwolić - chwalić
kyjza - ser
kyjzblat - brukowiec
kympa - kępa, góra lub pagórek
kyndy - gdzie, dokąd, którędy
kyns - kawałek czegoś

litera: L

labiydzić - narzekać
lacie - pantofle domowe
laga - gruby kij
lak - cerata
lanzok - gruźlica
larmo - hałas, krzyki
larwa - maska
laubzyga - cienka piłka do wycinania
laufrować - biegać
leber - leń
lebo - albo, lub
lechki - lekki, łatwy

legitka - legitymacja
lejty - lanie
lelyń - jeleń
leśny - leśniczy
lichy - słaby,mizerny
ligysztul - leżak
lipynsztift - szminka
lisica - lis
lojfer - dywan, chodnik
luf - powietrze
lynga - bułka francuska
lyskowe - orzechy laskowe

litera: Ł

łebóń - mały chłopak
łeżka - łyżka
łobile - zboże
łoblykać sie - ubierać się
łobuć sie - założyć buty
łofifrać sie - wybrudzić się
łogier - ogier

łogiyń - ogień
łojczyzna - ojczyzna
łopić sie - upić się
łopraty - lejce
łordeka - sufit
łoszydzić - oszukać
łucek - szczypiorek

litera: M

macha - mina, grymas
macher - fachowiec
magiwyrfel - kostka magi
magla - magiel
majluft - majówka
makówki - potrawa wigilijna sporządzana z bułek, maku, słodzonego mleka i bakalii
malckawa - kawa zbożowa
malyrz - malarz
mamlać - jeść niemrawo
marmelada - marmolada
masara - duża mucha
masmyjter - miara krawiecka, metr
masny - tłusta potrawa

matlać - plątać
mesing - mosiądz
miećruła - być flegmatycznym, powolnym
miglanc - człowiek sprytny
mitak - druga zmiana w pracy
mlyty - mielony
mółt - beżowy
muclik - cielak
muki - fochy
mus - konieczność
mustro, muster - wykrój
muterka - zdrobniale o matce
mulok - kij
myszaty - szary kolor

litera: N

na bezrok - w przyszłym roku
na ibrich - na zapas,wszelki wypadek
na pómp - na kredut, bez zapłaty
nabrusić - naostrzyć
nale - no ale,lecz
namówiny - zaręczyny
naszpicować - naostrzyć np. ołówek

nartón - soda oczyszczona
nec - siatka
neger - murzyn
nelki - goździki
nikaj - nigdzie
nocka - nocna zmiana w pracy
nóta - malodia

litera: O

ober - kelner
oberhymda - koszula
obile - zboże
obiod - obiad
oblyk - strój
ojla - sowa
oklachać - oplotkować
oklany - bezczelny

okorek - odcięty brzeg ciasta
oma, óma - babcia
opa - dziadek
opaterny - ostrożny
opołka - kobiałka
ostać - zostać
osucie - pasza, śruta
oszkliwiec - kłamczuch

litera: P

packać - jeść niechlujnie
pakslik - mała paczka
panpóń - bogaty chłop
pana - dziura w kole, dętce
pancer - czołg
papagaj - papuga
papać - jaść
paple - policzki
paplok - plotkarz
paryzol - parasol
pecynek - bochenek
petrónek - nafta
petrónelka - ampa naftowa
piechty - pieszo
pierdoła - gaduła
pila - tabletka, pigułka
pilować - śpieszyć się
piła - tartak
pinkle - bagaż
pincia - grzywka
pióntka - 50 groszy
piska - kreska
pistółla - pistolet
pitać - uciekać
pitlok - tępy nóż
pizło - zegar wybił godzinę
placek - placek z tartych ziemniaków
plómpa - pompa
płachta - prześcieradło
płat - wypłata
po bosoku - na bosaka
pocukrować - posłodzić
pod brylami - w okularach
podciepować - rzucac kwiatki na Boże Ciało

podnostki - resztki jedzenia
pofarbić - zafarbować
poganiać - popędzać konie
pojzim - jesień
pokrojcować - pokrzyżować
pokrojcowany - pół -ślązak, pół-gorol
policaj - policjant
polstry - poduszki
pomywać - zmywać naczynia
porachować - policzyć
posza - astwisko
powóniać - powąchać
prask - trzask
prastarek - pradziadek
prastarka - prababcia
prawić - mówić, opowiadać
prochy - nawóz sztuczny
prowda, prołwda - prawda
próntek - pręcik, gałązka
prykol - niewygodne łóżko
przedej - sprzedaż
przeliberować - przetrwonić
przykopa - rów
puc - tynk
pucować - czyścić
pudercukier - cukier puder
puding - budyń
pukać sie - jąkać się
pukel, pukiel - garb lub plecy
pukeltasza, pukieltasza - tornister
pukiet - bukiet
pulty - gołębie
pusz - pióropusz
pyndala - pedał,pedały
pyndalować - pedałować

litera: R

rabsik - chłopak rozrabiaka
rachować - liczyć
radlić - kopać
rajza - podróż
rand - brzeg czegoś
raps - rzepak
reż - żyto

roler - chulajnoga
rolki - wrotki
róma - rama okna
rułka - rurka
rzyka - rzeka
rzykać - modlić się
rzyps - drabina

litera: S

sagi - nagi
siarka - zapałka
siemieniaty - pstry
siltówka - czapka z daszkiem
siodlorz - rymarz
sipa - szufla
siń - korytarz
skalić - sprzedać
skarbnik - duch kopalni
skrajik - piętka chleba
słaby - chory
słóńce - słońce
smary - lanie
spandlik - szpilka, agrafka
spłocka - spłata z majątku
spodnioki - kalesony
spolić - przypalić
stacyje - droga krzyżowa
stanga - wstęga, szarfa
stolica - dawniej ława
stoplać - zamoczyć
stow - staw
stryk - stryj
strzoda - dawniej środa
suć - sypać
swada - kłótnia
synek - chłopiec
syr - biały ser

szac - narzeczony
szaket - marynarka
szalter - wyłącznik światła
szałociorz - hodowca warzyw
szastać - płukać pranie
szaty - sukienka
szczuka - szczupak
szewiec - szewc
szfigerfater - teść
szfigermuter - teściowa
szif - okręt
szkworc - szpak
szlag - uderzenie
szlajer - welon
szleper - górnik ładowacz
szłapa - łapka
szpajza - krem
szpek - słonina
szpil - mecz sportowy
szpilcojg - zabawka
szpilplac - plac zabaw
szpinat - szpinak
sztelóng - pozycja
sztyry - cztery
sztwiertka - ćwiartka
szuminy - piana
szwam - gąbka
szwarnie - dobrze, ładnie

litera: Ś

ściorać sie - ubrudzić się
ściyrnie - ściernisko
śkloki - andrynki
śklónka - szklanka
śleper - górnik ładowacz
ślimtok - człowiek płaczliwy
ślónski - śląski
ślubny, ślubno - małżonek, małżonka

ślywki - zlewki
śniady - opalony
śniegotki - przewiśniegi
śnik - sen
śpikol - smarkacz
śrank - szafa
świetlić - farbować
świyczka - świeczka

litera: T

tablet - taca
tajl - cześć
tajlować - dzielić
tańcować - tańczyć
tapiok - gwóźdź
tej - herbata
tepich - dywan
tera - smoła
titać - trąbić

tolszera - dawniej lokówka nagrzewana w piecu
trociniok - żelazny piec
tulpa - tulipan
tunki - tenisówki
tutać - pić coś
tyglik - mała patelnia,rondelek
tyjater - teatr
tytka - torebka papierowa

litera: U

uciecha - radość, wesołość
ucylować - trafić
ujek - wujek
ujno - ciotka
ukroć - ukroić
umieć - potrafić, móc

utoplać - zmoczyć
utrzić - wytrzeć
utyrmanić - stracić
uwalit - renta
użreć - ukąsić
użyrać sie - kłopotać się

litera: W

wacha - warta, straż
wachować - pilnować
wafla - wafel, andrut
wajco - jajko
walkownia - magiel
wander - wędrówka
wangiel - węgiel
wartki - szybki
waryjot - wariat
warzić - gotować
waserwoga - poziomica
waszkorb - kosz na bieliznę
waszpek - miednica
wczas - wcześnie
werk - mechanizm
werksztela - warsztat

westa - kamizelka
widno - jasno
wieczerzać - jeść kolację
wlepić - uderzyć
wojok - żołnierz
wolać sie - turlać się
wónż - wąż
wychód - wyjście
wydarzóny - udany
wyndzónka - wędzonka
wynzołek - węzeł
wyradlić - wykopać
wyrejmować - usunąć popiół z pieca
wyrywać - uciekać szybko
wywiórka - wiewiórka
wyzdrzić - wyjrzeć

litera: Y

yjzel - osioł
yno - tylko
ywyntułalnie - ewentualnie

litera: Z

zajm - zanim
zaklupać - zapukać
zakłodka - zakładka
zalc-zojra - kwas solny
zalycki - modlitwa
zamt - aksamit, plusz
zandale - sandały
zasuć - zasypiać
zaszoł - zaszedł
zbulić - zburzyć
zbyty - dziury, wertepy
zdrzadło - źródło

zdrzodełko - lusterko
zec-aj - jajko sadzone
zelter - woda sodowa
zelazo - żelazo
zoft - sok
zojla - betonowy, okrągły słup ogłoszeniowy
zoki - skarpety
zol - podłoże
zole - podeszwy
zółza - sos
zymbok - dentysta

litera: Ź

źgol - człowiek opieszały
źrały - dojrzały
źrzadełko - lusterko

litera: Ż

żbel - szczebel w drabinie
żbónek - dzbanek
żelozko - żelazko
żgać - tłuc kartole
żniwować - kosić zboże
żodyn - nikt, żaden
żol - żal

żreć - jeść
życzać - pożyczać
żymła - bułka
żyrok - żarłok
żyto - pszenica
żywotek - gorset w cieszyńskim stroju kobiecym

Gwara poznańska

Pomnik Starego Marycha przy placu Wiosny Ludów w Poznaniu

Gwara poznańska - gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Poznania i pośrednio całej Wielkopolski, ale z pominięciem niektórych elementów, typowa również dla mieszkańców wszystkich ziem byłego zaboru pruskiego z wyjątkiem Górnego Śląska, z którym łączy ją jednak podobny zestaw słownictwa będącego zapożyczeniami z języka niemieckiego. Fonetycznie spokrewniona z gwarą krakowską.

Cechy dialektu [edytuj]

Charakterystyczne cechy wymowy w gwarze poznańskiej (charakterystyczne, poza ostatnim, dla jej formy literackiej oddającej stan z przełomu XIX i XX wieku; opisane w kontraście do standardowej polszczyzny):

• charakterystyczne podwyższenie melodii, tzw. zaśpiew, zwykle na końcu zdania, z wydłużeniem ostatniej sylaby, np. do widzeniaa, gdzie a wymawiane jest wyraźnie wyżej

• wymowa o zamiast a, np.: Kolejorz (Kolejarz), chłopok (chłopak)

• wymowa u lub ó zamiast o, np.: cóś (coś), doktór (doktor)

• wymowa ło, łe, ły w miejscu o lub ó, np.: łoko (oko), łyn (on), młost (most). Może to spowodować bardzo silne zniekształcenie: płet stołym (pod stołem) lub Łodejdź łobuzie łod łokna, bo cię łobleje bez łeb łodom łod łogórków (Odejdź łobuzie od okna bo ci obleję głowę wodą od ogórków)

• wymowa ły zamiast ło i łó, np.: łyszko (łóżko)

• wymowa y zamiast e - mlyko (mleko), chlyb (chleb)

• wymowa y lub i zamiast końcówki -ej, np.: gorzy (gorzej), lepi (lepiej)

• wymowa ej zamiast aj, np.: dej (daj), trzymej (trzymaj)

• wymowa oł zamiast eł, np.: diaboł (diabeł)

• wymowa u zamiast ół, uł lub łu, np.: na du (na dół), dugi (długi), suchaj (słuchaj)

• wymowa uł zamiast ił lub ył, np.: kupiuł (kupił), buł (był)

• wymowa końcówki -om zamiast -ą, np.: jakom (jaką), pałkom (pałką)

• udźwięcznienia międzywyrazowe, czyli dźwięczna wymowa ostatniej spółgłoski w wyrazie, gdy wyraz następny zaczyna się od samogłoski lub spółgłoską l, ł, m, n, ń, r, np.: krug otfrunoł (kruk odfrunął), schyłeg nocy (schyłek nocy), mozd Rocha (most Rocha)

• wymowa dźwięczna w po głoskach bezdźwięcznych (brak wymowy kwas jako kfas - zjawisko typowe również dla Kresów i Pomorza)

• miękka wymowa niektórych wyrazów typu: drzaźnić (drażnić), dźwi (drzwi), śpilka (szpilka)

• zmiany pojedynczych spółgłosek w grupach spółgłoskowych np.: krzest (chrzest), ślizgi (śliski) letki (lekki)

• stosunkowo liczne uproszczenia (najczęściej strz, trz i drż do szcz, cz i dż) np.: czy (trzy), szczała (strzała), baży (bardziej), poedział (powiedział)

• w niektórych wyrazach zamiana ń na j, np.: gnieźniejski (gnieźnieński)

• przyrostki zdrabniające -ik, -yszek, np.: wózik (wózek), kamyszek (kamyczek)

• zmiana rodzaju np.: por - pora, zapałka - zapałek, magiel - magla

• zmiana końcówek w pewnych rzeczownikach:

• niektóre rzeczowniki rodzaju żeńskiego zmieniają w dopełniaczu końcówkę z -ę na -ą, np.: lekcją (lekcję)

• mianownik liczby mnogiej wesoła (wesela), a w liczbie mnogiej dopełniacz tych wesół (tych wesel)

• w odmianie przymiotnikowej form męskoosobowych zamiana końcówki -y na -i, np.: dobzi (dobrzy), dzici (dzicy)

• w dopełniaczu liczby mnogiej końcówka -ów występuje również w rodzaju żeńskim np.: myszów (myszy), wsiów (wsi)

• zmiana miejscownika nazw niektórych krajów np.: do Prusiech (do Prus), z Węgrzech (z Węgier), do Włoszech (do Włoch)

• końcówka narzędnika ujednolicana do -ami, np.: dzieciami (dziećmi), ludziami (ludźmi)

• celownik liczby pojedynczej rodzaju męskiego zakończony na -ewi, zamiast -owi, np.: wujewi (wujowi)

• niestandardowy dobór niektórych zaimków np.: te słońce (to słońce)

• zmiany w wymowie czasowników:

• zmiany w formie niektórych bezokoliczników np.: ućknąć (uciec), stojeć (stać)

• zmiany we wzorze odmiany np.: bierę - bieremy - bierą (biorę - bierzemy - biorą)

• końcówka -imy zamiast -iśmy w czasownikach, np. widzielimy, bylimy, mielimy

• końcówka -ym zamiast -em w czasownikach, np. widziołym, byłym, miołym (widziałem, byłem, miałem)

• zmiany w tworzeniu czasu przeszłego np.: szłem (szedłem), żym był (żem był - popr. byłem)

• zmiany w tworzeniu imiesłowów biernych np.: ukradzone (ukradzione), zamiecone (zamiecione)

• zmienione formy przysłówków np.: możno (można), skędy (skąd)

• podwajanie niektórych przyimków: zez domu (z domu) wew domu (w domu)

• Germanizmy:

• litera s w zapożyczeniach wymawiana jako z, np.: senzacja (sensacja), uniwerzytet (uniwersytet)

• niemiecka wymowa sąsiadujących samogłosek eu i ea, np.: Ojropa (Europa), idejał (ideał)

• obok licznych niemieckich zapożyczeń np.: kista (skrzynia niem. Kiste) pojawiają się kalki czyli dosłowne tłumaczenia np. szkolnica (uczennica niem. Schülerin) czasem nawet całych zdań np.: On jest 20 lat stary (On ma 20 lat niem. Er ist 20 Jahre alt)

• obecnie już rzadszy niemiecki szyk zdania np.: maszyna do chleba krajania (maszyna do krojenia chleba), to jest ale źle (niem. das ist aber schlecht)

• nie należące do kanonu literackiego gwary lecz po II wojnie światowej typowe i bardzo rozpowszechnione w gwarze poznańskiej jest dodawanie we wszelkiego rodzaju wypowiedziach słowa nie, nawet w zdaniach twierdzących, - np. zdanie Ładna jest ta dziewczyna, nie? nie jest wcale ani pytające, ani zaprzeczające

Słowniczek [edytuj]

Występuje wiele form zapisu gwary poznańskiej, od zapisu zgodnego z zasadami pisowni polskiej, która jest następnie odczytywana zgodnie z zasadami wymowy gwarowej po zapis czysto fonetyczny, stąd jedno słowo może być zapisane na wiele różnych sposobów.

Pomnik eleganta z Mosiny (w Mosinie)

• A czemu? - Dlaczego?

• A po czemu to? - Ile to kosztuje?

• Ależ bez niczego! - Oczywiście! Rozumie się!

• Biegać na łyżwach - jeździć na łyżwach

• Co ja za to mogę? - Co ja jestem temu winien?

• Co jest tej? - Co się dzieje?

• Co to za jeden? - Kto to, kim on jest?

• Dość to przyńdzie? - Ile to będzie kosztowało?

• Elegant z Mosiny - odpowiednik "wystrojony jak cieć na Boże Ciało"

• Junek z Buku - młody mężczyzna wystrojony wg mody prowincjonalnej

• Pierdoła z Gądek - plotkarz, roznosiciel wiadomości prowincjonalnych, przestarzałych i nieciekawych

• Gdzie ja wszędzie nie byłem! - Gdzie ja nie byłem!

• Kapelusz dobrze siedzi - Kapelusz ma dobry rozmiar, dobrze się trzyma

• Nie przychodź mi tak głupio! - Nie docinaj mi!

• Ile to uczyni? - Ile to będzie kosztowało?

• Jaki on jest stary? - Ile on ma lat?

• Jak ty do tego przyjdziesz? - Jak ty to zrobisz?

• Ja na to nie wychodzę! - Ja do tego nie dążę!

• Mam ból zęba - Ząb mnie boli

• Mam głód - Jestem głodny

• Mieć za sobą lanię - Skończyć szkołę

• Musieć się uśmiać - Uśmiać się

• Musieć z kimś wiele wystać - Musieć przez kogoś wiele znieść

• Nie wiedziałem sobie rady - Czułem się nieswojo, ponuro

• Obłożyć skibkę - na kromkę chleba (kromka=skibka) położyć obkład (czasem obłożenie) czyli plaster wędliny lub sera

• Okno wygląda na ulicę - Okno jest od strony ulicy

• Ona przychodzi mi taka znajoma - Ona wydaje mi się taka znajoma

• Ona ci nic nie życzy - Ona ci źle życzy

• Ona nie jest dziś do mówienia - Nie można z nią dziś rozmawiać

• Ona stoi dobrze - Powodzi się jej dobrze

• Ona została stać - Ona stanęła

• Przepowiadać lekcję - powtarzać lekcję

• Raz po raz - od czasu do czasu

• Sprawić sobie śrubę - Upić się

• Spuścić się na kogoś - Polegać na kimś

• Stoi mi do dyspozycji - Mam to do dyspozycji, mogę tym zarządzać

• To przyjdzie tu - To będzie tu

• Coś wyszło - Coś skończyło się, uległo zniszczeniu

• Trzymać sobie kogoś ciepło - Żyć z kimś w przyjaznych stosunkach

• Tu dostaniesz kupić - Tu kupisz

• Ty za to nie możesz - Nie jesteś temu winien

• W gazecie stoi napisane - W gazecie jest napisane

• Widzi mi się - Podoba mi się

• Wuchta wiary - Sporo ludzi

• Wygląda za niczym - Wygląda na coś bezwartościowego

• Wystrojony jak do ośpic - ubrany z większą elegancją niż otoczenie (ośpice - blizna po szczepieniu ospy)

• Zrobić łóżko - Pościelić łóżko

• Zostać siedzieć w klasie - Siedzieć w klasie, repetować, powtarzać

• Zmudzić czas - Zmarnować czas

Gwara kujawska

Gwara kujawska to słownictwo charakterystyczne dla mieszkańców Kujaw.

Cechy gwary [edytuj]

• Staropolskie pochylone „a” (å) przeszło w „o”, np. biały - bioły, żaden - żodyn.

• Wymowa nosowego „ą” różni się od ogólnopolskiej w północnej gwarze, gdzie brzmi jak nosowe „u”; dlatego też słowa takie jak sprzątać można wypowiedzieć w dwojaki sposób.

• „ę” jest w wyrazach zastępowane nosowym „i” lub „y”, np. zymby, winkszy, pinć, rynka.

• „o” na początku wyrazów uległa procesowi labializacji, zmieniając się prawie zawsze w „ło”, np. łokna, łobirać, łosimdziesiąt. Z kolei w środku wyrazu czasem przechodzi w „ó”, np. kómuna, dóm.

• Labializacja dotyczy też częściowo samogłoski „u” (^łurząd, ^łuprać, itp.)

• Występuje uproszczenie grup spółgłoskowych w wyrazach takich, jak dłuższy [wym. dłuszy], niższy [niszy], wyższy [wyszy], durszlak [duszlak].

• W odmianie wyrazów rodzaju męskiego przez liczbę mnogą używa się wyłącznie formy żeńsko-rzeczowej, np. te pracowite chłopy.

• Druga osoba liczby mnogiej czasownika ma końcówkę -ta - pochodzi ona ze staropolszczyzny, gdzie oznaczała pierwotnie zwrot do dwóch osób (pozostałości liczby podwójnej.

• Tryb rozkazujący czasownika pierwszej osoby liczby mnogiej różni się od języka ogólnopolskiego końcówką -ma, np. bydźma, idźma, kupma, róbma. Natomiast druga osoba liczby pojedynczej ma końcówkę -ej w przypadku czasowników kończących się w bezokoliczniku na -ać, np. dej, grej, sprzedej, minszej.

• W pochodnych czasownika „iść” głoska „j” jest zastępowana przez „n”, rzadziej „ń”. Przykłady: dondę, zandziesz, przyndzim, łodyńdź.

• Czasowniki pleć i mleć odmieniaja się w charakterystyczny dla gwary kujawskiej sposób:

• W czasie teraźniejszym „ie” zmienia się w „y” (myle, pyle);

• W czasie przeszłym używa się ich w formie mylił, pylił itd.

• Końcówka bezokolicznika -eć jest zamieniana na -ić (np. wiedzić, siedzić) lub -yć (np. słyszyć).

• Bezokoliczniki „bać się” i „stać” mają formę „boić się” i „stoić”. W związku z tym formy czasu przeszłego są odpowiednio inne: bojołym się, stojała, bojeli się itd.

• Zamiana końcówek wyrazów:

• -ej na -y lub -i, np. złej (ręki) - zły (rynki), klei (papier) - klii (papiur) oraz -ie(-) na -i(-), -ji(-): wiem - wim, pierwsi - pjirsi (pozostałości po staropolskim é);

• -aj na -ej: daj - dej, wczoraj - wczorej, także kup - kupej (bezokol. kupać);

• -mi na -my (narzędnik liczby mnogiej): „Idę do kobity z ładnymy kwiatamy”. (Cecha charakterystyczna dla dialektu mazowieckiego.)

• Zanik końcówki -az na rzecz -o w wyrazach: tero - teraz, zaro - zaraz.

• Nazwy potomstwa zwierząt domowych i gospodarskich są zaopatrzone w przyrostek -ok: kurczok, kociok, koziok, psiok, źrybok, cielok, ale też świniok (osobnik dorosły).

• Liczne zapożyczenia z języka niemieckiego, np. fest - mocno, rychtych - prawdziwie, dubeltowy - podwójny.

• Zaimki osobowe: jo, ty, ón, óna, to, my, wy, óni, óne.

Gwara podhalańska

Gwara podhalańska - została spopularyzowana na przełomie XIX i XX wieku przez Kazimierza Przerwę-Tetmajera, który wydał cykl opowiadań pt. Na skalnym Podhalu. Posiada ona wiele cech wspólnych z innymi gwarami południowej Małopolski, np. z gwarą żywiecką czy sądecką.

Słownictwo [edytuj]

• słownictwo rodzime. Cechą charakterystyczną gwary podhalańskiej jest obecność w niej wielu wyrazów rodzimych, typowo podhalańskich. Są to m.in. takie wyrazy: ciupaga, wyzdajać (wymyślić, ułożyć, przygotować), złóbcoki (instrument podobny do skrzypiec), nomowiać (radzić komuś małżeństwo), kumoterki (ozdobne sanki), pytac (starszy człowiek pełniący funkcję osoby zapraszającej na wesele gości ^[1]) i wiele innych. Wyrazów właściwych gwarze Zakopanego jest znacznie więcej - tych rodzimych, jak i obcego pochodzenia. W języku górali podhalańskich znajdziemy wiele słów nazywających rzeczy poza górami nie istniejących: piargi (usypiska skalne), perć ( górska ścieżka), siklawa (wodospad górski), czy też nazywających czynności związane z pasterstwem i życiem ludzi gór: bacówka (szałas pasterski w górach), bryndza (ser owczy), koliba (szałas), watra (ognisko pasterskie), zawaterniok (kłoda do podtrzymania ognia), dutki (pieniądze), dziedzina (wieś), moskol (placek z gotowanych ziemniaków i mąki), serdok (kożuszek barani bez rękawów), styrmać sie (wspinać się, wdrapywać) i wiele jeszcze innych wyrazów.

• spotyka się wyrazy o tym samym brzmieniu, lecz innym znaczeniu niż w polszczyźnie ogólnej, np. obora - podwórko, pytać - prosić, siwy - niebieski.

• w niektórych przypadkach dotyczących życia gospodarczego słownictwo podhalańskie jest bogatsze (bardziej precyzyjne) niż język ogólnopolski. Przykłady: siano (= siano z pierwszego pokosu) vs. potrow (= siano z drugiego pokosu); watra (= ognisko pasterskie w szałasie) vs. ogiyń (= ognisko w polu); honielnik, juhas, baca (= pomocnik pasterza, pasterz, kierownik pasterzy).

• w innych przypadkach słownictwo podhalańskie jest uboższe (mniej precyzyjne) niż język ogólnopolski, tzn. pewne wyrazy mogą mieć więcej znaczeń, np. wyraz zając oznacza zarówno zająca jak i królika, zaś wyraz woda oznacza zarówno wodę (ogólnie), potok (woda idzie - potok płynie), a współcześnie także - dowolny napój butelkowany (kup jakomsi wode - kup jakiś napój).

• stosunkowo liczne zapożyczenia z innych języków: niemieckiego: hamry (= kuźnie), węgierskiego: baca, juhas, słowackiego: frajirecka (= dziewczyna, kochanka), hore (= w górę), héboj (= chodź), pościel (= łóżko) . Szczególną grupą zapożyczeń jest słownictwo pochodzenia rumuńskiego, przyniesione pod Tatry przez wołoskich pasterzy (np. wspomniane już watra, bryndza).

Gramatyka i słowotwórstwo [edytuj]

• końcówka -ek; -ak w formach 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego (pozostałość aorystu, tj. jednego z czasów przeszłych obecnych w języku prasłowiańskim), np. miołek (= miałem);

• obecność honorowej liczby mnogiej (pluralis maiestaticus): zamiast wyrażenia Pan/Pani, zwłaszcza przy zwracaniu się do starszych osób: Dziadku, kaście byli/był? , Babko, coście robiyli/robiyła? (więcej informacji w dziale "Zwyczaje językowe"),

• końcówka -me w 1 os. liczby mnogiej: robime,

• różne specyficzne formy i konstrukcje gramatyczne, często archaiczne lub niekiedy pochodzenia słowackiego np. podskakować, uwazować (1 os. lp: podskakujem, uwazujem); nie wiém ci pedzieć (nie potrafię ci powiedzieć), stoi przy Staskowi (= stoi przy Staszku), idem ku Hance (= idę do Hanki), jo tego nie naucony (= nie jestem do tego przyzwyczajony), co tam u Hele, Broniy; wróciył sie zo granice (=co tam u Heli, Broni; wrócił się zza granicy), czy rzadka już konstrukcja byłek Frankowi na weselu.

• różnice w odmianie czasowników lub forma zwrotna w miejsce ogólnopolskiej niezwrotnej np. mierzać, mierzali (= mierzyć, mierzyli, (słow. meriať); wrócić sié (= wrócić);

• zaimek ty przyjmuje dopełniacz i biernik tobié np. jo tobié nie widzem (= ja ciebie nie widzę);

• formy z przedrostkiem choć- (wymawianym h^uoć lub upraszczanym do h^uoj)) zastępującym ogólnopolski przyrostek -kolwiek: choćkie (= kiedykolwiek), chojco (choć-co = cokolwiek), chojto (choć-kto = ktokolwiek), choćka, choćkany (= gdziekolwiek)

• partykuła nie przy czasownikach móc i mieć przyjmuje postać ni, np. nimogem, nimom, nimiołek ("nie miałem"). To samo dotyczy zwrotu nima w znaczeniu "nie ma czegoś, brak jest", np. béła wojna, ale juz jyj nima. Zwrot nima w tym znaczeniu odróżnia się od formy nimo w znaczeniu "on nie ma" np. Jasiek nimo casu.

Fonetyka [edytuj]

• mazurzenie tj. wymowa społgłosek "sz" jako "s", "cz" jako "c" i "ż" jako "z".

• spółgłoska "rz" zachowuje swoje brzmienie lub niekiedy przechodzi w "r" np. rucać (= rzucać). Dawniej była ona wymawiana jako tzw. "rz" frykatywne (z lekkim "r" w tle) podobnie jak współcześnie w języku czeskim, np. za d^rżewsyk casów;

• wymowa wygłosowej spółgłoski "ch" jako "k",

• wymowa spółgłoski "k" przed przedniojęzykowo-zębową "t" jako "f",

• tzw. archaizm podhalański, czyli wymowa typu: c'isty, z'icie, chłopc'i.

• grupa i + ł = ył .Taką realizację owej grupy spotyka się w gwarze najczęściej: piyła (= piła), robiyła (= robiła), nosiyła (= nosiła), puotrefiył (= potrafił). Jest też możliwa realizacja i + ł = ieł, np. robieła, nosieła, puotrafieła, jeżeli przed grupą i+ł występuje głoska l, wówczas i zmienia się na y, np. spalił - spolył.

• podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "e" do "y"/"i" w niektórych pozycjach np. syr, biyda, oznaczane na piśmie przez "y" bądź "é".

• podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "a" do "o", np. mom, godom w pozycjach kontynuujących dawne długie "á". W dawniejszych zapisach oznaczane przez "á", obecnie zwykle przez "o". Samogłoska ta nie podlega labializacji (tj. wstawieniu krótkiego "u") w przeciwieństwie do zwykłego "o", np. k^uosulka ("koszulka") ale kora / kára ("kara").

• akcent inicjalny np. dziywc-inka, także w złożeniach z przyimkiem oraz partykułą nie, np. na pościeli (tzn. "na łóżku"), nie widzem

• labializacja i dyftongizacja samogłoski nagłosowego i śródgłosowego "o"

• zachowana wymowa ó (głoska pomiędzy o/u): wyraz wrócić brzmi inaczej niż wrucić (= wrzucić). Jest to archaizm, dawniej taka sytuacja występowała w języku ogólnopolskim.

• specyficzna, dźwięczna wymowa zarówno głoski h jak też ch; artykulacja tej głoski jest dość słaba: gwarowe chodzili brzmi huodziyli lub prawie jak uodziyli.

• starsze pokolenie zachowuje jeszcze ł przedniojęzykowe (cłowiék brzmi prawie jak clowiék),

• również u najstarszego pokolenia można usłyszeć miękkie "l" przed samogłoską "e" np. w skalⁱe (= w skale).

Zwyczaje językowe [edytuj]

W gwarze podhalańskiej funkcjonował do niedawna tradycyjny system zwrotów grzecznościowych, wywodzący się z tradycji chrześcijańskich i staropolskich:

• Pozdrowienie osoby przychodzącej do cudzego domu: Niek bedziy pokwolony (Jezus Krystus), na co odpowiada się Na wieki wieków,

• Osoba wychodząca żegna się słowami Ostońciy z Bogⁱem, na co odpowiada się Boze prowodź / Boze Ciy prowodź / Boze Wos prowodź,

• Osobę wykonującą jakąś pracę, szczególnie w polu, należy pozdrowić słowami Scyńść Boze, na co odpowiada się Dej Boze, Dej Paniy Boze,

• Podziękowanie można wyrazić słowami Bóg Wom zapłoć, Boze Ci zapłoć itp.

• Do osób starszych zwraca się w drugiej osobie Kaz to idzieciy? (= gdzie pan\pani idzie?). W czasie przeszłym można powiedzieć Cyście słysoł albo Cyście słyseli (obie formy oznaczają czy pan słyszał, przy czym druga może też oznaczać liczbę mnogą czy słyszeliście?). Zwyczaj ten w zasadzie przetrwał do dziś, choć niekiedy używa się w gwarze formy Pan dla podkreślenia dystansu i oficjalności sytuacji np. w stosunku do przyjezdnych, albo np. w urzędzie.

• Również w liczbie mnogiej (przez wy) zwracają się dzieci do rodziców i dziadków. Zwyczaj ten utrzymuje się do dziś, choć coraz więcej dzieci używa formy ty.

• Podobnie przez wy zwracają się zięciowie i synowe do teściów; nie przyjął się tu ogólnopolski zwyczaj mówienia mamo i tato.

• W rozmowach raczej nie używa się nazwisk, lecz imion w odpowiedniej do statusu (zdrobnionej lub pełnej) formie, np. Słuchojze Józuś ale Słuchojciyz Józefie. Ten ostatni zwrot jest półoficjalny - w celu pełnego podkreślenia szacunku do osób starszych raczej nie używa się imion w ogóle np. Wiycie co, przysełek siy Wos cosi spytać.

Obecnie opisane zwyczaje zanikają na rzecz ogólnopolskich (choć wymawianych z gwarową intonacją) Dziyń dobry, Do widzenia, Dobranoc, czy młodzieżowego No to na raziy.

Nadużywanie i błędy [edytuj]

Ze względu na dużą popularność gwara podhalańska często pojawia się w sztuce, w szczególności w filmie, kabarecie i piosence, a ostatnio także w reklamie. Niestety, w większości wypadków używany język bądź w ogóle nie przypomina gwary, bądź też popełniane są kardynalne błędy. Do najbardziej irytujących należą:

• mazurzenie rz np. niepoprawne (!) psysed zamiast poprawnego przysed lub przyseł (w jeszcze dawniejszej wymowie: prziseł)

• wymowa (!) pikny śnig mliko zamiast poprawnych piykny, śniyg, mléko

• przekonanie, że każde zdanie należy zakończyć słowem hej. W rzeczywistości słowo to (w formie hej lub ej) używane jest częściej na początku frazy, szczególnie w śpiewkach (pieśniach) np. ej, pódźmez juz du domu. Jedynie w niektórych miejscowościach, podobnie jak w języku słowackim, używa się (i to niekiedy) hej w znaczeniu "tak", np. w zdaniu Przydzies jutro, hej? - Hej, przydem.

• (nie jest to błąd tylko językowy): przekonanie, że każdy góral to "baca".

Odrębna sprawa dotyczy używania gwary przez samych Górali Podhalańskich. We współczesnym piśmiennictwie podhalańskim, w audycjach radiowych, ale także w języku mówionym spotyka się zbytnie nasycenie gwary elementami języka literackiego:

• źle: pytomé na posiady, ftore odbedom sié we cwortek o godzinié sesnostej.

• lepiej: pytomé na posiady, co bedom we cwortek o cwortyj po połedniu.

Prawdopodobnie w dawnej gwarze góralskiej nikt nie podawałby daty i godziny, a zdanie takie brzmiałoby:

• e dy przydźciéz h^uoćkie ku nom na jakié posiady coby my sié tyz troske uweselyli. (dosł. "Hej, zajrzyjcie kiedyś do nas na jakąś imprezę, żebyśmy się też troszkę rozweselili")

Gwara sądecka

[

Gwara sądecka - część dialektu małopolskiego, gwara mieszkańców Beskidu Sądeckiego i Wyspowego, w uogólnieniu - mieszkańców powiatów: nowosądeckiego, gorlickiego i limanowskiego oraz południowej części woj. podkarpackiego. Jest to, po dialekcie śląskim, gwarze podhalańskiej jedna z bardziej żywych odmian języka polskiego, używana na co dzień przez dużą część mieszkańców regionu. Jakkolwiek coraz częstsze jest tu zjawisko tzw. dyglosji, tak w ostatnich latach pojawiło się tu wiele nowych słów, nieużywanych, bądź nawet nieznanych w innych częściach Polski. Gwara sądecka rozwinęła się jako specyficzny język Lachów i Górali Sądeckich. Fonetycznie i gramatycznie przypomina inne gwary Małopolski, np. gwarę podhalańską. Warstwę leksykalną, odróżniającą ją od literackiego języka polskiego stanowią słowa, związane z życiem codziennym w górach, miejscowymi zwyczajami i tradycją. W materii gramatycznej, fonetycznej i leksykalnej zauważalne są też pewne wpływy języka słowackiego, ukraińskiego i niemieckiego. Jest do pewnego stopnia zróżnicowana wewnętrznie, w całym regionie występują nieznaczne różnice. Dlatego np. pewne słówka, używane w południowej części rejonu, mogą nie być znane mieszkańcom jego północnej części itp.

Cechy dialektu [edytuj]

Fonetyka [edytuj]

Gwara sądecka posiada kilka istotnych cech fonetycznych, odróżniających ją od oficjalnej polszczyzny. Niektóre z nich są charakterystyczne wyłącznie dla tej gwary, inne z kolei odnaleźć można również w innych gwarach, występujących na terenie Polski.

1. Mazurzenie, tzn. wymawianie sz, cz, dż jako s, c, dz

• scelina zamiast szczelina

• dzem zamiast dżem

2. Silna, przedniojęzyczna artykulacja nosowych samogłosek "ą", "ę". W gwarze tej wymawia się je jako połączenie o z "głuchym" n

• mądry - moŋdry^{[potrzebne źródło]}

• między - mjoŋdzy

3.1. Udźwięcznianie głosek na styku dwóch wyrazów, np.:

• tak jakby - tag jagby

• z dziećmi - ź dziećmi

• Wiesz, że... - Wież, że...

3.2. Udźwięcznianie głosek wewnątrz wyrazów, np.:

• Ździsław - Zdzisław

• jesteźmy - jesteśmy

• ślizgo - ślisko

3.3. Wymawianie "trz" jako "czsz", "strz" jako "szcz", a "drz" jako "dż"

• trzeba - czszeba

• strzec - szczec

• drzwi - dżwi

• mistrz - miszcz

4. Charakterystyczna, "labialna" artykulacja o i u po bezdźwięcznych głoskach i na początku wyrazu:

• ona - ona

• kot - kot

• u nas - u nos

5. staropolskie "a pochylone", wymawiane jako o np.:

• kwiotek

• ptok

6. staropolskie "e ścieśnione" jest wymawiane jako y np.:

• jychoł

• pjynknie

7. Zacieranie głosek l oraz ł w ostatnich sylabach, np.:

• tyko

• widziaem

8.1. Charakterystyczna, krtaniowa artykulacja ch wewnątrz wyrazu. Dźwięk w takiej pozycji jest wymawiany bardzo słabo, jest on wręcz pomijany w artykulacji

8.2. Ch na początku wyrazu przed spółgłoską wymawiane jest jako k, np.:

• Kryste Ponie zamiast Chryste Panie

• krzan zamiast chrzan

• Krząszcz zamiast chrząszcz

• Krystianizacja zamiast chrystianizacja

8.3. Przejście f w chw

• Chwalejówka zamiast Falejówka

9. Długie i(wym. ji) po samogłosce

• kraina - krajina

10. Zmiana końcówki -ie czasownika w 3 os. l.poj., np.:

• on umie - on umi

11. Niekiedy zbitka je może być wymawiana jako jy, np.:

• nie zje - nie zjy

12. Końcówka -ej jest skracana do i lub y, a -aj do -ej, np.

• więcej - wjoncy

• rzadziej - rzadzi

• gdzieś indziej - dzie ińdzi

• tutaj - tutej

Morfologia i słownictwo [edytuj]

1.1. Ludzie, posługujący się gwarą sądecką, używają końcówki o w pierwszej osobie l. poj. i l. mn., np.:

• Jo jado

• Widzo

• Pojadoma

• Bedoma

1.2. W czasie przeszłym niektóre czasowniki mają skróconą formę, np.:

• poszłem zamiast poszedłem

• zamkłem zamiast zamknąłem

• my byli zamiast my byliśmy

1.3. Pewne czasowniki, w czasie teraźniejszym, mogą posiadać wydłużoną postać, np.:

• śnije się zamiast śni się

• kipjeje zamiast kipi

1.4. Niektóre czasowniki mają inną formę trybu rozkazującego

• brać np. Bier mi to

• być np. Cicho że być

2. Wyjątkowo częste, wręcz nagminne używanie partykuły że w prośbach i poleceniach

3.1. W dopełniaczu rzeczowniki rodz. żeńskiego posiadają często końcówkę e

• Ido do kuchnie zamiast Idę do kuchni

3.2 Specyficzna forma celownika, występująca też w innych rejonach Polski (m.in. na Górnym Śląsku), np. :

• tatowi

• bratowi

• koniowi

• kotowi

3.3. W bierniku rzeczownik rodzaju żeńskiego i narzędniku rodzaju męskiego i nijakiego ogólnopolskie e przechodzi w o, np.:

• podej że mi śklanko zamiast podaj mi szklankę

• Jado rowerom zamiast jadę rowerem

4. Ruchomy akcent w wołaczu, zarówno l.poj. jak i mn. Akcent przypada, niezależnie od jego pozycji w innych przypadkach zawsze na ostatnią sylabę. Sylaba ta jest wymawiana o wiele silniej w stosunku do pozostałych.

5. Przyimek do jest często zastępowany przyimkiem na:

• do Sącza - na Sonc

• Idę do domu - ido na chato

6. Tworzenie za pomocą końcówki ka form żeńskich, z ogólnopolskich form męskich (jak w innych gwarach małopolskich, także miejskich, np. Krakowie i Zagłębiu Dąbrowskim)

• krawat - krawatka

• parasol - parasolka

7. Dokładanie do zdań twierdzących sformułowania no nie i co nie (gwara krakowska):

• To jest fajne, no nie?

• To jest fajne, co nie? Odpowiedź twierdząca "No"

SŁOWNIK GWARY MAZURSKIEJ

a

 al.-węgorz

amnieli-aniołowie

b

bagielki-kruche ciasteczka

barć-ul pszczół w drzewie

bedłki-grzyby nieprawdziwe

berklejdy-muzykanci

bialica-kobieta

bildowany-kształcony

bleceć-beczeć

bleje-leszcze

boczyczki-trzewiki

bogoborca-bezbożnik

bombony-cukierki

brutka-panna młoda

brutkan-pan młody

brutny taniec-taniec weselny panny młodej

                     brzebrzelić-świergotać

brzydak-brzydal, osoba nie ładna

buksy-spodnie

bulby, gulby-kartofle

bziałka-niewiasta, żona

bziały-biały

c

cepić, ocepsiny-oczepiny panny młodej

cerm-stypa (uczta pogrzebowa)

chojka-sosna

chto-kto

cłek, cłoziek-człowiek

co jęksego-co innego

cołnusek-łódź

cubrować-drapać się

d

dużi-duży

dzieciuki-dzieci

dziewczoki-dziewczęta

dzyndzałki-pierogi

e

eno-tylko

f

fafernuchy- pikantne ciastka (z solą i pieprzem)

flada-placek

fejny-ładny, dobrry

flince-naleśniki

fryśtik-śniadanie

g

gabel-widelec

gadka-mowa

gbur-bogaty rolnik

glonek-kromka chleba

gnaty-kości

gorziałka-wódka

gościniec-karczma

Gody-święta (Bożego Narodzenia)

gorzałka-wódka

gamajda-niedołęga

guziny-zabawy wiejskie urządzane w okresie

       od Bożego Narodzenia do Nowego Roku

j

jebrząb-wieczorne spotkania letnią porą

            dorastającej młodzieży

jeglija-  świerk, choinka

jino-     wino

jutrznia-pora przed wschodem słońca, (a także 

            misterium religijne, teatr ludowy

            w Wigilię Bożego Narodzenia)

k

kadyk-jałowiec

kalmus-tatarak

kancjonał-zbiór pieśni religijnych

kantor-śpiewak kościelny

karw-snop zboża

każdziurnisty-każdy

kele-koło

kelmer-wolny chłop

kiecka-codzienna sukienka

kierco-choinka

kiermasz-wielka gościna kończąca odpust

kieza-ser (gotowany)

klejdziki-ubtanie

klekner-dzwonnik

lumpy-buty z drewna

kładzianki-czas spania

kłańba-ukłon

kole-obok, przy

komp-szynka, udziec

kracała-niedołęga

krokorzeć-gdakać

krom-oprócz, poza

kropówki-buty z cholewami

krupy-kasza

krzesiste -zsiadłe (mleko)

krzywoń-niedara

kścić-kwitnąć

kuch-ciasto

kulnąć-potoczyć

l

lenka-napój z jagód jałowca i miodu

lo-tylko

ł

łagiew-naczynie na wodę

łoncki rok-zeszły, poprzedni rok

łyska-łyżka

m

maranka-sielawa

maszkary-przebierańcy

matlich-posiłek

miano-imię

mliko-mleko

montewka-łyżka wazowa

mózić- mówić

mózim- mówimy

muza-mąka rozmieszana z wodą

n

najrzenie-miłość

niespogorsy-niezły, dobry

nenso-mięso

nowolatko-specjalne ciastka noworoczne w

                  kształcie figurek np. zwierząt

o

obleka-ubiór

ochłodeczka-cień

odwitać -żegnać się

p

pacie- łapcie, rodzaj obuwia

pacyny-wiosła

paj-jabłkowy placek

part-grube płótno lniane

pazdry- rzeźby na zwieńczeniu szczytu

             mazurskiej chałupy

pejpusz-sieja (gatunek ryby)

pienie-śpiew

plince-placki

palinocka-noc świętojańska

pępek-ostatnia garść zboża rosnąca na polu

plazyr-rana

plon-wieniec dożynkowy

plotuski-wstążki

płociczka-płotka (gatunek ryby)

policzek-polny grzyb

pomaska-masło

popielnik-popielec

portki-spodnie

póścian-cień

pozywać-jeść, spożywać

przaśnica-chleb nie kwaszony

psić-pić

r

rajby-swaty

rajek-swat

rentozina-wołowina

rerać-śpiew skowronka

richtik-słusznie

robactwo-ptactwo domowe

rozbredzić się-rozgadać się

rozmaite-różne

rozziercić- rozwiercić

rókle-buraki

ruchelka-bukiet kwiatów

rumny-wysprzątany

s

samośny-sam

scaw-szczaw

scery-czysty

scękać-pyskować

scubły-szczupaki

siececki (klepa)-sieci rybackie

siła-dużo, wiele

siurki-młodzieńcy (młodzi chłopcy)

skorzęki-buty

skrzecki-skwarki

snapsik-kieliszek wódki

spuścić się - zdać się na kogoś, polegać na

                    czyjejś opinii

sromotecka-wstyd

strych-stary dziad

swarzyć-strofować, łajać

szczkać-łkać

szistko-wszystko

sztof-kwarta wódki

ś

śkólnik-nauczyciel

śneptusek-chusteczka do nosa

śpik-sen

śtrafelki-pończochy

t

taska-filiżanka

tinta-atrament

tintorek-kałamarz

trud-trucizna

u

uczba-nauka

ujuszyć się-zakrwawić

umerł- zdechł

urwaniec-urwis, łobuz

w

warzyć-gotować

wądół-dół

wągrów-ogród

wiluftować-wywietrzyć

w pół zmierzchu-wieczorem

wsi rok-przyszły rok

wurszt-kiełbasa

wurszty z krupów-kaszanka

wysterka-kamizelka, kurtka

z

zacerza-kolacja

zaklepajka-zasmażka z mąki i masła

zakon-prawo

zaneszć-zanieść

zdechli-umarła, zmarli

zdoktorować-wyleczyć się

zgło-całun pogrzebowy

zianek-wianek

ziecierza-kolacja

Zielganoc-Wielkanoc

ziencej-więcej

zidzieć-widzieć

zilija-wigilia

zły (diabuł, kłobuk, lataniec, ślach)-diabeł

zrajenie-wyswatanie

zuse-sos

zydlungi-kolonie

ż

żywioła-bydło

Słowniczek gwary podhalańskiej

a dyć - a przecież

baca - starszy pasterz owiec

baciarka - zabawa

bechnąć - uderzyć

bez - przez

brzyzek - wzniesienie

bucosek - bukowy kij

bzy mi się - bardzo mi się czegoś chce

ceba - trzeba

cebrzyk - misa dla zwierząt

cejco - to i owo

ceper - obcy, nie góral

cepucha - kij do młócenia żyta

cepy - dwa kije do młócenia, ale też ludzie nierozsądni

cetyna - obcięte gałęzie iglastych drzew

chlyw - chlew dla bydła

cholewki - gumiaki, wysokie buty

ciasnocka - półhalka

ciupać - rąbać

ciupaga - siekierka na metrowym trzonku

cklić - tęskić

cliwa - brzydka

cni się - nudzi się

copka - czapka

cudować - podziwiać, komplikować

cudzić - ciągnąć

cucha - płaszcz

cyrpok - czerpak

dawoł - dawał

deduła - niedołęga

dokładać się - dopominać się

domina - majątek, folwark

dosuć - dosypać

dowody - sposoby

dranice - deski

drutówka - rodzaj strzelby

duchac - nadymający miech

duchać - dmuchać, uderzać, spadać z hałasem

dudki - pieniądze

duje - wieje

durknąć - strzelić, uderzyć

durkujom - drukują

dyć - ale

dyle - podłoga

dymna kuchnia - tradycyjna kuchnia z piecem na drzewo i węgiel

dzieska - naczynie do wyrobu ciasta na chleb

dzięgielówka - wódka

dzioj - dzień

dziopa - ścierka

dzisiok - dzisiaj

dziubriony - zraniony

dziuga porazony - sparaliżowany

dziywka - młoda dziewczyna

dzwierz - zwierzę

felować - brakować

ferula - mieszadło do mleka

filcoki - buty z filcu

flasecka - flaszka

frajerka - kochanka

gacie - majtki, kalesony, spodnie

gęśle - skrzypce

glajcarzyk - drobna moneta, grosz, cent

głobiś - spryciarz

głoniło - goniło

głuchoń - głuszec

gmła - mgła

god - wąż

goje - drzewa liściaste

gościniec - droga między domami

grapa - górka, wzniesienie

grodza - ogrodzenie

grule - ziemniaki

gryzipiórek - dziennikarz

habryka - tytoń

hań - tam

hajnik - gajowy

hańbić sie - wstydzić się

herbata po góralsku - herbata z wódką

herbata po zbójnicku - herbata ze spirytusem

hipnąć - skoczyć

hojco - cokolwiek, byle co

hurnawica - burza z wichrami

huściawa - gęstwina

huścioki - krzewy

hybać - skakać

izba - pokój

izba biała - główny pokój w domu

izba czarna - kuchnia

izdebka - mały pokoik przy kuchni

jarmica - półka na garnki

jarzec - jęczmień

jodło - jedzenie

jojka - jajka

juhas - pasterz owiec

juz - już

ka - gdzie

kabatek - rodzaj kobiecej bluzki

kabot - kurtka

kaflok - piec kaflowy

kaganki - świece

kajsik - gdzieś

kapka - trochę, niewiele

karba - kij z nacięciami

kcem - chcę

kicara - noga, kość goleniowa

kidać - padać, sypać, rozrzucać

kielo - ile

kierpce - buty z jednego płata skóry

klepisko - podłoga z ziemi

kłobucek - kapelusz ozdobiony muszelkami i orlim piórem

kociołek - duży garnek

koleba - szałas pasterski

kolebie - trzęsie

kołatać - mieszać

kołoce - kołacze, mączne placki

konwie - dwa wiaderka spięte ze sobą

kopyrtać sie - kręcić się

kostki -szlifowane muszelki na kapeluszu góralskim

koza - dudy, instrument dęty

krzesny - chrzestny

krzycała - płakała

kufa - twarz, morda

kumoda - komoda

kumora - komórka

kum - ojciec chrzestny

kumoska - matka chrzestna

kumoterka - lekkie, dwuosobowe sanie

kurcocie - kurczę

kurniawa - zadymka śnieżna

kurwica - silny deszcz z wiatrem

kwilka - chwila

latoś - tego roku, tego lata

lezem - leżę

lezysko - legowisko

lykorz - lekarz

luba - miła dziewczyna

lukanie - podglądanie

łobzdobała - rozbolała

łodrobek - kawałek

łokno - okno

łoko - oko

łokulory - okulary

łorcyk - fragment uprzęży końskiej

łucek - szczypiorek

łupina - synonim czegoś słabego

malućko - malutko

masny - tłusty

maśnicka - maselnica, przyrząd do robienia masła

matuś - mama

Miasto - Nowy Targ

miesioncek - księżyc

mitrożyć - nic nie robić

moskol - placek ziemniaczany pieczony na piecu

mrawić - trwonić

muzyka - kapela

myjnica - miednica

myrdać sie - kiwać się, kręcić się, bujać się

na izbie - na strychu

najduch - nieślubne dziecko

nalepa - część dymnego pieca

naryktować - przygotować

nastroić - przyszykować

nasuć - nasypać

nie skrzepi sie - nie wesprze się, nie wyzdrowieje

nie zatrefiona - niezadowolona; taka, którą trudno zadowolić

nieskoro - za późno

nikaj - nigdzie

omasta - przyprawa, sos

oscypek - wędzony ser owczy

ozestempowały - rozstępowały

para - powietrze

parzenica - haftowane zdobienie męskich spodni

paści - pułapka na myszy

pedzioł - powiedział

płacki - łzy

płony - lichy, słaby

pojedynka - strzelba z jedną lufą

po kiela - po ile

policmajster - komendant policji

połednie - południe

pon - nie góral, ale cieszący się szacunkiem

poseł - poszedł

powała - sufit

poziroć - patrzyć

prasy - żelazko

prasnąć - uderzyć

przeca - przecież

przykrzy mi się - nudzi mi się

przyloz - przyszedł

przysiółek - dzielnica, rejon osady na peryferiach

pularysek - portmonetka

puska patyków - pudełko zapałek

pytac - drużba zapraszający na wesele

pytoć - prosić, zapraszać

roki - lata

rombanica - siekiera

rozpajezyć - bardzo się zdenerwować

rzyć - wulgarnie: pośladki (dupa)

sabasinik - piec do pieczenia chleba

sajtka - kawałek drewna

sarpacka - bijatyka

scyry - szczery

selenijaka - wszelka

siąpawica - deszczyk, kapuśniaczek

siec - kosić, siekać

Sikago - Chicago, miasto w USA

siuter - żwir

skije - narty

skole - kamienie

smatka - chustka

sopa - szopa

stolica - duży stołek

styrmać sie - wspinać się

suje - sypie się

suściec - szeleścić

syćka - wszystko

syndy - wszędzie

śklić się - migotać, błyszczeć

skrzyć - świecić, błyszczeć, iskrzyć

śleboda - wolność, swoboda

śpek - słonina

śpocek - pół kwaterki

świarny - fajny, szykowny, ładny

tamok - tam

truchła - trumna

ukwalować - radzić

upierdliwy - dokuczliwy, narzucający się

upłaz - grunt skalny porośnięty trawą

wanta - kamień

warmuz - posiłek na ciepło

wartko - szybko

warząchew - chochla drewniana

warzecha - łyżka drewniana

warzyć - gotować

watra - ognisko

wereda - brzydactwo

wiesna - wiosna

wnet - wczas, niedługo

wosie - włosy

wozówka - stodoła

wrazić sie - wtrącić się

wydać sie - wyjść za mąż

wyźroł - wyjrzał

zabocyć - zapomnieć

zagówek - poduszka

zapoziołek - ktoś marny, lichy

zatrefić - dogodzić

zatyroł kasik - zapodział gdzieś

zawiedom - zaprowadzą

zbyrk - odgłos dzwonka lub ciupagi

zebyk - żebym

zecy - rzeczy

zerdka - długi kij

zeźlić - zezłościć się, zdenerwować

zgniywołeś mnie - zdenerwowałeś mnie

ziorać - patrzyć

złóbcoki - prymitywne skrzypce

zwada - kłótnia

zwoistnie - istotnie, zaiste

zywobycie - życie

źeradło - lustro

żyntyca - serwatka z owczego mleka

Słownik gwary góralskiej, ciekawe słówka i zwroty górali z Podhala.

Będąc w Zakopanem, czy też na Podhalu często spotykamy się z gwarą góralską. Czy zdarza się Wam, że zastanawiacie się o co tak w ogóle chodzi tym góralom? Jeżeli tak zapoznajcie się z naszym słowniczkiem gwary góralskiej. Przedstawiamy tu najczęściej używane przez górali wyrazy.

A a dyć - a przecież B baca - pasterz baciarka - zabawa boskać - całować bedom - będę bez - przez boskać - całować brzyzek - brzeg, pagórek budorz - cieśla bukty - kluski ziemniaczane bunc - twardy ser C ceper - przyjezdny chałpa - dom chawok - tutaj chudobny - ubogi chłop - mąż ciskać - rzucać ciupać - rąbać ciupaga - siekierka na długim drzewcu cliwa - brzydka copka - czapka corno izba - kuchnia cuska - płaszcz D dranice - deski drzewiej - dawniej duchac - dmuchać dudki - pieniądze duje - wieje durknąć - strzelić dyć - ale dziedzina - pole gazdowskie, wieś dzisiok - dzisiaj dźwierze -drzwi F fasiąg - wóz góralski felować - brakować filcoki - gumowe buty flasecka - flaszka frajerka - kochanka G gacie - kalesony, spodnie gazda - gospodarz gęśle - skrzypce gibki - szybki giełceć - rozlegać się godać - mówić goje - drzewa gornecek - filiżanka, kubek gociniec - droga między domami grapa - górka, wzniesienie grodza - ogrodzenie grule - ziemniaki gwara - opowiadanie H haj - tam hala - łąka górsla hańbić się - wstydzić się harnaś - przywódca hej - tak hipkać - skakać hojco - cokolwiek, byle co hruby - gruby hebaj - choć hybać - skakać hybnoć - zajść hyrny -wyniosły, stawny I ino - tylko izba - pokój izdebka - mały pokoik przy kuchni J jarzec - jęczmień jaze - aż jodło - jedzenie juhas - pasterz owiec juzyna - podwieczorek K ka - gdzie kabatek - rodzaj kobiecej bluzki kabot - kurtka kaflok - piec kaflowy kaj - gdzie kcem - chcę kęsiowo - jedzenie kida - pada kidało - sypało kiek - kiedy kiela - ile klepkać - klepać klupać - stukać kłabuk - kapelusz góralski z muszelkami i piórkiem kolwicek - prawie kopyrtać się - kręcić się kostki - szlifowane muszelki kotwić - tęsknić krapka - troszkę, odrobina krzycy - płacze któz - któż kufa - pysk kumora - izdebka kurniawa - zadymka śnieżna kwilka - chwilka L leber - leń lezem - leżę luba - miła Ł ło bez - ach tak łobytom - ciągle łobzdobała - rozbolała łokropecnie - okropnie łokulory - okulary łokurować - zyskać łowce - owce łobejdzies - obejdziesz łyska się - błyska się M malućko - malutko masny - tłusty matuś - mama mitrożyć - nic nie robić młaka - bagno moskol - placek owsiany pieczony na piecu mrawić - trwonić myrdać - kiwać

N na podołku - na kolanach na izbie - na strychu na mój dusiu - na moją duszę nablizać - przybliżać napytać - zaprosić naremny - gwałtowny naryktować - przygotować nika - nigdzie nie peć - nie żarty O omasta - przyprawa oscypek - ser owczy ostomiły - najmilszy P pacholek - służący parobek - kawaler parzenica - haftowane zdobienie męskich spodni pedziec -powiedzieć pedzo - pędzą pelenka - wódka piknie - pięknie płojdze - choć płony - lichy potocek - mała rzeczka poć tu - chodź tu podłazy -zwyczaj chodzenia z życzeniami podczas świąt pojeden - niejeden pokiela - po ile polana - łąka połednie - południe poseł - poszedł posiady - spotkania towarzyskie pościel - łóżko pozabaczyć - pozapominać poziro - podgląda prosem piknie- proszę pięknie przeca - przecież przepominać - zapomnieć przepytywać - przepraszać przybocyć - przypomnieć przykrzy mi się - nudzi mi się przyloz - przyszedł przysła - przyszła pujdomy - pójdziemy pyrć -ścieżka wysokogórska pytać -zapraszać, prosić w gościnę R raić - radzić roki - lata rondel - duży garnek rozkidać się - rozwalić się rozwozać - zastanawiać się rubać - rąbać rusył się - ruszył się rzodko - słabo S sabasinik - piec do pieczenia chleba scyry - szczery sędej - wszędzie siąpawica -drobny, długotrwały deszcz siedzom - siedzę sietniok -niewydarzony, niepełnosprawny człowiek siumny -wspaniały, dorodny sjeni - zdjęli skieltować - kupować skije - narty skokać - skakać skole -skały, kamienie snalyź się - znaleźć się sopa - szopa skorusa - jarzębina stolica -duży stołek na czterech nogach bez oparcia stroić - szykować stropiła - zmartwiła się strybać się - wdrapać się suje się - sypie się sukać - szukać syćka - wszystko syr - ser Ś ścignšć - zdążyć śklanka - szklanka ślebodny - swobodny śpasy - żarty śpiwać - śpiewać śpiwo - śpiewa śtramcyć się - stroić się śtuder -spryciarz, czfowiek pomysłowy śtuderować - kombinować świarny - fajny, szykowny, ładny T tela - tyle tustela -stamtąd, stąd U ucenstujemy - poczęstujemy ucheloć się - uchylić się ukwalować - radzić upłaz -równina między skałami upierdliwy - dokuczający, narzucający się upytać - uprosić urada -narada urodny -urodziwy urok - choroba spowodowana czarami uwarzyć - ugotować W wanta - głaz, skała wartko - szybko warzyć -gotować watra - ognisko worce - jest warta wyzdajać - wykonać Z zabacyć - zapomnieć zarembek - polana w lesie zatom - za tym zatrefić - dogodzić zatyroł kasik - zapodział gdzieś zawaterniok - kłoda stale paląca się przy ognisku w szalasie zawiedą - zaprowadzą zebyk - żebym zecy - rzeczy zeźlić - zezłościć się, zdenerwować zioro - patrzy zobacyć - zapomnieć zwada - kłótnia z tamela - stamtąd zworka - kłótnia zyngra - iskra Ż żętyca - serwatka z mleka owczego

Gwara górali łąckich

Gwara górali łąckich - gwara mieszkańców okolic Łącka i Kamienicy to gwara góralska. Cechami charakterystycznymi gwary górali łąckich są:

• wymowa wygłosowej spółgłoski "ch" jako "k", np. na nogak - na nogach

• wymowa spółgłoski "k" przed przedniojęzykowo-zębową "t" jako "f", ftos - kto

• słownictwo rodzime. Cechą charakterystyczną gwary podhalańskiej jest obecność w niej wielu wyrazów rodzimych. Są to m.in. takie wyrazy: ciupaga, wyzdajać (wymyślić, ułożyć, przygotować), pytac (drużba weselny), bacówka (szałas pasterski w górach), bryndza (ser owczy), koliba (szałas), watra (ognisko pasterskie), dziedzina (wieś), moskol (placek z mąki owsianej), serdak (kożuszek barani bez rękawów), styrmać sie (wspinać się, wdrapywać), smrek (świerk), drapa (góra) i wiele jeszcze innych wyrazów.

• grupa i + ł = iuł. Taką realizację owej grupy spotyka się w gwarze najczęściej: piuła (= piła), robiuła (= robiła), nośuła (= nosiła), puotrafiuł (= potrafił);

• podwyższenie artykulacyjne wymowy samogłoski "e" do "y", np. tyz - też, mlyko - mleko;

• mazurzenie;

• akcent inicjalny;

• końcówka -ek; -ak w formach 1 osoby liczby pojedynczej czasu przeszłego;

• labializacja i dyftongizacja samogłoski nagłosowego i śródgłosowego "o", np. łokropnie;

• zachowana wymowa ó (głoska pomiędzy o/u);

• "ą" ulega rozkładowi na końcu wyrazu, np. majom (=mają), głowom (= głową);

• samogłoski nosowe "ę" "ą" są wymawiane inaczej, nie jako nosowe - przykładowo ronce zamiast ręce (zamiana "ę" na "on"), jak również gomba zamiast gęba (wymiana "ą" na "om");

• przejście grupy "en" w "on", np. jedon - jeden, łodmioni - odmieni;

• tworzenie liczby mnogiej z brzmienia liczby pojedynczej, np. bierom - bieromy, siedzom - siedzomy;

• wymowa przedrostkowego i przyimkowego „s” przed półotwartymi, np. s nami, sy mnom, (z nami, ze mną). Zachowała się grupa śr, źr, np. doźreć, doźrały (dojrzeć, dojrzały);

• zmiana formy zaimków np.: do te baby (dopełniacz), ale: ty babie; zamiast: do tej baby, tej babie;

• archaiczna końcówka dopełniacza l.p. rzeczowników żeńskich -e, np. naprzeciwko studnie, zamiast: naprzeciwko studni;

Gwara ta jest nadal używana na co dzień przez mieszkańców (szczególnie starszych, u młodzieży powoli zanika).

Gwara zagłębiowska

Gwara zagłębiowska - mowa ludu zagłębiowskiego, dzisiaj nadal używana w języku codziennym mieszkańców Zagłębia. Należy do dialektu małopolskiego z naleciałościami śląskimi oraz rosyjskimi (głównie w sferze leksykalnej).

Cechy w dużej mierze zatracone:

• zachowanie dawnego zakończenia aorystu, w pierwszej osobie l. poj. czasu przeszłego (-ach, -ech), np.: bułech - bułek - byłem, charowołach - charowołak - ciężko pracowałam

• przejście wygłosowego -ch w -k, np.: w nosyk cosak, ik

• mazurzenie, np.: sacunek, zaba, capka

• stosunkowo liczne rusycyzmy w sferze leksykalnej, np. raniec - plecak, tornister; śmirny - grzeczny, spokojny; skolko - ile; konfiety - cukierki; riebiata - dzieci.

Cechy zachowane:

• udźwięczniająca fonetyka krakowsko-poznańska, np.: bered Adama, płod upad

• labializacja, np.: łociec, łokno, łobrona

• obecność głosek pochylonych, np.: mom, jo, dóm, syr

• przejście wygłosowego -ą w -om, np.: są → som, idą → idom

• uproszczenie zbitek spółgłoskowych, np.: jastrząb → jaszcząb

Cechy przetrwałe do dziś:

• twarde zakończenie tematu czasowników, np.: kąpe, kłame, rąbe, chrape,

• różny od ogólnopolskiego rodzaj rzeczowników, np.: krawat - krawatka, parasol - parasolka, kluska - klusek, taboret - taboretka, puf - pufa, por - pora

Gwara kielecka

Gwara kielecka - (gwara sandomierska, gwara świętokrzyska,) zbiór gwar języka polskiego, dialektu małopolskiego charakterystycznych dla mieszkańców ziemi sandomierskiej. Można wyróżnić spośród zbioru gwar, gwary:

• kielecko-miechowską

• sandomierską

• lasowską (w widłach Wisły i Sanu)

Charakterystyka [edytuj]

• mazurzenie czyli wymowa głosek sz, ż (nie rz), cz, dź jako s, z, c, dz: syja, zyto, scotka, copka, cysty, drozdze.

• udźwięczenie międzywyrazowe przed samogłoskami i spółgłoskami r, l, ł, m, n, ń: ptoseg mały, wlazł koteg na płoteg i mruga, koż malin, brad ogrodnika, grzyb ogromny

• przejście końcowe -ch w -k: niek, ik, dwók

• zanik rezonansu samogłosek nosowych ę, ą: sceście, gesi, bede, zob, wstozka, rzucajo, ksiozka

• ginąca przestawka w grupach śr-, źr-, dl-: rsioda, rsiedni, rźódło, rziebie, móld sie

• wymowa niektórych samogłosek w nagłosie wiąże się z nadaniem im protezy, tzn. że są one poprzedzane spółgłoskami

• labializacja czyli poprzedzenie samogłosek o i u spółgłoską ł: łosa, łodejdź, łun, łucho, łusłuchoł, płole, młost, kłoza

• prejotacja czyli poprzedzenie samogłosek i, a, e spółgłoską j: jidzie, iigła, Jantuni, Jagna, Jewa

• przydech czyli poprzedzanie samogłoski a spółgłoska h: Hameryka, harak, Hania

• odpowiednikami samogłosek: a, o, e są - ze względu na ich ścieśniającą wymowę samogłoski o, u, i bądź y, a→o, o→u, e→i, e→y: corny ptok loto, chłopok, słuma spoluno, zniscuny dum, un, kuń, bidna kobita, jesiń, dziń, brzyg rzyki, syr i chlib

• samogłoski i, y przd spółgłoskami półotwartymi: m, n, ń, r, l, ł ulegają rozszerzeniu artykulacyjnemu e: z temi naszemi, chłopakami, gościeniec, derechtór, fieranka, umoceła sięm pieli, bieli się, kobeła, beła

• podwajanie s i ś: bosso, z lassu, wiścieć, w leśsie, a także odpodobnienie tych głosek: bosco, w leście, powieścieła, wiescok

• formy typu: grzebę, skubę, złapę, kopę, drapę, rąbę, kłamę zamiast grzebię, skubię, złapię, kopię, drapię, rąbię, kłamię

• końcówka Dopełniacza liczby mnogiej - ów, właściwa rzeczownikom męskim: kotów, panów, ołówków, może występować w Dopełniaczu liczby mnogiej rzeczowników rodzaju żeńskiego: łyżków, desków, babków i nijakiego: skrzydełków, wiadrów, łoknów

• zastąpienie w bezokoliczniku -eć przez ić bądź -yć: widzić, cierpić, wyjrzyć, leżyć

• formy rodzaju męskoosobowego zastąpione niemęskoosobowymi: te nasze chłopy uciekały, Niemce zabijały ludzi we wojne, górniki strajkowały, Żydy się paliły.

• w I osobie, liczby mnogiej czasu teraźniejszego czy przeszłego zachowuje się czasami dawna końcówka -wa: idziewa, dajewa, chodziliwa podobnie w formach trybu rozkazującego: bierzwa, choćwa. Natomiast w formach czaswonikowych II osoby liczby mnogiej czasu przeszłego i teraźniejszego występuje dawna końcówka -ta: chodziliśta, byliśta, robita, dajeta podobnie jak w trybie rozkazującym: bierzta, dejta, chodźta

• użycie form liczby mnogiej grzecznościowej, będących wyrazem szacunku dla osób starszych: mamusia nagotowali klusek, tata żyli osiemdziesiąt lot, babciu, połóżcie się tam wygodnie, a nie bedziecie w kucki spać. Mieszkańcy wsi mówienie per "wy" określają jako "mówienie na dwoje", "dwojenie" lub "wycie".

• użycie przyimka bez zamiast przez: bez las, bez lato, bez cało zime, ide bez droge przez copki

Gwara kurpiowska

Gwara kurpiowska jest gwarą, która swym zasięgiem obejmuje ziemię ostrołęcką oraz część ziemi łomżyńskiej, ciechanowskiej (z Przasnyszem), makowskiej, różańskiej, nurskiej i wiskiej. Historycznie łączy się ona z ciągiem gwar mazowieckich, zachowała sporo cech archaicznych. Na te tereny została przyniesiona przez przodków Kurpi, Mazurów, w związku z czym gwara ta jest niemal identyczna z gwarą mazurską, która na Mazurach prawie całkowicie zanikła. Istnieje także pogląd, iż gwara kurpiowska jest częścią dialektu mazurskiego, odrębnego od dialektu mazowieckiego.

Gwara kurpiowska w wymowie nie jest jednolita. Na przykład Kurpie z okolic Myszyńca zwrot "będzie piękny dzień" powiedzą - "bandzie psiakny dzian", a z Turośli - "bendzie psiękny dzien".

Cechy gwary kurpiowskiej [edytuj]

• wymowa "a" pochylonego jak "o"

• np: lekorz, mom, znom, som, tero, opoziedoć zamiast lekarz, mam, znam,sam teraz, opowiadać

• zmiękczenie spółgłosek wargowych (jak w gwarze warmińskiej): "w'" > "ź", "p'" > "pś", "m'" > "ń" itp.

• np.: psiwo, psić, psiejądz, zamiast piwo, pić, pieniądz

• ziele, bazić, zianek, ziem, zięcej, ziara, zino zamiast wiele, bawić, wianek, wiem, więcej, wiara, wino

• nie rozuniem, do niasta,panientom zamiast nie rozumiem, do miasta, pamiętam

• mazurzenie: "sz" > "s", "cz" > "c"

• np.: mozis, mos, desc,barsc zamiast mówisz, masz, deszcz, barszcz

• postępowe ubezdźwięcznienie "w" (jak w języku ogólnopolskim)

• np.: ksioty, ksity, ksitną, kfośny, kfodrot, kforta zamiast kwiaty, kwity, kwitną, kwaśny, kwadrat, kwarta,

• prelabializacja - "ł" przed "o"

• np.: łoko, łokno, łotforte, łoblicać zamiast oko, okno, otwarte, obliczać

Przykładowe zwroty w gwarze kurpiowskiej [edytuj]

Występujące w takich miejscowościach jak: Łączki, Piątkowizna, Zalas, Klenkor, Wyżega, Wejdo w gminie Łyse, powiat ostrołęcki:

dziewczyna	dziewcok
chłopak	chłopok
rodzina	famelio
las	chojecki
jabłko	jepko
wiśnia	ziśnia
jagoda	jegoda
wiadro	ziedro
pijesz piwo	psijes psiwo
wino	zino
skąd	zkelo
kiedy	łonegdaj
szybko	hyzo
szybciej	sporzej
mówić	muzić
opowiem ci bajkę jaką pamiętam	opoziem ci bojke jakom panientom
na zdrowie	na zdrozie
dom	chałupa, izba
drzwi zamknięte	drzzi zaperte
dobry wieczór	dobry ziecór
głupi	głupsiok
jak się masz	jok sie mos
wiem	ziem
która godzina	któro godzino
kubek	baherek

Gwara mazurska

[Mazurów na północnym obszarze zasięgu dialektu mazowieckiego języka polskiego^[1].

Gwara mazurska, używana na terenie Mazur przez polskich osadników (chłopów i szlachtę) głównie z terenu północnego Mazowsza (którzy zasiedlili ten teren od XIV w.), aż do końca XVIII w. kształtowała się pod wpływem literackiego języka polskiego, który był praktycznie jedynym językiem oświaty i literatury religijnej aż do lat 30. XIX w. W gwarze mazurskiej tego okresu istniały nieliczne zapożyczenia (głównie leksykalne) z języka pruskiego i języka niemieckiego.

Wraz z nasileniem germanizacji od początku XIX w. nastapiło wypieranie gwary mazurskiej przez język niemiecki i jednoczesne przyswajanie przez tę gwarę licznych germanizmów. Wg źródeł niemieckich gwara mazurska ("język mazurski") już w 1900 była w zaniku i w żadnym z powiatów mazurskich nie była używana przez większość ludności (najwięcej, bo 49,4% użytkowników gwary mieszkało w powiecie jańsborskim)^[2]. Trudno ocenić obecnie wiarygodność danych niemieckich z tamtego okresu. Ówczesne statystyki pruskie uznawały bowiem za Mazurów jedynie osoby znające tylko i wyłącznie gwarę. Osoby znające język niemiecki odnotowywane były w spisach jako Niemcy nawet wtedy, gdy się nim na co dzień nie posługiwały. Rezultatem było znaczne zaniżenie liczby ludności mazurskiej.

Po 1944 nastąpił zanik gwary mazurskiej w związku z wyjazdami Mazurów do Niemiec. Na terenie Mazur gwara praktycznie zanikła w latach 70. i 80. XX w. w związku z wyjazdem około 160 000 Mazurów do RFN^[2]. Ocenia się, że obecnie może ją znać 10 000 do 15 000 osób.

Gwara mazurska jest niekiedy w jęz. niem. określana jako Masurische Sprache ("język mazurski"). Jest to nieprawidłowe określenie, wprowadzone w XIX w. przez część językoznawców niemieckich dla podkreślenia różnicy między grupą etniczną Mazurów i Polakami. Językoznawcy ci wskazywali rzekome "istotne różnice" (w rzeczywistości nieistniejące) między językiem polskim i tzw. "językiem mazurskim", określając jego pokrewieństwo z językiem polskim jako "odległe" (Ta wersja do dziś jest obecna w części źródeł niemieckich^[2]), jednak współcześni językoznawcy niemieccy wyraźnie określają tzw. "język mazurski" jako część dialektu mazowieckiego języka polskiego^[3].

Gwarę zalicza się czasem do dialektów warmińsko-mazurskich^[4].

Wiele przykładów gwary mazurskiej zawiera reportażowa powieść Na tropach Smętka.

Pieśni mazurskie [edytuj]

Byla babenka ztamtey strony pusty,
Miala Kozolek ten bardzo tlusty.
Komudess! Komdoreddy! Masura! Heisa! Schutta!
Barabessy! Opessy! Barabenki! Openki!
Kosa roga tego!

A ten Kozelek byl bardzo tlusty,
Pozari babenki ogrodek Kapusty.
Komudess! Komdoreddy! Masura! Heisa! Schutta!
Barabessy! Opessy! Barabenki! Openki!
Kosa roga tego!

================

Modre oczkie mamy,
na sie spoglondamy.
A co kom' do tego
Kiedy sie Koehamy,

Bylebyszmy zygli
Jak dwa golembetzki,
Musiliszmy sie rostac
Dla jeg matecki.

Gwara warmińska

Gwara warmińska - to część dialektu mazowieckiego języka polskiego^[1]; powstała w wyniku wymieszania się różnych gwar polskich, którymi mówili osadnicy kolonizujący południową część Warmii w XIV w. Były to głównie wielkopolskie gwary chełmińsko-dobrzyńskie i sąsiednie gwary Mazowsza. Niekiedy klasyfikowana jest jako gwara hipotetycznego dialektu chełmińsko-kociewsko-warmińskiego^[2].

Gwara warmińska aż do XIX w. pozostawała pod wpływem literackiego języka polskiego (który był językiem literatury religijnej). Dopiero pod koniec XVIII w. nastapiło oderwanie Warmii od reszty Polski. Jednak jeszcze 50 lat po rozbiorze mówić językiem niemieckim można było tylko w samym Olsztynie, podczas gdy na wsiach prawie nikt nie znał języka niemieckiego. Dopiero w połowie XIX wieku rozpoczął się proces germanizacji na Mazurach i południowej Warmii^[3]. Spowodowało to przyswojenie licznych germanizmów. W gwarze warmińskiej charakterystyczne są też nieliczne zapożyczenia leksykalne z języka pruskiego.

Warmiacy mówili gwarą znacznie bardziej miękką od innych gwar języka polskiego. Stąd też Warmia w wersji warmińskiej to Warńija, a warmiński - warńijski.

Fragment tekstu w gwarze warmińskiej [edytuj]

Pozawczoram z rena po frysztyku kobziyty sobzie co do roboty nolazły, a mym wsiedli w ołto i pojechalim do Łolstyna. Pozietrze buło sprowdy psiankne, tedy łostazilim ołto na łustrzyżónam parkplacu, coby noma żodan szpiglów nie łuder abo i ziankszy szkody nie łuczyniuł i poślim psiechtó na Stare Mniasto na wspomninki ło kedajszam Łolstynie. Gdzie sia człozieku nie łobglóndniesz wszandzie jenaczy tero wyglóndo. Jek am ślypsie zawer, zaro mi sia stary Łolstyn przymarzu.

Tłumaczenie na język polski:

Przedwczoraj z rana po śniadaniu kobiety znalazły sobie jakieś zajęcie, a my wsiedliśmy do samochodu i pojechaliśmy do Olsztyna. Pogoda była naprawdę piękna, więc zostawiliśmy auto na strzeżonym parkingu, żeby nam ktoś lusterek nie powyrywał albo i większych szkód nie narobił, i poszliśmy pieszo na Stare Miasto powspominać o niegdysiejszym Olsztynie. Gdzie się nie obejrzysz, wszystko teraz inaczej wygląda. Ledwie przymknąłem oczy, zaraz mi się stary Olsztyn przypominał.

Główne różnice między gwarą warmińską a literackim językiem polskim [edytuj]

• miękkie i (ji) brzmiało jak zi po spółgłoskach dźwięcznych b i w, a w stawało się nieme;

• przykład: bierze - bzierze, kobieta - kobzita, wino - zino, wiosna - ziosna

• miękkie i (ji) po spółgłoskach bezdźwięcznych f i p brzmiało jak si, a f stawało się nieme;

• przykład: piwo - psiwo

• średniowieczna deklinacja i koniugacja (np. ślady liczby podwójnej):

• przykład: mamy - mawa, będziemy - będziewa, będziecie - będzieta, biłem - bziłem, człowiekowi - człozieku, żon - żonów, dobrej - dobry

• stawianie ł przed o (prelabializacja);

• przykład: ołtarz - łutarz, orać - łorać.

Gwara warszawska

Pomnik Praskiej Kapeli Podwórkowej

Gwara warszawska - gwara regionalna języka polskiego używana przez niektórych mieszkańców Warszawy.

Historia [edytuj]

Gwara warszawska powstała w XVIII w. z nałożenia się na substrat polski licznych zapożyczeń z mazowieckiej odmiany polszczyzny, a także języków obcych używanych przez mieszczan i dwór królewski, a w XIX w. wzbogaciła pod wpływem języka niemieckiego, a potem rosyjskiego. Bardzo charakterystyczne dla gwary warszawskiej jest wymawianie głosek "kę", "gę" jako "kie", "gię" itd.

Do II wojny światowej istniało wiele gwar lokalnych składających się na język warsiaski, różniących się głównie zasobem leksykalnym. Były to m.in.:

• gwary dzielnic, np. praska, staromiejska, wolska, powiślańska

• gwary zawodowe, np. dorożkarska, drukarska, dziennikarska, sklepikarska, straganiarska, policyjna

• gwara przestępcza (warszawska odmiana grypsery)

• gwara żydowska (lokalna odmiana języka jidysz)

Od powstania warszawskiego, kiedy to zupełnemu zniszczeniu uległa prawie cała tkanka miejska na lewym brzegu Wisły a mieszkańcy Warszawy zostali wysiedleni, gwara warszawska jest w zaniku. Powojenni warszawiacy w dużej części pochodzili spoza Warszawy i nie mieli styczności z jej przedwojennymi mieszkańcami, przez co gwara w stolicy prawie zanikła, a przykłady leksykalizmów typowo warszawskich spotyka się dość rzadko. Zanikanie gwary warszawskiej po wojnie spowodowane było wymienionym już czynnikiem związanym z wydarzeniami II wojny światowej, ale także ogólnym trendem nie sprzyjającym kultywowaniu dialektów i gwar - w tym wyrównywaniem różnic społecznych. Propagowano z jednej strony odgórnie folklor, z drugiej skutecznie do niego zniechęcano. Mimo popularności posługujących się gwarą warszawską Stanisława Grzesiuka czy Stefana Wiecheckiego nie była ona już później, z nielicznymi wyjątkami, propagowana ani kultywowana.

Współczesność [edytuj]

Gwarę warszawską najprędzej można jeszcze usłyszeć na prawym brzegu Wisły, w części miasta, która nie uległa zniszczeniu podczas powstania warszawskiego - na Pradze Północ: np. w starej części Pragi, na Targówku i Szmulowiźnie (Szmulkach) i Pradze Południe: Kamionku, Grochowie czy Gocławku. Tutaj przykłady gwary warszawskiej spotykane są jeszcze stosunkowo często, zwłaszcza w warstwie fonetycznej, co tłumaczyć można mniejszą świadomością nawyków fonetycznych. Rzadziej cechy gwary warszawskiej spotykane są natomiast w słowotwórstwie i składni, ponieważ dobór słów w większym stopniu bywa dokonywany świadomie. Jednak np. na Bazarze na Szembeka wypowiedzi gwarowe (zarówno w składni, jak i fonetyce) typu "Masz Pan dyszkie?" czyli "Czy ma Pan dziesięć złotych?" (w polszczyźnie literackiej) nadal są spotykane i świadczą o tym, że gwara warszawska jeszcze nie do końca wymarła. Natomiast wymowę, typową dla gwary warszawskiej typu "możlywość", "wiedziely" zamiast "możliwość", "wiedzieli" oraz "herbatkie", "bułkie", "złotówkie" (w bierniku) zamiast "herbatkę", "bułkę", "złotówkę" spotyka się jeszcze całkiem często, zwłaszcza w starszym, ale i w średnim pokoleniu mieszkańców Pragi i Grochowa. Nadal występują także, pamiętające jeszcze okres zaborów rusycyzmy typu "kniga" ("książka"), "ustrojstwo" ("urządzenie") "rozpiska" ("lista" z ros. "росписка" - kwit, rachunek, choć znaczenie "lista, register" posiada pokrewne słowo "роспись") czy "prawilny" - dosłownie "prawidłowy", przymiotnik używany jednak w znaczeniu "dobry". Do dziś produktywny pozostaje typowo mazowiecki, obecny w gwarze warszawskiej przyrostek -ak. Rzeczowniki cielak, prosiak, kurczak weszły do ogólnopolskiego obiegu językowego, być może pozostając jeszcze w regionalnej opozycji do niemazowieckich form - cielę, prosię, kurczę, nie mając jednak nacechowania wyłącznie warszawskiego. Do słownictwa historycznego przeszły wyrazy takie jak Kercelak (Kiercelak - gwarowa forma nazwy oficjalnej Plac Kercelego), Pawiak (więzienie przy ul. Pawiej) czy "ekspresiak" (gwarowe określenie niegdyś poczytnego Expressu Wieczornego). Żywe pozostaje jednak we wszystkich grupach wiekowych warszawiaków użycie wyrazów takich jak: schaboszczak, łobuziak oraz gwarowych form nazw miejscowych - Poniatoszczak (Most Poniatowskiego), Skaryszak (Park Skaryszewski), Wiatrak (Rondo Wiatraczna - forma ta nie jest nawiązaniem do genezy nazwy od stojącego niegdyś w pobliżu wiatraka, lecz wtórnym neologizmem gwarowym od współczesnej nazwy placu), Wileniak (dworzec Warszawa Wileńska), Pigalak (nawiązanie do paryskiego placu Pigalle - trójkąt ulic w śródmieściu Warszawy skupiający kobiety trudniące się prostytucją) czy wreszcie rzadszy Gibalak (ul. Gibalskiego na Woli). Zwłaszcza ostatnia nazwa jest dobrym przykładem na produktywność sufiksu, który w tym przypadku sugeruje w wyrazie cechę autonomicznej nazwy miejscowej dla w rzeczywistości krótkiej, niepozornej uliczki, za to ważnej w odczuciu mieszkańców ze względu na obecność na niej znanych "osobistości z ferajny".

Przykład gwary warszawskiej [edytuj]

Ballada o włamywaczu
sł. Medyński, Kuniński, muz. A.Ślusarz, wyk. Kapela czerniakowska

Wstąpił włamywacz, na duże jasne
I płacąc w kasie dwa złote,
Spojrzał na dzienny utarg w tem barze
I rzekł: “mam niezłą robotę”.

Smaruje szaber, fomkę i raka,^[1]
Rajster^[2] cały klawiszy.
Przed tym meterem^[3] pęknie dziś paka
Brzęknie mamona^[4] wśród ciszy.

Bezksiężycowa, jak ciemne piwo
Noc pogrążyła w sen stróża.
Więc nasz fachowiec wknajał^[5] do baru.
Przez lufcik i od podwórza.

Wtem przez otwory swej czarnej maski,
W światełku ślepej latarki.
Ujrzał przed sobą wprost oko w oko,
Na półce ... pół litra Starki.

Fomką^[6] podważył w butelce korek
I łyknął nie małą krzynę.
A chcąc coś nie coś przekąsić rozpruł
Rakiem^[7] pudełko sardynek.

Sardynki byli eksztra francuskie,
Starka najwyższej jakości.
Więc nic dziwnego, że w tych warunkach
Nie musiał sam siebie prosić.

Po Starce koniak, do niego kawior
Więc rzekł “to prawie bankiecik,
a skoro bankiet, musi być światło”
I żyrandole zaświecił.

Potem wytrychem włączył adapter
I zagrał “Złoty pierścionek”
I do białego bawił się rana,
Aż wszedł do baru personel.

Nie trzeba mówić, co się tam działo
Rzecz się do tego sprowadza,
Że jeszcze jeden doszedł nam przykład
Jak wódka w pracy przeszkadza!

1. ↑ Szaber, fomka, rak - narzędzia włamywacza

2. ↑ Rajster - pęk

3. ↑ Meter - mistrz

4. ↑ Mamona - pieniądze

5. ↑ Wknaić - wejść

6. ↑ Fomka - mały łom

7. ↑ Rak - nożyce do cięcia kas pancernych

Gwara białostocka

Gwara białostocka - gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Białegostoku i części Podlasia. Spokrewniona z dialektem wileńskim. Powstała w wyniku wzajemnego oddziaływania kilku wzorców językowych: polskiego, białoruskiego, litewskiego, w mniejszym zakresie też rosyjskiego, ukraińskiego i jidysz.

Cechy dialektu [edytuj]

Fonetyka [edytuj]

Spółgłoski ciszące, takie jak "ś, ć, dź, ź" wymawiane są jak dźwięki obcego pochodzenia (tak jak w wyrazach sinus, sizal, Zanzibar, cis). Artykulacja spółgłosek środkowojęzykowych jest prepalatalna, skierowana bardziej ku przodowi (efekt - otrzymujemy spółgłoskę półmiękką).

Cechy charakterystyczne [edytuj]

• długie wymawianie samogłoski akcentowanej z wyraźnym tonem opadającym, tzw. zaciąganie, co wpływa również na kontur melodyczny zdania, stąd gwara ta bywa odbierana jako śpiewna, melodyjna

• używanie w roli czasownika posiłkowego słówka "weź" (np. weź otwórz okno)

• zwarcie krtaniowe podczas wymowy "e" w wyrazie "nie", przez co słowo to staje się dwusylabowe (stąd nie-e)

• rozróżnianie dźwięcznego "h" i bezdźwięcznego "ch"

• zanik celownika, zamiast którego używa się konstrukcji z przyimkiem "dla" (np. kup dla mnie, daj dla babci, powiedz o tym dla Marka)

• zanik końcówek w czasownikach w formie czynnej np. My dawali (My dawaliśmy). Ja pojechał (Ja pojechałem). Dzie wy byli? (Gdzie wy byliście?)

• forma grzecznościowa tworzona bez użycia słowa pan/pani: Kiedy do mnie zajdzie? Dlaczego o tym dla mnie nie mówił?

• w formie grzecznościowej tryb rozkazujący równy trybowi oznajmującemu, też bez użycia pan/pani: Siedzi spokojnie! Zapłaci dla mnie sto złotych! Naleje mnie! (naleje mi pan)

• wymowa tzw. ł kresowego

• specyficzne znaczenie niektórych słów, np. taryfa "taksówka", przebierać się (do nowego mieszkania) "przeprowadzać się", ,,zgnić'' w znaczeniu ,,śmiać się do rozpuku'', "skiń" - zdejmij, "rozbuwaj się" - zdejmij buty, łachy "ubrania", dalibóg - "Bóg mi świadkiem", Blin - placek, lelak, wiszczeć, "zasynać" - zasypiać, "toknij" - umyj.

Gwara suwalska

Gwara suwalska - wymierająca gwara języka polskiego charakterystyczna dla mieszkańców Suwałk i Suwalszczyzny. Spokrewniona z dialektem wileńskim i gwarą białostocką. Powstała w wyniku wzajemnego oddziaływania kilku wzorców językowych: polskiego, białoruskiego, litewskiego, w mniejszym zakresie też rosyjskiego, i niemieckiego.

Cechy charakterystyczne [edytuj]

• zanik celownika, zamiast którego używa się konstrukcji z przyimkiem "dla" (np. kup dla mnie, daj dla babci, powiedz o tym dla Marka)

• forma grzecznościowa tworzona bez użycia słowa pan/pani: Kiedy do mnie zajdzie? Dlaczego o tym dla mnie nie mówił?

• w formie grzecznościowej tryb rozkazujący równy trybowi oznajmującemu, też bez użycia pan/pani: Siedzi spokojnie! Zapłaci dla mnie sto złotych!

• specyficzna leksyka, np. dalibóg - "Bóg mi świadkiem", Blin - placek

• specyficzne określenia i nazwy własne - np. lelak, wiszczeć,

Gwara lwowska

Gwara lwowska - gwara regionalna języka polskiego używana przez mieszkańców Lwowa. Współcześnie często mylona z tzw. bałakiem lwowskich baciarów, czyli gwarą uliczną, bardzo jednak do niej zbliżoną.

Historia [edytuj]

Gwara lwowska powstała w połowie XIX wieku, kiedy polski substrat językowy został wzbogacony licznymi zapożyczeniami (głównie leksykalnymi) z języka niemieckiego, jidysz, ukraińskiego i czeskiego. Wyraźny jest bliski związek z innymi gwarami Małopolski, zwłaszcza z gwarą krakowską. Dość wyraźne są także ślady mowy dziecięcej i zwykłych przekręceń słów obcych. Od 1945 w zaniku. Oprócz specyficznego zasobu słów wyróżniała się charakterystyczną wymową, a także licznymi zdrobnieniami i wtrącaniem "Ta" na początku zdania.

Wiele słów pochodzących z gwary lwowskiej i bałaku weszło na stałe do literackiej polszczyzny (besztać, durszlak, sztyblet), a także do grypsery i wielu gwar regionalnych. Jedno z dwóch podstawowych źródeł galicyzmów w języku polskim.

Nowe dialekty mieszane

Języki i dialekty Europy Środkowo-Wschodniej, B4-nowe dialekty mieszane

Nowe dialekty mieszane - ogólny termin używany do nazwania nowszych gwar języka polskiego powstałych z wymieszania się dialektów przyniesionych przez osadników polskich na ziemie odzyskane po roku 1945. Z powodu odmienności językowej jaka występowała pomiędzy ludnością nowych terenów Polski, często uniemożliwiając swobodną komunikację, język ogólny zastępował gwary regionalne wyjątkowo szybko. W rezultacie na terenach tych występuje obecnie właściwie tylko język literacki z niewielkimi naleciałościami regionalnymi, o charakterystyce zależnej od pierwotnej gwary przeniesionej przez nowe grupy ludności. Często niesłusznie zalicza się do nich nowsze gwary, powstałe jednak przed przesiedleniami w wyniku zmieszania się różnych etnolektów, np. gwarę mazurską lub warmińską.

Dialekty mieszane tworzyły:

• gwary przyniesione przez ludność wcześniej zamieszkującą kresy - północnokresowe (Litwa, Białoruś) i południowokresowe (Ukraina)

• gwary ludności zamieszkującej wcześniej Polskę - mazowieckie, małopolskie, wielkopolskie

• szczątki polskich gwar, które pozostały na ziemiach odzyskanych mimo wpływów języka niemieckiego

Polska mowa pojawiła się:

• na Pomorzu Zachodnim zastępując dialekt pomorski języka niemieckiego

• na Dolnym Śląsku zastępując dialekt śląski języka niemieckiego

• na terenie byłych Prus Wschodnich zastępując dialekt dolnopruski języka niemieckiego

Gwara cieszyńska

Napis w gwarze cieszyńskiej na cmentarzu w Czeskim Cieszynie

Gwara cieszyńska - jedna z gwar śląskich, zaliczana do dialektu śląskiego języka polskiego.

Charakteryzuje się dużymi wpływami czeskimi, niemieckimi a nawet wołoskimi i słowackimi. Jest używana po obu stronach granicy polsko-czeskiej. Polscy i czescy językoznawcy spierają się na temat klasyfikacji gwary: Polacy uważają ją za część dialektu śląskiego języka polskiego, Czesi wykazują jej podobieństwo do gwar laskich i morawskich. Na Zaolziu jest używana głównie (choć nie tylko) przez mniejszość polską i ulega silnym wpływom języka czeskiego. Po polskiej stronie granicy ulega silnym wpływom literackiej polszczyzny. Najwybitniejszym pisarzem tworzącym w gwarze cieszyńskiej był Adam Wawrosz^[1].

Gwary niemodlińskie

[edytuj]

Z Wikipedii

Skocz do: nawigacji, szukaj

Mapa z XIX wieku, ukazująca zasięg występowania mowy niemodlińskiej

Gwary niemodlińskie^[1] - jedna z gwar środkowośląskich^[2] języka polskiego^[3].

Gwary niemodlińskie zachowały się w dwóch rejonach: oś pierwszego stanowią miejscowości Piechocice, Stara Jamka, Kuźnica Ligocka, Sowin, zaś centrami drugiego są Narok i Niewodniki.

Cechami charakterystycznymi gwar niemodlińskich są

• dyftongiczna wymowa dawnego długiego a w postaci dyftongu oł (np. trołwa - trawa),

• monoftongiczna wymowa kontynuantów dawnego krótkiego i długiego o (wyjątkiem jest labializacja nagłosowego o-).

Różnie przedstawia się wymowa samogłosek nosowych. Mieszkańcy Sowina i Kuźni Ligockiej wymawiają nosówkę przednią szeroko i po spółgłoskach twardych, i po miękkich, co jest nawiązaniem do gwar głogóweckich i kozielskich. Z kolei mieszkańcy Naroku, Niewodnik i okolic nosówkę przednią po spółgłoskach twardych wymawiają szeroko jako nosowe a, a po spółgłoskach miękkich wymawiają wąsko jako nosowe y, co jest też typowe dla gwar opolskich.

Gwary niemodlińskie początkowo charakteryzowały się też mazurzeniem; obecnie rzadko występujące w tych gwarach.

Przykład tekstu [edytuj]

„

Jak my byli chopcy, to my śli tys. cansto na gřiby. Noubaři my śe radowali, jak my nouwjancyj prawikůw a růtkopůw nazbjyrali, bo te bůuy bardzo twardy do krouńou. Prawiki a růtkopy - z wjankša rosnům we břuskach. Śińouki a kuřůntka - te z wjankša rosnům zajś we śwjyrckach. Majślouki tys. sům dobry, yno te žoudyn ńe chćou zajś roud uodźyrać, bo te musům zajś być uodźyrany, a bardzo śe lepjům po palcach. Bźony - te rosnům zajś na ślagach, na tych uodźymkach uod strumůw. I poram muchorůutkůw my tys. přinůjśli, co na muchy jadźić (Sowin).^[4]

Gwary dolnośląskie

Zasięg występowania [edytuj]

Gwara dolnośląska była mową autochtonicznych mieszkańców Dolnego Śląska od wczesnego średniowiecza. Pierwotną granicą zachodnią występowania dialektu śląskiego była linia rzeki Bóbr, gdzie graniczył on z dialektami Serbów Łużyckich, na północy region obecnej Zielonej Góry, na południu Sudety, gdzie graniczył z dialektami czeskimi. Wielowiekowa germanizacja spowodowała cofanie się zasięgu występowania tego dialektu do stanu obecnego, który zakreśla linia Syców-Prudnik-Głubczyce. Potwierdza to przekaz zawarty w słowniku opracowanym w roku 1603 roku przez słoweńskiego uczonego Hieronymusa Megisera (1554-1619). Autor przekazał w nim gwarę ówczesnych mieszkańców okolic Krosna Odrzańskiego. Jest to gwara zachodniopolska, nieznająca nosówek pozostająca pod silnym wpływem języka górnołużyckiego, zawierająca cechy dialektów śląskich i wielkopolskich.

Z kolei zachowane zabytki języka serbołużyckiego, którym mówiono wtedy pomiędzy Bobrem a Nysą Łużycką np. w okolicach Żar, dokumentują silne wpływy dialektów śląskiego na południu i wielkopolskiego na północy oraz obu w pasie pośrednim.

Historia [edytuj]

Należy pamiętać, że wymarły dolnośląski dialekt to język, którym posługiwali się Henryk Brodaty, Henryk Pobożny, Henryk Prawy, Henryk III głogowski, Bolko I Surowy świdnicki, Bolko II Mały oraz Jadwiga Śląska. Niektóre ze źródeł historycznych przypisują nawet różnicom dialektologicznym pomiędzy rycerstwem śląskim a małopolskim spowodowanie klęski pod Legnicą w roku 1241.

Niemcy określali polski dialekt Górnego Śląska jako 'wasserpolnisch'. Natomiast w stosunku do polskich dialektów Dolnego Śląska używali terminu 'oder-wendisch' lub 'bohemisch-polnisch'. Ponieważ Dolny Śląsk był w XIII stuleciu centrum polskich dążeń zjednoczeniowych dialekt dolnośląski miał szansę stać się językiem wiodącym spośród innych dialektów polskich i stać się dialektem podstawowym polskiego języka literackiego. Z powodu załamania się planów i hegemonii książąt wrocławskich tak się jednak nie stało.

Z braku źródeł i przekazów pisanych nie potrafimy odtworzyć śląskich gwar słowiańskich, którymi posługiwali się górale sudeccy oraz karkonoscy. Gwary te musiały zaniknąć stosunkowo wcześnie najpóźniej do początków XVII stulecia. Znane są jedynie niektóre elementy ich folkloru jak np. Liczyrzepa-Karkonosz.

Na podstawie przekazów źródłowych możemy częściowo odtworzyć proces cofania się dialektu śląskiego w wyniku germanizacji w ciągu wieków. W przededniu Wojny Trzydziestoletniej (1618 r.) granica dialektu przebiegała od granicy wielkopolsko-śląskiej do Odry w okolicach Głogowa. Następnie przebiegała wzdłuż linii Odry przekraczając ją nieznacznie w okolicach Legnicy. Na południe od Wrocławia przekraczał Odrę rozległy klin ludności mówiącej gwarą śląską sięgający po Strzelin i dalej na południe aż po Ząbkowice. Dalej granica dialektu przebiegała wzdłuż linii Odry aż do ujścia Nysy Kłodzkiej. Na południu granicę stanowiła właśnie Nysa Kłodzka. W tym samym czasie źródła potwierdzają istnienie w rejonie Krosna Odrzańskiego wyspy ludności posługującej się gwarą śląską. W wyniku Wojny Trzydziestoletniej (1618-1648) Ślązaków mówiących gwarą przodków spotkały dotkliwe ciosy.

Jeśli chodzi o dolnośląskie gwary okolic Wrocławia to przetrwały one do XIX stulecia, kiedy to Jerzy Samuel Bandtkie, polski uczony działający w latach 1798-1811 we Wrocławiu, a następnie opiekujący się biblioteką Uniwersytetu Jagiellońskiego podjął starania o stworzenie ich słownika. Bandtkie w swoich pracach nad gwarami podwrocławskiej wsi dowiódł, że przynależą one do języka polskiego. Polski gospodarz z okolic Oławy Baltazar Działas (1787-1870) namówiony przez Bandtkiego stworzył tzw. "Słownik Oławski". Dzięki temu słownikowi wiemy, że gwara dolnośląska była mazurząca.

Robert Fiedler (1810-1877) napisał w języku niemieckim pracę o polskich gwarach tamtych rejonów (1843), która podobnie jak opracowania Bandtkiego i "Słownik Oławski" pozwala nam wejrzeć w ów wymarły już dialekt. W latach 1845-1850 dzięki działalności Fiedlera nastąpił swoisty renesans dolnośląskiej polszczyzny na Śląsku Średnim, jednak około 1886 władze II Rzeszy Niemieckiej rozpoczęły wielką akcję germanizacyjną rozpoczynając od germanizowania polskich nazw miejscowych. Nabożeństwa polskie zostały ostatecznie zabronione przez władze niemieckie dopiero w 1919 roku. Warto odnotować, że sam proces germanizacji napotykał na silny opór miejscowej ludności, co szczególnie zaznaczyło się na wsi podwrocławskiej w latach 1824-1826, kiedy ludność ta pod wodzą chłopa Jerzego Treski przeciwstawiła się germanizacyjnej polityce państwa pruskiego realizowanej przez kościół luterański. Innym przykładem podobnych zajść była wieś Miodary w okolicach Namysłowa, w której opór ludności przeciw wynaradawiającym rozporządzeniom władz złamało wojsko pruskie (1834).

Około roku 1826 stosunki etniczne pod Wrocławiem przedstawiały się następująco: w Laskowicach na 71 gospodarstw polskich przypadało 11 niemieckich, w Nowym Dworze na 38 polskich przypadały 4 niemieckie, w Piekarach na 40 polskich - 4 niemieckie, w Dębinie na 42 gospodarstwa polskie - 7 niemieckich, w Chwałowicach na 36 polskich - 4 niemieckie, w Dziuplinie Dużej na 45 polskich - 2 niemieckie, w Dziuplinie Małej na 11 polskich - 1 niemieckie, w Jelczu na 32 polskie - 5 niemieckich, w Ratowicach na 58 polskich - 7 niemieckich, w Wojnowicach na 18 polskich - 1 niemieckie. Po polsku mówiono także w Kamieńcu Wrocławskim na samym przedmieściu Wrocławia oraz w Kątach Wrocławskich i Gniechowicach. Gwara dolnośląska w powiatach wrocławskim i oławskim (okolice Oławy, Jelcza-Laskowic, Piekar, Ratowic, Miłoszyc) przetrwała do lat 1866-1888 ulegając następnie całkowitej germanizacji. Około roku 1900 jedynymi enklawami, gdzie 25-50% procent ludności posługiwało się językiem polskim, były okolice Kątów Wrocławskich i Gniechowic.

Na Górnym Śląsku zniszczona została liczna jeszcze warstwa szlachty posługującej się gwarą śląską lub polskojęzycznej. Na Śląsku Dolnym śląską (mówiącą polskim dialektem śląskim) ludność protestancką spotkały prześladowania kontrreformacyjne Habsburgów.Warto zauważyć, że źródła niemieckie z roku 1641 mówią o osobnym cechu polskim w Kątach Wrocławskich, natomiast pod datą 1689 znajduje się wzmianka, że lud pomiędzy Kątami Wrocławskimi a Oławą mówi przeważnie po polsku. W przededniu podboju Śląska przez Prusy (1741 r.) zwarta linia dialektu śląskiego sięgała na prawym brzegu Odry po Milicz i Trzebnicę. Na lewym brzegu Odry sięgała po Strzelin. Następnie biegła wzdłuż linii Odry, przekraczając ją na południu w rejonie Raciborza sięgając aż do Głubczyc.

Postęp procesu germanizacyjnego był najbardziej widoczny w okolicach Wrocławia. W okresie od XVII do połowy XVIII wieku mówiono po polsku w 50 wsiach położonych w najbliższym sąsiedztwie miasta, co jest udokumentowane dzięki wizytacjom duszpasterskim w tamtejszych parafiach. Na przełomie XVIII i XIX wieku liczba takich polskojęzycznych wsi spadła do kilku. W pierwszych dziesięcioleciach XIX stulecia zanikły na Dolnym Śląsku całe wyspy mowy polskiej. Był to efekt wykorzystania do polityki germanizacyjnej kościoła luterańskiego, którego głową był król Prus. Doktryna absolutnego posłuszeństwa wobec władz zwierzchnich występująca w luteranizmie zmusiła pastorów do podporządkowania się germanizacyjnej polityce królewskiej i usuwania języka polskiego z nabożeństw. Natomiast wierni kościoła musieli w imię zasady posłuszeństwa zastosować się do poleceń duchownych nakazujących zamianę będącego w użyciu języka polskiego na niemiecki. Około roku 1885 po ponad stuleciu germanizacyjnej polityki pruskiej zasięg śląskiego dialektu przybrał obecną postać.

Tereny reliktowego zachowania gwary dolnośląskiej [edytuj]

Gwara dolnośląska zachowała się reliktowo na terenie Dolnego śląska. W wyniku germanizacji jaka nastąpiła po włączeniu w granice Prus po tzw. wojnach śląskich zanikła stopniowo wśród Dolnolyakow. Po dawnym dialekcie dolnośląskim zachowały się reliktowe gwary Chwalimia koło Wolsztyna (Zielonogórskie) oraz tzw. gwara Chazaków Rawickich obejmująca dwie wsie koło Leszna (Brenno i Wijewo) oraz około 22 wsi koło Rawicza. Gwary te przetrwały dzięki osiedleniu w przeszłości ludności śląskiego pochodzenia na pograniczu wielkopolsko-śląskim. Obecnie znajdują się w stadium zanikania.

Inną enklawą utrzymywania się tej gwary były okolice Namysłowa, Sycowa oraz Międzyborza. Na obszarze tym polsko-śląski język pisany doszedł do wyrafinowanego poziomu już w XVII stuleciu, a to w znacznej mierze za sprawą chwilowego połączenia księstwa opolsko-raciborskiego z Koroną Polską przez Władysława IV Wazę (1646-1666). Uchroniło to ludność księstwa przed zniszczeniami schyłkowej fazy Wojny Trzydziestoletniej i umożliwiło rozwój kultury literackiej. W protestanckich gimnazjach w Byczynie, Wołczynie oraz Brzegu tworzyli tacy śląscy pisarze i poeci jak Jerzy Bock oraz Adam Gdacjusz. W XIX stuleciu dzięki wybitnym pastorom takim jak Robert Fiedler oraz Jerzy Badura (1845-1909) dialekt dolnośląski przetrwał w rejonie Sycowa i Międzyborza znacznie dłużej niż pod Wrocławiem. Z okolic Międzyborza pochodzi spisana około 1864 roku pieśń ludowa w gwarze Dolnego Śląska, która stała się obecnie hymnem Wrocławia.

Przykłady [edytuj]

Ze Słownika Oławskiego Baltazara Działasa wiemy, że gwara dolnośląska była mazurząca. "Śląski Polak mówi (...) - cz jak zwykłe -c, - sz jak - s, - ź i - ż jak czyste - z, - ą i - ę na końcu wyrazu jest czytane tak samo jak w środku (...) - ł nie jest zupełnie słyszalne, np. człowiek - cowiek, łaska - uaska, członek -conek, chwała - chwoa.

Tak wyglądało to w zdaniach: "Przy wsyskim, co cynią, rozmyślay, co za koniec ta rzec weznie". "Kto chce mądrym być, musi się pilnie ucyć". "Maó i módy cowiek zwie się dziecie". "Módy gburski karlus" (młody kmiecy chłopak). "Suchey rodziców i naucicielów, bo oni są twoią piersą zwierzchnością".

Podwrocławscy chłopi mówili też: wiecorzo (wieczerza), swacyna (podwieczorek), bacę (patrzę, uważam), biegas (włóczęga), zebrok (żebrak), iś (iść), chromotam (kuleję), cielemecki (głupek), zodziey (złodziej), ciepać (rzucać), sporny (uparty), desc (deszcz), dypidzban (pijak), cholibuta (chwalipięta, samochwał), sceście (szczęście), kobua (kobyła), haytuś (spacer), gody (Boże Narodzenie), copka (czapka), kornykiel (królik), chaupa (dom), smad (swąd), awisarz (gazeciarz, pisarz gazetowy), gorzouka (wódka), na przek (na ukos), kacmorz (karczmarz).

Pieśń We Wrocławiu na rynecku zapisał w okolicy Międzyborza pow. Syców (województwo dolnośląskie) niejaki Bock i opublikował ją w roku 1864 w kalendarzu dla prowincji poznańskiej. Warto zauważyć, że gwara z tej pieśni (gwara okolic Międzyborza i Sycowa) różniła się od gwary podwrocławskiej (okolice Wrocławia, Oławy, Jelcza i Laskowic) opisanej przez Bandtkiego i Działasa. Obrazuje to jak zróżnicowany był dialekt (czy też dialekty) Dolnego Śląska.

MAPA DIALEKTÓW

---