Determinizm, w filozofii i nauce - pogląd głoszący, że fakt, moment i miejsce zajścia każdego zdarzenia oraz jego przebieg określone są jednoznacznie przez zdarzenia, które je poprzedziły w czasie i które z nimi współwystępują

2) determinizm metodologiczny (w rzeczywistościach fizycznej, psychicznej i społecznej powiązania przyczynowe między zjawiskami mają charakter stały i przewidywalny, umożliwiają więc prognozowanie i planowanie) z determinizmem statystycznym jako swoją odmianą (podstawę prognoz stanowi częstość występowania rozważanych zjawisk),

Pionierami determinizmu byli myśliciele starożytni. Będąc prekursorami filozofii i wielu innych nauk próbowali zbudować jednolity system, który opisywałby przyrodę i zachodzące w niej procesy. Na plan pierwszy wysuwa się Parmenides i jego determinizm ontologiczny. W swych rozważaniach nad teorią bytu doszedł do wniosku, że jest on (byt) najściślej związany z myślą, to, o czym myślimy musi istnieć. Na tej podstawie twierdził, że niebytu nie ma, tożsamość rzeczy i myśli świadczy o naturze rozumu, który potrafi tylko odtwarzać. Bardzo ważnym elementem tej teorii było położenie nacisku na fakt nie zmienności bytu, było to bardzo istotne w kontekście postrzegania zjawisk, które będąc ze swej natury ruchomymi i zmiennymi mogą zakłócać relacje myśl- byt. Mamy, więc tutaj przykład uzależnienia odbioru i pojmowania świata zewnętrznego od właściwości rozumu.
Rozwinięciem i przekształceniem poglądów Parmenidesa zajęli się przedstawiciele tzw. determinizmu mechanistycznego, z najwybitniejszym Demokrytem z Abdery, na czele. Uważali oni, że natura składa się z materialnych, niepodzielnych i wiecznych cząstek (atomów), które są w nieustannym ruchu, i których połączenie daje w efekcie różnorodne ciała. Twierdzili przy tym, że konkretny ruch atomu ma swoją konkretna przyczynę. Zjawiska przyrody maja swoją przyczynę w innych zjawiskach, zdarzenia, które ludzie uważają za pozbawione przyczyn w gruncie rzeczy przyczyny swoje mają, ale ludzie ich na razie nie znają. Widzimy, więc że mimo orientacji deterministycznej atomiści nie potrafili umiejscowić i zdefiniować przyczyn, przyjmowali je po prostu jako dogmat. Z tak pojmowanego determinizmu Demokryt wysnuł „cztery fundamentalne zasady:
1) Każde zjawisko w przyrodzie ma swoją przyczynę.
2) Zależności między przyczyną i skutkiem mają charakter konieczny i jednoznaczny (dana przyczyna zawsze wywołuje dany skutek).
3) Znając przyczynę można wywnioskować przyczynę i odwrotnie.
4) Jednoznaczny charakter zjawisk przyczynowych pozwala przewidywać jednoznacznie skutek ze znajomości przyczyn oraz pozwala jednoznacznie opisywać przyczynę na podstawie znajomości skutku ( granicą dokładności przewidywania skutku na podstawie znajomości przyczyn jest jedynie stopień dokładności wiedzy o przyczynie)”.

Benedykt Spinoza twierdził, że przyroda jest mechanizmem, w którym istnieją absolutnie jednoznaczne i wyłącznie konieczne zależności: nie ma przyczyn zasadniczych i ubocznych. Cokolwiek dzieje się w przyrodzie jest poddane wiecznym prawom, dlatego nie ma w świecie miejsca na przypadek czy wolność. Cała natura jest jak mechanizm; naród, kultura, systemy-wszystko to jest wytworem przyczynowo zorientowanej przyrody.

bok determinizmu mechanistycznego mamy jego odmianę mitologiczno-religijną. Próbował on wyjaśnić losy życia ludzkiego. Wskazywał na istoty, czynniki nadrzędne (Bóg, fatum, bóstwa), które miały wpływać na losy świata lub jednostek Wyroki tych bytów w stosunku do poszczególnych zdarzeń przyrody traktowane są, jako absolutnie konieczne i nieodwracalne, dążąc czasami do fatalizmu (postawa wedle, której działalność ludzka nie może przekreślić ani zmodyfikować dokonanego bez jej wpływu wyboru). Przykłady takiego determinizmu znajdujemy w różnego rodzaju mitologiach i Biblii. Jeśli zaś chodzi o filozofie, to jednym z pierwszych, który opisał szczegółowo tego typu przyczynowości był św. Tomasz z Akwinu. Dał on „pięć dowodów istnienia Boga, które są wszakże jednego typu, stanowią warianty tej samej myśli. Pierwszy dowód z istnienia ruchu wnosi, że istnieje pierwsza przyczyna ruchu; drugi z niesamoistności świata wnosi, że istnieje istota niesamoistna będąca przyczyną świata; trzecia z przypadkowości rzeczy wnosi, że istnieje poza nimi istota konieczna; czwarty z faktu, że istnieją istoty różnej doskonałości, wnosi, iż istnieje istota najdoskonalsza; wreszcie piąty z powszechnej celowości przyrody wnosi. Że istnieje istota najwyższa, rządząca przyrodą a działająca celowo.”

Kolejny wielki filozof Kartezjusz był zdania, że „natura wprawiona jest w ruch dzięki interwencji Boga, ciała nie mogą zmienić siły ruchu raz im przez Boga udzielonego, w związku z tym ilość ruchu we wszechświecie jest niezmienna. „Co do istnienia Boga, to Kartezjusz mniemał, iż w następujący sposób wynika ono z faktu myślenia i istnienia jaźni:
1) Jaźń, jako niedoskonała, nie istnieje sama przez się, lecz musi mieć przyczynę. Ostateczna przyczyna musi być doskonała, a więc jest Bogiem.
2) Istnienie Boga wynika z samej idei, jaką mamy o Bogu. Jest to idea doskonała, ponieważ zaś skutek nie może być doskonalszy od przyczyny, więc- jaźń ludzka nie może być przyczyną tej idei.”

Indeterminizm, w filozofii pojęcie wolności obejmujące różne dziedziny. W etycznej koncepcji stoików życie cnotliwe jest życiem wolnym, a konieczność nie wyklucza wolności.

Powyższy przekład jest symptomatyczny, albowiem głównym argumentem za indeterminizmem, nie jest właściwość fizyczna czy empiryczna, ale pojęcie cnoty, a więc wartości subiektywnej i nieuchwytnej. Odtąd tego typu idealistyczne i metafizyczne motywy będą wykorzystywane dla indeterministycznego pojmowania rzeczywistości.
Tym tropem szła większość filozofów. Niektórzy, jak Duns Szkot czy Ockham uważali, że wolność jest nieodłącznym elementem bytu, inni jak św. Augustyn czy Kant twierdzili, iż tylko wtedy jesteśmy wolni, gdy wybieramy dobro. Egzystencjaliści dowodzili, że człowiek jest wolny czy mu się to podoba czy nie, nie jest to, według nich przywilej, lecz konieczność „ Człowiek jest skazany na to, by był wolny”.

finalizm (łc. finis `granica, cel, koniec') 1. filoz. pogląd, dopatrujący się celowości w przyrodzie, w rozwoju świata, w porządku praw naturalnych

Finalizm,
1) w filozofii stanowisko teologiczne, wg którego rozwój rzeczywistości przyrodniczej i społecznej cechuje celowość, czyli zdążanie do ostatecznego celu

Idealizm, stanowisko filozoficzne głoszące tezę o pierwotności czynnika duchowego (myśli, idei, świadomości) wobec materialnej rzeczywistości. Przeciwstawiane materializmowi i naturalizmowi.

Wyróżnia się dwa podstawowe kierunki idealizmu: obiektywny oraz subiektywny. Idealizm obiektywny zakłada, że jedynym obiektywnym bytem rzeczywistym jest idea, która istnieje niezależnie od materii i świadomości ludzkiej. Główni przedstawiciele tego kierunku: Platon (437-347 p.n.e.), Tomasz z Akwinu (ok. 1225-74) i G.W.F. Hegel (1770-1831).

Idealizm subiektywny oparty jest na twierdzeniu, że świat realny jest jedynie wytworem podmiotu poznającego, neguje istnienie obiektywnej rzeczywistości. Reprezentanci: G. Berkeley, D. Hume, H. Bergson.

Termin stosowany także do opisania postawy cechującej się wzniosłymi ideałami oderwanymi od rzeczywistości, a także na oznaczenie bezkrytycznego dążenia do realizowania nierealnych poglądów.

idealizm (p.łc. idealis `idealny' z łc. idea, z gr. idéa `natura rzeczy, idea') 1. zjawisko przedstawiania sobie i innym świata lepszego niż jest w rzeczywistości; wyznawanie wzniosłych, lecz nierealnych ideałów. 2. filoz. ogólna nazwa przyznawana kierunkom, doktrynom, poglądom, wśród których rozróżnia się: a) i. metafizyczny (ontologiczny) w dwóch odmianach: i. obiektywny, głoszący, że idee konstytuują całą rzeczywistość (np. idealizm platoński); i. subiektywny, który istnienie całej rzeczywistości sprowadza do istnienia wrażeń, wyobrażeń lub myśli w podmiocie; b) i. teoriopoznawczy w odmianach: i. immanentny - odmawiający podmiotowi zdolności wykroczenia w jego aktach poznawczych poza własne przeżycia psychiczne; i. transcendentalny (I. Kanta) - przyjmujący istnienie rzeczywistości poza podmiotem, lecz uważający ją za niepoznawalną; na ogół idealizm przeciwstawia się realizmowi 3. szt. i. estetyczny - pogląd, wg którego sztuka tworzy własną rzeczywistość idealną, a nie naśladuje ani nie odtwarza istniejącej. 4. społ. i. społeczny - określenie koncepcji idealnych warunków społecznych, np. utopii.

Realizm,
1) termin określający pewne stanowiska filozoficzne:

A) w przeciwstawieniu do idealizmu subiektywnego (w tym także do solipsyzmu) realizm jest teorią, wg której istnieje rzeczywistość niezależna od poznania ludzkiego. W wersji teoriopoznawczej teza ta głosi, iż istniejąca obiektywnie rzeczywistość może stanowić przedmiot poznania ludzkiego. W takim znaczeniu realizm przeciwstawia się agnostycyzmowi.

B) pogląd, iż odpowiedniki pojęć ogólnych istnieją niezależnie od rzeczy, poprzez które się przejawiają, określa się jako realizm pojęciowy. W starożytności takie stanowisko wyrażał przede wszystkim Platon w swojej koncepcji realnie istniejących idei, a także w ujęciu bardziej umiarkowanym Arystoteles. W średniowieczu realizm znalazł się w opozycji wobec nominalizmu w tzw. sporze o uniwersalia, czyli powszechniki.

Tacy realiści, jak m.in. J.S. Eriugena, Anzelm de Laon, później Wilhelm z Champeaux, głosili, podobnie jak Platon, że odpowiedniki pojęć ogólnych nie tylko istnieją niezależnie od rzeczy, ale że to właśnie rzeczy są od nich zależne, zarówno ze względu na swoje istnienie, jak i w porządku poznawczym.

realizm (ś.łc. realis `rzeczywisty' od łc. res `rzecz; stan') 1. postawa, która opierając się na doświadczeniu i rozumowaniu, charakteryzuje się obiektywną oceną rzeczywistości, liczeniem się z faktami w działaniu, powziętych celach, poglądach. 2. filoz. a) r. ontologiczny - stanowisko w teorii poznania uznające istnienie rzeczywistości obiektywnej niezależnie od świadomości podmiotu poznającego; realizm metafizyczny. b) r. epistemologiczny - stanowisko w teorii poznania przyjmujące istnienie rzeczywistości obiektywnej, która sama jest przedmiotem i źródłem poznania; realizm teoriopoznawczy. c) r. pojęciowy - stanowisko w dyskusji o uniwersalia przyjmujące istnienie odpowiedników pojęć ogólnych. 3. szt., lit. a) w znaczeniu węższym - kierunek literacki ukształtowany ok. 1850 r. w większości lit. europejskich i wypełniający epokę między romantyzmem a naturalizmem, charakteryzujący się ukazywaniem w dziełach artystycznych świata z perspektywy przeciętnego odbiorcy i oceniania go zgodnie z zasadami zdrowego rozsądku. b) w znaczeniu szerszym - wszelkie dążenie w obrębie literatury i sztuk plastycznych, zmierzające do przedstawienia życia codziennego człowieka w jego historycznym środowisku, respektowania tego wszystkiego, co uznaje się za prawa rządzące rzeczywistością. c) r. magiczny - prąd w prozie Ameryki Łacińskiej drugiej połowy XX w., wykorzystujący mity, legendy i wierzenia indiańskie do przedstawiania świata realnego, z zamiarem odpowiedzi na pytanie o tożsamość historyczną i kulturową kontynentu. d) r. krytyczny - kierunek z tendencjami społeczno-politycznymi w lit. i szt. marksistowskiej od XIX do XX w., postulujący krytykę społeczną ze stanowiska humanizmu. e) r. socjalistyczny - kierunek w sztuce radzieckiej obowiązujący od 1934 r., ściśle związany z założeniami ideologii marksistowskiej, głoszący zaangażowanie polityczne i ideowe sztuki, która powinna wyrażać interesy proletariatu; w Polsce wprowadzony po 1949 r.; socrealizm. 4. praw. jeden z nurtów we współczesnej teorii prawa, którego przedmiotem badań są czynniki wpływające na decyzje prawne i zachowanie się osób urzędowych.

materializm (fr. matérialisme z p.łc. materialis `materialny') 1. filoz. ogólna nazwa przyznawana doktrynom, poglądom, wg których jedynym tworzywem rzeczywistości jest materia; m. klasyczny, wg którego w materii zachodzą jedynie zmiany ilościowe i myśl sprowadza się do zjawisk, porządku materialnego; m. dialektyczny - filozofia marksistowska, system zbudowany przez K. Marksa i F. Engelsa; m. historyczny, czyli materialistyczne pojmowanie dziejów, zastosowanie materializmu dialektycznego do analizy zjawisk społecznych. 2. społ. postawa życiowa nacechowana uznawaniem za podstawowe wartości materialnych.

Materializm, kierunek lub kierunki w filozofii wyprowadzające realność istniejących bytów z ich zachowań i procesów, po świadomość włącznie, tj. z materii.

W teorii poznania przyjmują istnienie świata przedmiotowego niezależnie od woli i świadomości podmiotu poznającego i uznają jego poznawalność za proces naturalny, nie wymagający interwencji innych sił lub bytów.

Monizm, w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt (świat, człowiek, rzeczywistość jako całość) ma naturę jednorodną, bez względu na stopień swojej złożoności. Specyficzną postać monizmu stanowi panteizm. Monizm jest też w zasadzie każdy materializm (choć czysto teoretycznie można wyobrazić sobie świat zbudowany z dwóch lub wielu indyferentnych względem siebie materii).

monizm (gr. mónos `jedyny') filoz. pogląd uznający naturę wszelkiego bytu za jednorodną: materialną (materializm), duchową (idealizm) lub materialno-duchową (panteizm); także doktryna filozoficzna, która jest oparta na jednej zasadzie lub kryterium; monista zwolennik monizmu.

dualizm (łc. dualis `podwójny') 4. filoz. pogląd, który głosi opisywanie jednej rzeczy lub zjawiska przez dwa przeciwstawne czynniki, np. idea i byt rzeczywisty, dusza i ciało.

Dualizm,

1) w filozofii - pogląd, w myśl którego określony obiekt tworzą dwa niesprowadzalne do siebie składniki. Mogą to być np. sfery duchowa i materialna albo idealna i realna w przypadku dualizmu metafizycznego (system Platona) czy dusza i ciało w przypadku dualizmu antropologicznego (chrześcijaństwo). Na sposób dualistyczny można też tłumaczyć relacje wzajemne myślenia i mowy (dualizm jest tu równoznaczny stwierdzeniu, że nie całe myślenie odbywa się w języku) lub poznawanej rzeczywistości i rzeczywiście poznawanego (nietożsamość rzeczy samej w sobie i fenomenu w filozofii I. Kanta).

2) istnienie obok siebie dwóch odrębnych zjawisk, tendencji, zasad. Dwoistość.

pluralizm (ang. pluralism od plural `pluralny' łc. pluralis `mnogi' od plus `więcej') 3. filoz. pogląd uznający istnienie wielu odrębnych zasad, czynników uniwersalnych, występujący np. w kartezjanizmie, orfizmie, u jońskich filozofów przyrody.

Pluralizm, w filozofii pogląd, wg którego istnieją odrębne rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), a w poznaniu wiele czynników, elementów, zasad decydujących o prawdzie lub zbliżaniu się do prawdy dotyczącej rzeczy i zjawisk (pluralizm epistemologiczny).

W teorii przyrody pluralizm był reprezentowany przez koncepcje Empedoklesa, Anaksagorasa i innych jońskich filozofów. Empedokles uważał, że istnieją cztery różne składniki świata, czyli cztery rodzaje materii: woda, powietrze, ogień i ziemia. Wg Anaksagorasa rzeczywistość ma tyle składników, ile jest odrębnych jakości. Poglądy te zostały nazwane pluralizmem infinistycznym.

W teorii bytu (ontologii) pluralizm pojawił się u takich filozofów, jak: G.W. Leibniz, J.F. Herbart, S. Kierkegaard, J. Ward. W XX w. w poglądach filozoficznych W. Jamesa, M. Schelera, neorealistów, w teoriach socjologicznych N. Hartmanna.

a priori - wyrażenie łacińskie (oznaczające "z czegoś, co już było"), które w filozofii Zachodu od czasów Immanuela Kanta nabrało powszechnego znaczenia na określenie tego, co pierwotne, uprzednie lub wcześniejsze i nie podlegające dowodzeniu - stało się antonimem określenia a posteriori dla tego, co wtórne. Jest to w pewnym sensie równoważne określeniu założenie.

Przykładowo, poznanie a priori jest poznaniem czystym, wynikającym z samego faktu poznania, niezakłóconym doświadczeniem, czyli wiedzą z innych podobnych doznań.

Możemy wyróżnić 3 znaczenia terminu a priori:

1. coś uprzedniego w stosunku do doświadczenia zmysłowego, np. pojęcie Boga u Kartezjusza

2. jedna z kategorii sądów Kanta - sąd a priori - to taki, którego nie można wywieść z innych przesłanek, lecz trzeba go przyjąć bez dowodu - jako założenie danej teorii.

3. twierdzenia konieczne i ściśle ogólne (czyli stricte wiedza a priori): logiki, matematyki, metafizyki.

Pierwsze wystąpienie określenia "a priori" znajduje się w dziełach XIV-wiecznego logika Albera Saksońskiego, gdzie argument "a priori" oznaczał "od przyczyny do efektu". Podobne definicje odnaleźć można u późniejszych filozofów, aż do czasów G. W. Leibniza, jak też w kontekstach niefilozoficznych do czasów współczesnych. Należy zaznaczyć, że filozofowie czasów średniowiecznych słowo "przyczyna" rozpatrywali sylogistycznie.

Kant uczynił z wiedzy a priori centralny problem Krytyki. Próbował go rozwiązać z perspektywy swej teorii sądów. W filozofii przedkantowskiej, zarówno empirystycznej, jak również racjonalistycznej, funkcjonowała podwójna klasyfikacja sądów. Oprócz sądów a priori i a posteriori wyróżniano jeszcze sądy analityczne i syntetyczne. Kant akceptował te podziały. Związek sądów z analitycznością wydawał się oczywisty. Sąd jest przecież relacją dwóch pojęć: podmiotu i orzeczenia (predykatu). Jeśli orzeczenie zawiera się w podmiocie, sąd jest analityczny; jeśli nie - syntetyczny. "Sądy analityczne wypowiadają w orzeczeniu tylko to, co w pojęciu podmiotu było już rzeczywiście pomyślane, choć nie tak jasno i nie z taką samą świadomością"⁽²⁾. Sądy te, twierdził Kant, "nie dorzucają swym orzeczeniem nic do pojęcia podmiotu, lecz jedynie przez rozbiór rozbijają je na pojęcia składowe, które już były w nim, choć mętnie pomyślane"⁽³⁾. Drugi podział narzucał się z jeszcze większą wyrazistością - dotyczył przecież zależności od doświadczenia⁽⁴⁾. Jeśli sąd jest wyprowadzony z doświadczenia, to jest a posteriori; jeśli jest niezależny od doświadczenia - jest a priori. Po takich rozróżnieniach naturalną rzeczą było utożsamienie sądów analitycznych z apriorycznymi, a syntetycznych z aposteriorycznymi. Sądy analityczne zdawały się mieć wyróżniony status. Metodą wykrywania sądów analitycznych była analiza pojęciowa. Składający się ze skończonej liczby kroków proces wyszczególniania składników badanego pojęcia, miał prowadzić do wykrycia elementów pierwotnych: nieanalizowalnych i nierozkładalnych. Tzw. zasada sądów analitycznych, zrównana z zasadą sprzeczności, miała uzasadniać wszystkie sądy analityczne⁽⁵⁾.

Przed Kantem wielu filozofów widziało w pojęciu analityczności wyjaśnienie wiedzy apriorycznej. Kant zauważył, że racja podwójnej klasyfikacji sądów jest różna. Dychotomia: a priori -a posteriori dotyczy podstawy posiadanej wiedzy (Geltungsgrund), natomiast podział: syntetyczny - analityczny dotyczy formy sądów⁽⁶⁾. Stąd już tylko krok do ważnego spostrzeżenia. Skoro pierwszy podział ma charakter epistemologiczny a drugi logiczny, sądy analityczne nie muszą być automatycznie sądami a priori, a syntetyczne nie muszą być a posteriori. Aprioryczność to jedna sprawa a analityczność to inna sprawa. Istnieją prawdy a priori nie ugruntowane na analizie pojęć. Istotnie, jak wiemy, Kant był przekonany, że istnieją sądy syntetyczne a priori; ich istnienia nie dostrzegli poprzednicy,⁽⁷⁾ którzy traktowali, na przykład, twierdzenia matematyki jako sądy analityczne. Rozwój czystego przyrodoznawstwa, które a priori i z wszelką koniecznością obwieszcza prawa rządzące przyrodą, jest najlepszym dowodem istnienia sądów syntetycznych a priori. Kant nie pyta więc, czy sądy takie istnieją, ale na jakiej podstawie się opierają? Jak są możliwe?

Zauważmy, że samo uznanie istnienia sądów syntetycznych a priori ma wpływ na koncepcję filozofii. W okresie przedkrytycznym Kant myślał, że metodą filozofii jest analiza, która ugruntowuje sądy analityczne. Teraz okazuje się, że filozofia musi ugruntować sądy syntetyczne a priori, wykazując, jak są możliwe⁽⁸⁾. Zastanawiając się nad wspomnianymi podstawami podziałów sądów, Kant doszedł do wniosku, że uzasadnieniem sądów syntetycznych a priori nie może być analityczność, ale czysta naoczność (intuicja). Potrzeba odwołania się do intuicji odsłoni się natychmiast, gdy tylko uświadomimy sobie, że Kant - podobnie jak ci, z którymi polemizował - przyznawał wszystkim sądom ten sam charakter semantyczny. Ogólna struktura gramatyczna "A jest B" wyraża "formę" każdego sądu. Zatem to, co logika mówi o sądach, ipso facto odnosi się tak do sądów a priori, jak i do sądów a posteriori. Kiedy więc Kant chciał odróżnić oba rodzaje sądów, musiał wyjść poza obszar sądów i logiki i szukać różnicy w transcendentalnej teorii umysłu. Patrząc z takiej perspektywy, pytanie Kanta jest właściwe: jak sądy syntetyczne a priori są możliwe? Coś przecież musi fundować sądy syntetyczne. Jeśli nie pojęcia (analiza pojęciowa), to intuicja. A ponieważ chodzi o sądy syntetyczne a priori, to nie może to być intuicja empiryczna (jak na przykład u D. Hume'a), ale czysta intuicja⁽⁹⁾.

a posteriori [a posteri-ori] (łc.) 1. na podstawie faktów. 2. w scholastyce: formuła oznaczająca rozumowanie oparte na wnioskowaniu z następstw o racjach; w filozofii nowożytnej: określenie poznania na podstawie wcześniejszego doświadczenia.

A posteriori (z łaciny - z następstwa), określenie oznaczające
2) W filozofii nowożytnej rozumowanie indukcyjne (indukcja), wiodące od szczegółu do ogółu.

Arché, zasada, prazasada (gr. ἀρχή etymologicznie oznacza zasadę, przyczynę, władzę) - w filozofii przedsokratejskiej termin oznaczający praprzyczynę wszystkich bytów i zarazem ich zasadę.

Arché w filozofii Talesa

Tales był inicjatorem filozofii przyrody - jako pierwszy mówił o istnieniu jedynej zasady, która jest przyczyną wszystkich istniejących rzeczy, uznając, że jest nią woda. Według Talesa zasada była: źródłem, czyli początkiem rzeczy; ujściem, czyli końcem rzeczy; trwałą podporą rzeczy (co później nazywano substancją). Zasadą było to, z czego powstały rzeczy, dzięki czemu są i na co się rozpadną. Tales twierdził, że zasada jest wodą, ponieważ wszystko co żyje bierze z wody, ona podt

idea (łc. z gr. idéa `kształt, natura rzeczy') 2. filoz. platoński byt doskonały, stanowiący pierwowzór wszystkich rzeczy, możliwy do poznania za pomocą umysłu, lecz istniejący tylko w nim.rzymuje to życie i wszystko w niej umiera.

Idea,
2) w filozofii, pojęcie wprowadzone do teorii bytu i teorii poznania przez Platona, na podstawie twierdzenia zawartego w poglądach Sokratesa, że w pojęciach zawarta jest wiedza pewna i bezwzględna.

Platon uznając, że nie rzeczy są przedmiotem pojęć, gdyż cechuje je zmienność, uznał, że istnieje byt doskonały, niezależny od rzeczy, pierwowzór rzeczy, poznawalny rozumowo, ale istniejący poza umysłem. Ten odkryty przez siebie byt nazwał ideą (idea).

W filozofii nowożytnej idea zaczęła oznaczać bezpośredni przedmiot poznania (myśl), treść świadomości. Przez G.W.F. Hegla była rozumiana jako zasada wszelkiego bytu. W filozofii materialistycznej jako odbicie (odzwierciedlenie) w umyśle ludzkim obiektywnie istniejącej rzeczywistości.

Relatywizm, stanowisko w filozofii, wg którego w strukturze bytów, w poznaniu oraz systemach wartości dominuje względność. W filozofii starożytnej najwybitniejszymi przedstawicielami relatywizmu byli:

1) Heraklit z Efezu: podstawą relatywistycznego systemu heraklitańskiego jest

a) zmienność rzeczy, gdyż natura jest ciągłą śmiercią i ciągłymi narodzinami. Nie ma bytu, jest tylko stawanie się. Owa teoria relatywizmu (powszechnej zmienności) została nazwana wariabilizmem lub heraklityzmem.

b) względność rzeczy oznaczająca, że nic, co istnieje, nie ma własności stałych i bezwzględnych. Wszystkie własności przechodzą w swoje przeciwieństwa - i to one stanowią osnowę rzeczy. W teorii Heraklita jedynie porządek - rozum wszechświata - jest niezmienny, najdoskonalszy, boski.

2) sofiści: ich relatywizm zapoczątkowany przez Protagorasa miał charakter antropologiczny w myśl zasady: "wszystkich rzeczy miarą jest człowiek", którego cechuje względność poglądów. Konsekwencją tak rozumianego relatywizmu były praktycyzm i konwencjonalizm.

3) sceptycy, którzy głosili relatywizm ontologiczny, poznawczy i etyczny, przybliżający zasady myślenia filozoficznego do reguł i racji zdrowego rozsądku.

relatywizm (p.łc. relativus `względny' od łc. referre, relatum `odnosić; odnieść się do czegoś') 1. filoz. pogląd, wg którego wartości (np. poznawcze, estetyczne, etyczne) oraz normy i oceny ich dotyczące mają charakter względny. 2. r. epistemologiczny - pogląd, wg którego ludzka wiedza jest względna i subiektywna.

Aksjologia (z greckiego aksios - wartościowy, cenny, logos - nauka, teoria), ogólna teoria wartości i wartościowania. Bada naturę różnego rodzaju wartości, szczególnie etyczno-moralnych i estetycznych. - ich pochodzenie, sposób istnienia, strukturę i hierarchie, zasady stosowania i funkcjonowania, zmienność w czasie i przestrzeni oraz zależność od innych elementów rzeczywistości ludzkiej i pozaludzkiej, zajmuje się też sposobami ich poznawania.

Wyodrębnienie aksjologii jako osobnego działu filozofii zaproponowano na przełomie XIX i XX w., do czego grunt przygotowały wcześniejsze wystąpienia D. Hume'a, I. Kanta, R.H. Lotzego, F. Nietzschego, F. Brentana, A. Meinonga. Terminu aksjologia użył jako pierwszy P. Lapie w Logique de la volonté (1902), utrwalił go E. Hartmann w Grundriss der Axiologie (1908). Problematykę aksjologiczną podejmowali m.in. przedstawiciele neokantyzmu badeńskiego (W. Windelband, H. Rickert), fenomenologii (M. Scheler, D. von Hildebrand, N. Hartmann) oraz neorealiści (G.E. Moore, R.B. Perry, J. Dewey) i neopozytywiści (aksjologiczny emotywizm).

Antropologia filozoficzna, filozofia człowieka, dziedzina refleksji filozoficznej, której głównym przedmiotem jest człowiek. Ujmuje go wieloaspektowo, w wymiarach metafizyczno-ontologicznym, moralno-etycznym, estetycznym, psychologicznym, społeczno-kulturowym itd., próbując zarazem dać całościową odpowiedź na pytanie o to, kim jest, i określić jego strukturę ontyczną oraz miejsce wśród innych bytów. Rozwija się od starożytności, w większszym lub mniejszym związku z pozostałymi dyscyplinami filozofii, a także z antropologią biologiczną i kulturową, psychologią, socjologią, medycyną, zyskując niekiedy - np. w humanizmie, w filozofii życia czy w egzystencjalizmie - znaczą autonomię.

U jej podstaw leży przekonanie o specyficzności związanej z człowiekiem problematyki filozoficznej, wynikajace często z przyjętych wcześniej przesłanek światopoglądowych, zwł. religijnych (antropologia biblijna, antropologia religijna). Może mieć, ale nie zawsze ma charakter antropocentryczny (antropocentryzm). W niektórych ujęciach przyjmuje postać metanauki, tj. metodologii nauk szczegółowych traktujących o człowieku, lub ich swoistego uogólnienia. Może rozwijać wątek praktycystyczny, stając się tzw. sztuką życia i zbliżając do prakseologii.

Empiryzm, kierunek filozofii, wg. którego jedynym lub głównym źródłem bądź środkiem poznania jest doświadczenie zmysłowe (zewnętrzne lub wewnętrzne).

1) empiryzm genetyczny - głosi, że umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany (tabula rasa). Napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie.

2) empiryzm metodologiczny - pogląd, wg. którego uzasadnienie poznania ludzkiego musi być oparte bezpośrednio lub pośrednio na doświadczeniu − aposterioryzm.

3) empiryzm w okresie renesansu - zwany naturalizmem empirycznym stanowił początek osiągnięć badawczych L. da Vinci, M. Kopernika, J. Keplera i G. Galileusza i podstawę empirycznej filozofii przyrody, której twórcami i teoretykami byli: B. Teseliusz (1508-1588) i T. Campanella (1568-1639).

4) empiryczny naturalizm społeczny T. Hobbesa, który nie tylko postulował, ale starał się wykazać i uzasadnić przynależność człowieka do świata i społeczeństwa. Hobbes odrzucił scholastyczną metafizykę na rzecz materialistycznej filozofii przyrody.

5) empiryzm racjonalistyczny J. Locke`a, wyprowadza poznanie z doświadczenia i doświadczeniem go ogranicza. Empiryzm poznawczy znalazł zastosowanie w empiryzmie moralnym, którego wyrazem miał być utylitaryzm, wg którego jedynym kryterium dobra i zła moralnego jest opinia ludzka.

6) empiryzm sceptyczny D. Hume'a, wprowadził zasady nieograniczonej tolerancji w sprawach moralności i religii. Odrzucił wszelką metafizykę i poszukiwał takiej wiedzy, która nie budzi zastrzeżeń. Przykładami jej były matematyka i konkretna wiedza oparta na faktach.

7) empiryzm logiczny (indukcyjny), twórcami jego byli: J. Bentham oraz J. Mill, odrzucając metafizykę, uważali doświadczenie za jedyne źródło wiedzy teoretycznej i praktycznej.

Przez doświadczenie rozumieli nie tylko ogląd danego faktu jednostkowego, lecz także złożony proces kalkulacji i rachunku, możliwie największej liczby warunków i okoliczności poprzedzających go, współtowarzyszących mu i z niego wynikających, aby dopiero na tej podstawie wyciągać wnioski i formułować oceny.

empiryzm (fr. empirisme z gr. empeiría `doświadczenie') filoz. kierunek filozoficzny głoszący, że jedyne prawdziwe poznanie może nastąpić na drodze doświadczenia zmysłowego.

Racjonalizm (z języka łacińskiego ratio - "rozum", rationalis - "rozumny, rozsądny"), termin filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi. Funkcjonuje w dwóch podstawowych znaczeniach:

1) przeciwstawiany empiryzmowi głosi, iż cała wiedza (lub jej najważniejsza część) nie pochodzi od zmysłów, lecz jej jedynym źródłem jest rozum. Zmysły nie informują nas o prawdziwej naturze rzeczywistości, skierowane są na jej stronę zjawiskową, na to, co przypadkowe i jednostkowe.

Nie dostarczają wiedzy pewnej (złudzenia zmysłowe), mogą jedynie stanowić źródło informacji przydatnych do działania w świecie. Tylko rozum dostarcza wiedzy pewnej i dotyczącej istoty rzeczywistości. Tak sądzili m.in.: Platon, Kartezjusz (Descartes), B. Spinoza, G.W. Leibniz, później pewną fromę racjonalizmu prezentowali I. Kant i F. Hegel.

2) przeciwstawiany irracjonalizmowi racjonalizm to pogląd głoszący, że nie ma żadnej innej wiedzy niż ta, którą człowiek może osiągnąć poprzez własny umysł, odrzucający takie jej źródła, jak: objawienie, doświadczenie mistyczne, intuicja. Nie wyklucza zaś poznania zmysłowego.

racjonalizm (łc. rationalis `racjonalny, rozsądny') 2. filoz. kierunek filozoficzny przypisujący zasadniczą rolę w poznaniu rozumowi ludzkiemu i przeciwstawny innym źródłom wiedzy.

Immoralizm, pogląd filozoficzny w etyce uznający, że podstawę ocen postępowania powinny stanowić kryteria pozaetyczne, np. estetyczne.

immoralizm (łc. in- `nie-' + moralis `moralny') filoz. pogląd, wg którego obowiązująca moralność powinna być zastąpiona innym, często przeciwstawnym, systemem wartości, np. i. nazywa się doktrynę F.W. Nietzschego; także nieuznawanie jakichkolwiek norm moralnych, amoralizm.

Dialektyka (z greckiego dialektiké), w filozofii nazwa metody rozumowania albo teoria ontologiczna ujmująca rzeczywistość w aspekcie dynamicznym.

W starożytności i średniowieczu mianem dialektyki określano głównie:

1) sztukę prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez ukazywanie sprzeczności w sposobie myślenia rozmówcy lub przez obalanie zaprzeczeń dowodzonych tez (sofiści, Sokrates, Platon, Arystoteles, także Abelard, który uczynił z dialektyki narzędzie teologii),

2) logikę (stoicy, scholastyka). I. Kant wprowadził jako część logiki transcendentalnej tzw. dialektykę transcendentalną badającą krytycznie roszczenia poznawcze i antynomie czystego rozumu.

W czasach nowożytnych przeważa jednak pojmowanie dialektyki jako teorii bytu, ukazującej rozwój rzeczywistości w postaci procesu, którego istotę stanowi ścieranie się i jednoczenie przeciwieństw. Jej początki sięgają myśli Heraklita z Efezu, później rozwijana była przez neoplatonizm i niektórych myślicieli renesansu (G. Bruno, Mikołaj z Kuzy).

dialektyka (gr. dialektiké (téchne) `sztuka dyskusji') 1. filoz. pochodząca z antycznej Grecji metoda myślenia i dowodzenia oparta na wyprowadzaniu pewnych prawd z pojęć podstawowych za pomocą pytań i odpowiedzi, dochodzeniu do poprawnych wniosków przez udowadnianie sprzeczności w wywodzie przeciwnika; sztuka dyskusji. 2. log. metoda logicznego dochodzenia prawdy. 3. filoz. u Hegla - doktryna uzależnienia rozwoju świata od rozwoju myśli; u Marksa nauka o prawach rozwoju rzeczywistości, traktująca rozwój jako walkę wewnętrznych przeciwieństw.

Holizm, filozoficzna koncepcja rozwoju rzeczywistości, wg której świat stanowi hierarchiczną całość, złożoną z całości niższego rzędu, i podlega dynamicznej, twórczej ewolucji, prowadzącej do powstawania coraz to nowych, jakościowo różnych całości, nie dających się już zredukować do sumy swych części.

holizm (gr. hólos `cały') 1. teoria rozwoju zapoczątkowana przez J.Ch. Smutsa, propagowana przez wielu angielskich biologów i filozofów na pocz. XX w., głosząca, że całość nie da się sprowadzić do sumy części, a świat podlega ewolucji, w czasie której powstają nowe całości. 2. w teorii i metodologii nauk społ. - pogląd odrzucający indywidualizm metodologiczny, głoszący, że zjawiska społ. tworzą układy całościowe. 3. pot. całościowe ujmowanie przebiegu zjawisk, zagadnień.

Scjentyzm, nurt filozoficzny ukształtowany w początkach XX w. pod wpływem osiągnięć w poszczególnych naukach szczegółowych. Głównym jego przedstawicielem był filozof angielski K. Pearson. Scjentyści uważali, że nauki przyrodnicze dostarczają wiedzy pewnej, polegającej przede wszystkim na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw, stanowią więc podstawę do całości ludzkiej wiedzy.

Nauka wg scjentystów powinna stać się narzędziem człowieka w jego walce o byt, a także orężem w walce o wolność myśli. Pogląd ten znalazł wyraz w książce K. Pearsona Ethics of Freethought (1888).
Moralne wg scjentystów jest życie w zgodzie z przyrodą, rozwijające możliwości każdego człowieka.

scjentyzm (łc. scientia `nauka') filoz. nurt filozoficzny rozpowszechniony w drugiej połowie XIX w. głoszący, że prawdziwą wiedzę o rzeczywistości można posiąść przez poznanie naukowe, które jest także warunkiem polepszenia bytu człowieka; szczególnie odwoływał się do nauk przyrodniczych, które dostarczają wiedzy pewnej, opartej na stwierdzaniu faktów i odkrywaniu praw; związany z empiryzmem, materializmem, pozytywizmem i utylitaryzmem.

Pozytywizm w filozofii, prąd, którego źródła znajdujemy:

1) u sofistów, w tym przede wszystkim u Protagorasa. Wg niego czynności badawcze powinny być podporządkowane celom praktycznym (co stało się główną cechą wszystkich form pozytywizmu).

2) w filozofii T. Hobbesa i jego racjonalistycznej metodologii opartej na podstawach materialistycznych. Hobbes uznał, że proces poznania jest natury mechanicznej, a całe poznanie tylko wnioskiem ze zjawisk o hipotetycznych przyczynach (co stało się również cechą pozytywizmu).

3) w filozofii D. Hume'a, który na skutek krytyki teorii poznania uważał tylko dwie dziedziny wiedzy za rzetelne: matematykę i wiedzę czysto faktyczną, odrzucając teologię i metafizykę. To ograniczenie wiedzy do formalnej i czysto faktycznej zaczęto później nazywać pozytywizmem.

Rzeczywistym twórcą kierunku stał się A. Comte, otwierający w dziejach filozofii, kultury i nauce o społeczeństwie "epokę pozytywizmu". Głównym jego dziełem upowszechniającym pozytywizm stał się Cours de philosophie positive (tom 1-6, 1830-1842).

Mianem filozofii pozytywnej określił on taką, która: 1) zajmuje się wyłącznie przedmiotami rzeczywistymi, nie zaś urojonymi. 2) bada rzeczy dostępne umysłowi, a nie tajemnice. 3) rozważa tylko tematy pożyteczne. 4) służy polepszeniu życia, a nie zaspokojeniu czczej ciekawości. 5) ogranicza się do przedmiotów, o których można uzyskać wiedzę pewną. 6) zajmuje się kwestiami ścisłymi. 7) dąży do pozytywnych wyników i osiąga je. 8) nie ogranicza się do negatywnej krytyki. 9) wystrzega się twierdzeń absolutnych i zastępuje je względnymi.

W ramach pozytywizmu rozwinęły się następujące prądy i teorie: 1) ewolucjonizm, 2) scjentyzm, 3) empiriokrytycyzm, 4) metafizycyzm krytyczny i indukcyjny, 5) humanizm, 6) sceptycyzm.

H. Vaihinger stał się twórcą pozytywizmu krytycznego, zwanego też fikcjonizmem, gdyż pojęcie fikcji uczynił fundamentem całej filozofii. Fikcją było zaś dla niego wszystko, co znajduje się w umyśle, co nie odpowiada rzeczywistości, a co mimo to jest życiowo potrzebne, np. pojęcia i teorie, klasyfikacje i definicje, schematy i modele itp.

pozytywizm (fr. positivisme od positif `rzeczywisty, realny') 1. filoz. kierunek utworzony w XIX w., który uznawał za przedmiot filozofii jedynie zajmowanie się przedmiotami rzeczywistymi, pożytecznymi, ścisłymi, dostępnymi dla umysłu badacza za pomocą przyrodniczych metod naukowych, umożliwiających uzyskanie określonej wiedzy, odrzucający twierdzenia absolutne na rzecz względnych oraz wszelką metafizykę

Filozofię możemy podzielić na kilka sposobów, m.in. wg działów lub przez wzgląd na jej periodyzację.

Można wyodrębnić takie działy filozofii jak:

• Metafizyka - można nazwać ją „filozofią pierwszą” lub teorią bytu, którą się zajmuje, nazwa używana znamiennie z ontologią, wyjaśnia ona istnienie całej autentycznej rzeczywistości.

• Antropologia - jak sama nazwa wskazuje dział filozofii zajmujący się człowiekiem, dążący do poznania natury i mentalności człowieka, interesujący się sensem życia i działania człowieka, jak i jego stosunkiem do cywilizacji i dziejów.

• Etyka i Estetyka - wchodzą one w skład aksjologii, dziedziny filozofii zajmującej się samymi wartościami. Etyka zajmuje się ogółem norm i wartości moralnych. Jej celem jest ukazanie wypróbowanych podstaw dla słusznych, rozumnych działań. Podstawowe pytania etyki dotyczą dobra, którym ludzie powinni się kierować w swych zamiarach i postępowaniach.
  Estetyka zajmuje się ogólnym pojęciem piękna i jego formami, w jakich przejawia się ono codziennym życiu. Zajmuje się ona rozpatrywaniem wartości estetycznych, jak i zarówno ocen.

• Filozofia dziejów - inaczej historiozofia, bada ona kierunki rozwoju człowieka na tle jego historyczności. Doszukuje się ona przypuszczeń na temat tego, czy dzieje mają jakiś możliwy do odczytania sens, oraz czy ich bieg zmierza do jakiegoś określonego celu.

• Filozofia społeczno - polityczna - przedmiotem dociekań staje się państwo, teoria jego ustroju. Człowieka pojmuje się tutaj jako jednostkę społeczną, współtworzącą daną jedność państwową.

• Teoria poznania i teoria wiedzy - zwana również gnoseologią jak i epistemologią. Dziedzina ta bada granice wiedzy i poznania. Bada to, w jaki sposób poznajemy, nasze relacje między podmiotem oraz zakresem poznania.

• Logika - jest to teoria analitycznego i hierarchicznego myślenia. Obejmuje ona w swym zakresie: 1.metodologię, naukę o procesie badawczym i dowodzeniu; 2. semiotykę, która zajmuje się teorią znaków, jako rezultatów zabiegów empirycznych.

Wolność, jedna z podstawowych kategorii antropologiczno-ontologicznych, mająca fundamentalne znaczenie w filozofii, teologii, historiozofii, psychologii, socjologii, ekonomii, polityce, prawie itp. Rozumienie pojęcia wolności bywa rozmaite i zależy od przyjętych koncepcji metafizycznych, teoriopoznawczych i etycznych, np.:

1) za wolność uznaje się albo "wolność od", tzn. idealną sytuację braku przymusu, podejmowania decyzji i działania w sposób absolutnie niezdeterminowany, w zgodzie z własnymi popędami i własną wolą (Th. Hobbes, libertynizm), albo "wolność do", tj. pozytywną możliwość realizacji pewnych wybranych zamierzeń (G.W.F. Hegel).

2) wolność traktuje się jako właściwą człowiekowi z natury (Th. Hobbes, J.J. Rousseau), lub jako swoisty normatyw stanowiący wytwór cywilizacji i kultury (Ch.L. Montesquieu, E. Burke, Ch.A. Tocqueville).

3) za pole jej manifestacji uważa się bądź indywidualne istnienie pojedynczego człowieka (egzystencjalizm), bądź byt pewnej zbiorowości, np. klasy, narodu itp. (K. Marks).

4) twierdzi się, że człowiek zdobywa wolność poprzez zapewnienie sobie odpowiednich warunków bytu, np. materialnych możliwości spełniania własnych pragnień i stanu prawnego, który wolność gwarantuje (ogólnie: myśl Zachodu), lub że jest w stanie osiągnąć ją bez względu na sytuację w jakiej "obiektywnie" tkwi, w drodze doskonalenia się wewnętrznego (ogólnie: myśl Wschodu).

wartości etyczne (dobro, wiara, pobożność)

Metafizyka, (z greckiego ta metá ta physiká), czyli te księgi, które znajdują się po pracach przyrodniczo-fizycznych. Nazwa pochodzi od Andronikosa z Rodos, który skatalogował pisma Arystotelesa.

Później termin metafizyka zaczął oznaczać to, co przekracza granice fizyczności. Metafizyka Arystotelesa stanowiła tzw. "pierwszą filozofię", bo rozważała tylko powszechne własności bytu. Metafizyka Arystotelesa stała się przyczyną rozwoju takich działów filozofii, jak nauka o Bogu, o przyrodzie i o duszy. Ukształtowała takie pojęcia jak: forma, materia, energia, potencja, istota rzeczy. Z niej zostały wyprowadzone dalsze.

Metafizyka po Arystotelesie stała się naczelną nauką filozoficzną w wiekach średnich i tylko na pewien czas została wyparta przez teorię poznania w okresie oświecenia.

Metafizyka odzyskuje swoją pozycję w filozofii I. Kanta, który nadaje jej nowe znaczenie i powoduje powrót na jej grunt prawie całej filozofii początków XIX w. Metafizyka Kanta nie zaprzeczała istnieniu Boga, ani nieśmiertelności duszy, ale wykazała, że ani jedno, ani drugie nie jest dowiedzione. Zaproponował rozwiązanie zagadnień metafizycznych przez rozum praktyczny, stojąc na stanowisku, że nakaz moralny ma sens jedynie wówczas, gdy człowiek jest wolny.

Metafizyka początków XIX w. przybrała charakter spirytualistyczny i idealistyczny. Jej punkt ciężkości został przeniesiony ze świata zewnętrznego na wewnętrzny. Główną ideą metafizyki tego okresu było przebicie się przez zjawiska i ujęcie prawdziwej natury bytu, samej jego istoty, co prowadziło w kierunku maksymalizmu filozoficznego i budowy systemów najbardziej uwidocznionych w filozofii G.W.F. Hegla, J.M. Hoene-Wroński, A. Schopenhauera czy w końcu A. Comte'a. Charakter tych systemów zmierzał do tego aby nie tylko poznać świat, ale go zreformować, szybko i radykalnie ulepszyć, przez filozofię wyzwolić i zbawić ludzkość. Ta tendencja jest szczególnie wyrazista w mesjanizmie polskim, ale także później w filozofii K. Marksa, chociaż odcinał się on od metafizyki.

metafizyka (ś.łc. Metaphysica z gr. Ta metá physiká `te, które następują po przyrodniczych' - tytuł prac Arystotelesa nadany przez Andronikosa z Rodos, który je skatalogował). 1. filoz. dział filozofii, który początkowo zajmował się teorią bytu (ontologią), materii pierwotnej, później również nauką o Bogu, duszy, wyjaśnianiem zjawisk wykraczających poza możliwość poznania za pomocą zmysłów, pozadoświadczalnych, próbą dotarcia do istoty bytu

Transcendentalny (z łacińskiego transcendere - "przekraczać"), pojęcie charakterystyczne dla filozofii I. Kanta. Oznacza, że w umyśle (podmiocie) istnieją wyobrażenia, które przekraczają jego granice i stosują się do przedmiotów, czyli że część naszej wiedzy odnosi się do obiektywnie istniejącego poza nami świata.

transcendentalny (ś.łc. transcendentalis od łc. transcendens `przekraczający') filoz. przekraczający granice podmiotu (umysłu) poznającego; pozadoświadczalny.

immanentny (łc. immanens, -ntis `pozostający w czymś' od immanere `pozostawać wewnątrz') filoz. będący wewnątrz czegoś, wewnętrzny; wynikający wyłącznie z natury samej rzeczy; istniejący w świadomości podmiotu; u I. Kanta: pozostający w granicach doświadczenia; i. krytyka - trzymająca się ściśle zasad przyjętych w danej dziedzinie wiedzy.

Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

Stosował dwie metody: elenktyczną, polegającą na zbijaniu w dyskusji też przeciwnika poprzez doprowadzanie jego wywodów do absurdu, i majeutyczną (jak twierdził, odziedziczył ją po matce, która była położną) - uważał, że sam niczego nie wie, ale dyskutując pozwala, aby w rozmówcy "narodziła się" wiedza, co jest możliwe, ponieważ każdy człowiek ma w swym umyśle wiedzę wrodzoną (natywizm, racjonalizm genetyczny) i przez odpowiednie pytania można ją z niego wydobyć.

Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

Platon (ok. 427-347 p.n.e), filozof grecki. Rozwinął naukę o:

1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze.

2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem.

3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii.

4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania.

5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach.

6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości.

Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:

1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny.

2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej.

3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna.

4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej.

5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.

Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą: Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras

Arystoteles(384-322 p.n.e.), filozof grecki. Pochodził ze Stagiry, stąd zwana bywa Stagirytą. Ok. 366-347 p.n.e. kształcił się w Akademii Platońskiej. 343-340 p.n.e. przebywał na dworze macedońskim jako wychowawca Aleksandra III Wielkiego

Przeczył istnieniu jakiejkolwiek wiedzy wrodzonej - źródeł poznania upatrywał w postrzeżeniach, na podstawie których drogą abstrakcji umysł buduje pojęcia, tzn. wydobywa to, co w rzeczach ogólne. Opracował teorię pojęć i sądów, zwłaszcza zasady sylogizmu (sylogistyka Arystotelesa), tworząc podstawy logiki. Filozofię podzielił na praktyczną, tj. etykę i politykę, oraz teoretyczną, czyli fizykę, matematykę i "filozofię pierwszą", zwaną później metafizyką, na polu której jego dokonania okazały się szczególnie doniosłe. Odrzuciwszy naukę o ideach, stwierdził, że istnieją tylko konkretne rzeczy jednostkowe, stanowiące samodzielne bytowo substancje, różne od niesamoistnych przypadłości.

W substancji wyodrębnił formę: to, co mieści się w definicji danej rzeczy, a więc jej istotę, i materię: to, co poza nią wykracza (hylemorfizm); stworzył pojęcie absolutnie nieuformowanej i odwiecznej materii pierwszej, stanowiącej podłoże wszystkiego. Jest autorem klasycznej formuły teorii przyczynowości; obok formy i materii, traktowanych jako przyczyny wewnętrzne: formalna i materialna, wydzielił 2 przyczyny zewnętrzne: sprawczą i celową, czyli to, dzięki czemu, i to, ze względu na co coś zaistniało.

Rzeczywistość ujmował w sposób dynamiczny; służyła temu teoria aktu i możności oraz entelechii jako zasady stawania się danego bytu. Teza, iż ruch, który dokonuje się w istniejącym odwiecznie świecie, miał początek, doprowadziła go do koncepcji pierwszego poruszyciela, stanowiącego też cel owego ruchu - czyli transcendentnego Boga. Wyodrębnił 3 rodzaje duszy, traktowanej zawsze jako forma i energia ciała organicznego: duszę roślinną, zwierzęcą i - właściwą jedynie człowiekowi - myślącą; przeprowadził podział rozumu (funkcji duszy myślącej) na bierny i czynny. W etyce propagował zasadę środka, tj. unikanie skrajności; za cel ludzkiego działania uważał dobro i szczęście (eudajmonizm).

Sofiści, powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.

Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).

Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.

Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację.

Sokrates (469-399 p.n.e.), filozof grecki. Źródłem wiedzy o życiu i poglądach Sokratesa są Dialogi jego ucznia Platona oraz pisma Ksenofonta.

W etyce, która stanowiła główną dziedzinę jego zainteresowań (nie prowadził w ogóle dociekań ontologicznych), stał na stanowisku intelektualizmu etycznego, uznając, że prawdziwa wiedza o tym, co słuszne i sprawiedliwe, zawsze prowadzi do cnoty, ta zaś jest warunkiem dobra i szczęścia. Twierdził, w przeciwieństwie do sofistów, że istnieje powszechna i obiektywna prawda. Wyrocznia w Delfach obwieściła, że jest on najmądrzejszym człowiekiem na świecie, choć Sokrates uważał, iż "wie, że nic nie wie".

Sokrates pierwszy zastosował rozumowanie indukcyjne, a także ustalił warunki metodologiczne definicji. Naraziwszy się niektórym Ateńczykom, został oskarżony o bezbożność i chociaż w mowie obrończej udowodnił swą niewinność, skazano go na śmierć przez wypicie cykuty. Nie skorzystał z możliwości przygotowanej ucieczki, lecz, powołując się na powagę praw ateńskich, zażył truciznę. Dyskutował do końca z uczniami, uzasadniając koncepcję nieśmiertelności duszy.

Epikur (341-271 p.n.e.) filozof grecki, urodzony na Samos, całe życie spędził w Atenach. Ok. 305 p.n.e. zakupił ogród w pobliżu Gaju Akademosa, gdzie wykładał (Ogród Epikura). Poglądy: materia jest niezniszczalna i wieczna, wszystko składa się z atomów i próżni (jak u Demokryta), atomy mają pewną swobodę ruchu (deklinacja).

Celem i zasadą życia miało być dążenie do przyjemności, podstawą której jest rozwaga, nakazująca żyć sprawiedliwie, rozumnie i moralnie. Etyka Epikura prowadziła w praktyce do ascezy.

Twierdził, że bogowie istnieją, ale nie mają zdolności do ingerencji w sprawy tego świata. Zadaniem filozofii jest uwolnić ludzi od lęku przed śmiercią, przesądów. Tacy ludzie są w stanie zbudować sobie szczęście na ziemi. Głosił hasło odrzucenia działalności publicznej i powrotu do prywatności.

Stoicy, stoicyzm, nawiązująca do cyników grecka szkoła filozoficzna założona w III w. p.n.e. przez Zenona z Kition

Stoicy twierdzili, że istnieje jedynie byt materialny, lecz rozróżniali w każdej rzeczy:

1) bierny substrat (odpowiadający Arystotelesowskiej materii) oraz

2) pneumę, czyli materię czynną (odpowiednik formy Arystotelesa).

Świat jako całość stanowi żyjący organizm i jest dzięki pneumie doskonały i boski. Ten, kto tego bezpośrednio doświadczy, jest mędrcem, nic go nie przerazi ani nie załamie, widzi bowiem zawsze doskonałość całej rzeczywistości i wie, że wszystkie przemiany (także takie jak rozkład i śmierć) służą całości.

Stoicy uznali, że to, co zgodne z rozumem, jest zgodne z naturą, a to, co z nią zgodne, jest dobre i rozpoznanie tego jest cnotą. Twierdzili, że cnota stanowi jedyne dobro moralne, z którego wynikają wszystkie pozytywne działania, jest też niepodzielna, czyli nie można być "częściowo" cnotliwym - albo się ją posiada w całości, albo wcale.

Augustyn, Aureliusz Augustyn, święty Głównym rysem filozofii Augustyna był teocentryzm. Nieskończonego Boga, któremu przypisywał charakter osobowy i strukturę trynitarną (Trójca Św.), uznawał za byt najwyższy, wieczny, niezmienny i absolutnie różny od świata. Stwierdzał, że poznać Go można wyłącznie przy pomocy tzw. iluminacji, udzielanej w akcie nadprzyrodzonej łaski przez Poznawanego.

W człowieku radykalnie odseparował duszę od ciała, widząc w niej substancję samoistną, a ponadto o wiele odeń doskonalszą i nieśmiertelną, zdolną do obcowania z prawdami wiecznymi.

Stworzenie jest dziełem Boga - dokonało się z niczego (kreacjonizm) wg idei obecnych odwiecznie w Jego umyśle (nawiązanie do Platona). Stwórca podtrzymuje świat w istnieniu (tzw. creatio continua) i kieruje nim ku dobru.

Zło to nie realny byt, ale brak - brak dobra; pochodzi od wolnych stworzeń, zwłaszcza od człowieka mogącego wybrać to, co niższe, kosztem wartości wyższych. Właściwego wyboru dokonują ci, których Bóg z własnej woli obdarzył łaską, bez żadnych zasług z ich strony. Ci też według Augustyna przeznaczeni są do zbawienia, pozostali zostaną potępieni (predestynacja).

Tomasz z Akwinu, święty Dostosował do potrzeb filozofii katolickiej koncepcję Arystotelesa, od którego przejął rozumienie poznania jako procesu receptywnego, pojęcia aktu i potencji, formy i materii, zasadę przyczynowego powiązania zdarzeń oraz pojęcie dowodu. Zajmował się też naukami przyrodniczymi.

Wprowadził rozróżnienie wiary i wiedzy, teologii i filozofii. Sądził, że niektóre prawdy przekraczają to, co można poznać rozumem, ale się rozumowi nie przeciwstawiają. Twierdził, że bytem są jedynie rzeczy jednostkowe. Byty postrzegał jako złożone z istoty (essentia) i istnienia (existentia). Istotą każdej rzeczy jest to, co wspólne dla jej gatunku i zawarte w definicji. Jedynie z istoty Boga wynika to, że musi On istnieć, nie znamy jednak Boskiej istoty i dlatego należy dowieść rozumem Jego istnienia. Tomasz z Akwinu podał 5 takich dowodów:

1) "z ruchu" (jeżeli świat jest w ruchu, musi istnieć Pierwszy Poruszyciel),

2) "z niesamoistności świata" (nic nie istnieje samo z siebie, musi więc istnieć jakiś Byt samoistny),

3) "z przypadkowości rzeczy" (jeżeli wszystko jest przypadkowe, musi być Istota konieczna),

4) "z różnic w doskonałości" (w hierarchii doskonałości jest Istota Najdoskonalsza),

5) "z celowości przyrody" (Bóg ustanawia cele). Wg Tomasza z Akwinu Bóg jest czystym aktem istnienia, świat został stworzony z niczego (ex nihilo), wprost przez Boga, aktem Jego woli i ma budowę hierarchiczną.

W teorii poznania stał na stanowisku empiryzmu, twierdząc, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia. W antropologii bronił jedności natury ludzkiej, rozumianej jako połączenie materii i formy. W etyce nawiązywał do Arystotelesowskiego ideału umiaru. Uznawany jest też za najwybitniejszego przedstawiciela średniowieczej myśli ekonomicznej. Sformułował podstawy teorii własności, dowodząc, że własność prywatna i wynikające z niej nierówności społeczne są zgodne z prawem naturalnym. Uznał konieczność wymiany handlowej, ale pod warunkiem spełnienia zasady ekwiwalentności.

Descartes René, Kartezjusz (1596-1650), wybitny filozof, racjonalista oraz matematyk i fizyk francuski. Prekursor współczesnej kultury umysłowej, postulował metodę rozumowania wzorowaną na myśleniu matematycznym (sceptycyzm metodologiczny), twórca kartezjanizmu oraz słynnej sentencji "cogito ergo sum" - myślę, więc jestem, głosił mechanistyczną i deterministyczną koncepcję przyrody, nawet ożywionej.

Spinoza Baruch (1632-1677), filozof pochodzenia żydowskiego osiadły w Niderlandach. Jego najważniejszym dziełem jest Etyka sposobem geometrycznym wyłożona

Od Kartezjusza przejął koncepcję racjonalności poznania i podobnie jak on postanowił zbudować swą filozofię "more geometrico" (na sposób geometrii), matematycznie, tak, by z przyjętych ogólnych przesłanek można było wyprowadzić niepodważalne wnioski. Nie uznał jednak kartezjańskiego podziału rzeczywistości na ducha i świat (świadomość i rozciągłość).

Chciał stworzyć system monistyczny, przełamujący istniejące w myśli filozoficznej dualizmy (Boga i przyrody, wolności i konieczności, moralności i natury). Przyjął istnienie jednej substancji rozumianej jako Bóg, uznając, że świat nie może istnieć poza Nim. Był to pogląd utożsamiający Boga i przyrodę, czyli panteizm, za który Spinoza został wykluczony z synagogi.

Odnosząc się do tradycyjnego podziału rzeczywistości na ducha i materię, Spinoza uważał, że są one przymiotami (atrybutami) jednej substancji (przyrody, tj. Boga). Sam Bóg ma nieskończenie wiele atrybutów, lecz tylko dwa są poznawalne: materia (rozciągłość) oraz myślenie (świadomość). Spinoza był zwolennikiem radykalnego determinizmu, co wiązało się z tym, że traktował świat jako mechanizm. Koncepcja ta rzutowała na kwestie etyczne: Spinoza, podobnie jak stoicy, utrzymywał, że działanie dobre etycznie musi być zgodne z naturą.

Leibniz Gottfried Wilhelm (1646-1716), filozof niemiecki, matematyk, System ten był jednak dziełem wyobraźni metafizycznej i posiadał dwa warianty:

1) wariant pluralistyczny, wg którego to, co się dzieje, jest najbardziej celowe i najlepsze. Uznawał, że istnieje wiele substancji (pluralizm metafizyczny), które nazwał terminem zaczerpniętym od G. Bruna monadami. Stwarzając świat, Bóg wybierał tak monady, by stworzyć świat z możliwych najlepszy.

2) wariant panlogiczny, wg którego wszystko w świecie było konieczne, a tym samym nie było miejsca dla wolności. Tego wariantu jednak Leibniz nie ogłosił. Twierdząc, że nie może być wolności, jeśli wszystko, co się substancji przytrafia, jest z góry zawarte w pojęciu, stanął na gruncie panlogizmu.

Poza metafizycznym systemem Leibniz wprowadził do filozofii:

1) teorię tożsamości wszystkich zdań i zasadę racji dostatecznej,
2) program kombinatoryki w logice,
3) zasadę ciągłości w metodologii,
4) teorię podświadomości i samowiedzy w psychologii,
5) dynamiczną teorię materii w filozofii przyrody.

Pascal Blaise (1623-1662), francuski filozof, matematyk, fizyk i publicysta, uważany powszechnie za następcę Kartezjusza, Propagator zasady rozdziału nauki od religii i rozumu od wiary.
Przekonanie Pascala o nieprzydatności rozumu w procesie poznawczym doprowadziło do sformułowania tezy, że człowiek może poznać rzeczy nadprzyrodzone przez serce i wiarę. Porządek serca, twierdził, jest różny od porządku rozumu. Sceptycyzm poznawczy stał się podstawą mistycyzmu i fideizmu Pascala.

Dowodząc istnienia Boga stanął jednak na gruncie sądów racjonalnych, znanych pod nazwą "zakładu Pascala". Stawiając, jego zdaniem, na istnienie Boga, ryzykujemy niewiele, bo tylko jedno doczesne życie. Jeśli okaże się, iż mamy rację, to zyskamy wieczne istnienie i szczęście. Stąd też należy żyć tak, jakby Bóg istniał, taka bowiem postawa jest zyskowniejsza niż niewiara.

Bacon Roger (ok. 1214-ok. 1292), filozof i uczony angielski.

Pozostawał pod wpływem augustynizmu oraz filozofii Arystotelesa i średniowiecznych myślicieli arabskich. Uważał, że do prawdy można dojść tylko na drodze doświadczenia, przez które rozumiał zarówno doświadczenie zewnętrzne, osiągane przez zmysły, jak i wewnętrzne oświecenie mistyczne o charakterze nadprzyrodzonym. W swoich badaniach posługiwał się eksperymentem - postulował ujmowanie zdobytej wiedzy na sposób matematyczny. Zajmował się też chronologią i optyką (przewidział m.in. wynalezienie i różne możliwe zastosowania soczewek).

Locke John (1632-1704), filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego

Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania, określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:

1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.

2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.

3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.

Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu).

Doświadczenie wg Locke'go nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje).

Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.

Berkeley George (1685-1735), filozof irlandzki. Duchowny anglikański

Przedstawiciel brytyjskiego empiryzmu. Zwolennik nominalizmu: zaprzeczał istnieniu jakichkolwiek abstrakcji w umyśle i poza nim, terminy ogólne uważał wyłącznie za słowa. Jego poglądy ontologiczne określa się mianem solipsyzmu (lub idealizmu subiektywnego). Wyciągając radykalne wnioski z własnej tezy głoszącej, że istnieje tylko to, czego się doświadcza, sformułował twierdzenie: esse est percipi (z łacińskiego - "istnieć to być postrzeganym").

Zaprzeczał istnieniu materii, która nie stanowiąc bezpośredniej treści doświadczenia gwarantowałaby postrzeganym przedmiotom bytową niezależność. Rzeczy były dlań tylko ideami (postrzeżeniami), trwałość zaś i jedność zapewniało im i reszcie świata ciągłe postrzeganie wszystkiego przez Boga.

Ważną składową filozofii Berkeleya był spirytualizm. Przyjmował istnienie czynnych duchów-umysłów - nosicieli idei. W późniejszym okresie zmodyfikował swoje poglądy pod wpływem filozofii Platona. Poza filozofią zajmował się m.in. optyką.

Hume David (1711-1776), szkocki filozof i historyk.

Przeprowadził słynną krytykę pojęcia związku przyczynowego, który - obok zasad podobieństwa oraz czasowej i przestrzennej styczności - uważał za jedną z trzech podstaw kojarzenia idei. Stwierdził, że obserwacja faktów poucza jedynie o stałym ich następstwie, nigdy zaś o wynikaniu jednych z drugich, a konstatacja takiego wynikania jest kwestią arbitralnej projekcji doświadczeń przeszłych na przyszłość. Na podobnych przesłankach oparł krytykę pojęcia substancji, z tym że podstawą łączenia faktów było w tym przypadku ich ustawiczne współwystępowanie.

W konsekwencji twierdził, że przedmiotem rzetelnego poznania mogą być tylko relacje idei w umyśle (tymi zajmuje się matematyka) oraz czyste fakty brane tak, jak jawią się w praktyce życiowej, instynktownie, nie metafizycznie, zatem bez pytania o ich naturę i pochodzenie, ani o to, czy istnieją realnie, czy przeciwnie: są jakąś formą złudzenia - takie kwestie wykraczają zdaniem Hume'a poza możliwości poznawcze człowieka. Wskazywał też, że prawdy wiary są niedowodliwe i że niemożliwa jest racjonalna teoria Boga - postulował badanie religii z punktu widzenia psychologii i historii.

W sprawach etyki Hume dawał wyraz przekonaniu, że czynnikiem decydującym zarówno o moralności, jak i więziach społecznych jest uczucie sympatii, czyli naturalny odruch wspólnego reagowania, który był dla niego czymś pierwotniejszym od egoistycznego zajmowania się samym sobą. Hume należy do najważniejszych postaci w dziejach filozofii. Wywarł znaczący wpływ na wielu myślicieli, m.in. na I. Kanta, nawiązywały do niego pozytywizm, neopozytywizm i empiriokrytycyzm.

Kant Immanuel (1724-1804), filozof niemiecki, od 1770 profesor logiki i metafizyki na uniwersytecie w Królewcu. Istotę jego podglądów stanowi krytycyzm teoriopoznawczy nazywany też transcendentalizmem, wg którego podmiot jest warunkiem przedmiotu, a pojęcia są warunkiem doświadczenia.

Pytaniem podstawowym w zakresie teorii poznania, jakie postawił Kant, brzmiało: czy poznanie jest możliwe "a prio-ri"- niezależne od doświadczenia, o charakterze analitycznym. Odpowiadając na powyższe pytanie twierdząco wyodrębnił trzy gatunki sądów a priori:

1) matematyczne 2) czysto przyrodoznawcze 3) metafizyczne (np. świat musi mieć swój pierwszy początek).

Drugą kategorią sądów wyodrębnioną przez Kanta w teorii poznania były sądy empiryczne, czyli zależne od doświadczenia, nazwane sądami "a posteriori". Krytycyzm poznawczy Kanta uznawał jedynie poznawalność zjawiskowej strony rzeczywistości, co stanowiło pewną formę agnostycyzmu dotyczącego "rzeczy samych w sobie".

Charakterystyczną cechą teorii Kanta był również nacisk na czynniki formalne (formalizm), objawiający się nie tylko w teorii poznania, ale także etyce i estetyce. Kant w Krytyce czystego rozumu (1781, wydanie polskie 1904) poddał ostrej krytyce teologiczne dowody Tomasza z Akwinu o istnieniu Boga. Krytyka ta nie doprowadziła do wniosku, że nie ma Boga, wolności i nieśmiertelności w ogóle, lecz że ich nie ma w świecie zjawisk.

Hegel Georg Wilhelm Friedrich (1770-1831), filozof niemiecki, twórca idealistycznego systemu obejmującego wszystkie działy filozofii. Określił na nowo jej przedmiot i zadania. Uznał, że powinna się zajmować Absolutem w jego zewnętrznym i koniecznym rozwoju.

Miała stać się nauką o rozumie, w której wszystko, co rzeczywiste, ma być rozumne (logiczne), i wszystko, co rozumne - rzeczywiste.

W obrębie filozofii Hegla można wydzielić:

1) ontologię, wg której przyroda i duch są dwiema postaciami, w jakie przyobleka się byt. Pierwszą postacią bytu jest pojęcie i ono stanowi punkt wyjścia rozwoju. Jego antytezą jest przyroda. Syntezą pojęcia (idei) i przyrody (materii) jest duch. System filozoficzny Hegla posiada zatem dialektyczny charakter triad. W systemie tym prawo, państwo i moralność są głównie przejawami ducha obiektywnego. Duch zaś absolutny przejawia się w sztuce, religii, filozofii.
2) teorię poznania, czyli metodę dialektyczną.
3) teorię rozwoju, czyli idealizm ewolucyjny.
4) filozofię państwa i dziejów.
5) filozofię sztuki.
6) filozofię religii.
7) historię filozofii w rozumieniu ideowej konieczności rozwoju filozofii.

Comte Auguste (1788-1857), filozof francuski.

Comte odrzucił wszelką metafizykę i opowiedział się za wiedzą badającą jedynie przedmioty rzeczywiste i sprawy dostępne umysłowi. Za obowiązek filozofa pozytywisty uważał rozważanie tematów utylitarnych i działanie na rzecz polepszania życia. Celem Wykładów miała być koordynacja 6 fundamentalnych dyscyplin naukowych: matematyki, astronomii, fizyki, chemii, biologii i socjologii. W doktrynie Comte'a dominującą rolę zaczął odgrywać kult kobiety. Filozof zapragnął stworzyć religię ludzkości, której koncepcję wywiódł ze swojej historiozofii; okresem, który miałby nastąpić po średniowieczu i epoce przejściowej, byłaby era pozytywistyczna. Dla jej urzeczywistnienia konieczne stałoby się stworzenie religii, która zastąpiłaby rządy Boga władzą konceptu ludzkości. Znalazłoby się w niej miejsce dla idei serca, która, niezależna od inteligencji i woli, stworzyłaby fundament dla siódmej dyscypliny naukowej - moralności.

Bergson Henri (1859-1941), francuski filozof. Członek Akademii Francuskiej

Przedstawiciel intuicjonizmu oraz tzw. filozofii pędu życiowego. Głosił irracjonalizm, przeciwstawiając się poglądom pozytywistycznym, zwłaszcza determinizmowi mechanistycznemu i darwinowskiemu biologizmowi ewolucyjnemu.

W swojej wizji świata podstawową rolę przypisywał pędowi życiowemu ("élan vital") - czynnikowi ewolucji twórczej, do którego dotrzeć można było poprzez samopoznania i poznawania świata zgodnie z zasadą wolności, za pomocą intuicji oddającej niepowtarzalną ciągłość istnienia w czasie i przestrzeni - odrzuciwszy uprzednio ograniczenia społeczne i religijne oraz zasady logiczne, które dzielą i deformują postrzegane zjawiska. Stworzył pojęcie niezależnego w znacznej mierze od rzeczywistości społecznej i materialnej "ja głębokiego", którego udziałem jest ciągłe wewnętrzne doświadczanie trwania.

Nietzsche Friedrich (1844-1900), niemiecki filolog klasyczny, filozof.

Rozwinął relatywistyczne teorie: poznania i wartości. Był krytykiem współczesnej mu moralności. Uporządkował na nowo systemy aksjologiczne. Inspirowany darwinizmem i filozofią A. Schopenhauera, dowodził, że poznanie ludzkie, tak jak wszystkie czynności człowieka, wypływa z potrzeb życiowych i jest im podporządkowane.

Dokonując krytyki i przewartościowania systemów aksjologicznych Nietzsche podkreślał, że każdy ma taką moralność, jaką ma naturę. A ponieważ natura jest słaba lub silna, wyróżniał moralność panów i niewolników. Pierwsi cenią: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność działania, bezwzględność w osiąganiu celów. Drugich cechuje: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm, niepewność. Uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja).

Przyczynę tego stanu rzeczy upatrywał w próbie realizacji takich założeń, jak: 1) równość, 2) wolność, 3) wpisanie w normy i prawa wartości moralnych.

Husserl Edmund (1859-1938), niemiecki filozof. Profesor na uniwersytetach w Getyndze i Fryburgu. Twórca nowej fenomenologii.

Poczynając od Idei Husserl twierdził, że świat czasowo-przestrzenny, który mamy za rzeczywisty, jest w swej istocie "bytem dla kogoś", a nie "w sobie", jest odpowiednikiem stanów umysłu. Uważał, że tylko doświadczenie upoważnia do uznawania pewnych przedmiotów za rzeczywiste, gdyż przedmioty niezależne od doświadczenia nie pojawiają się w świadomości.

Wszystkie przedmioty są jedynie intencjonalnymi odpowiednikami świadomości - ona jedna jest bytem, który istnieje na pewno. Stąd dla Husserla Jaźń stała się pierwotną formą bytu, a świat jej wytworem (wytworem wielu jaźni - procesu intersubiektywnego).

Filozofia (gr. φιλοσοφία philosophia) - określenie to pochodzi (prawdopodobnie) od matematyka i filozofa Pitagorasa żyjącego w VI wieku p.n.e. Pierwotnie miało sens dosłowny i oznaczało poszukiwanie, umiłowanie mądrości (gr. φιλέω phileo - kochać, σοφία sophia - mądrość). Obecnie terminu filozofia używa się w różnych znaczeniach. Trudno o definicję, bo zakres rozważań filozoficznych i ich metoda ulegały historycznym zmianom, a rozumienie filozofii jest uzależnione od przyjętej tradycji filozoficznej. W uproszczeniu można powiedzieć, że filozofia zajmuje się ogólnymi, podstawowymi zagadkami świata: naturą istnienia i rzeczywistości, poznawalnością prawdy czy tym, jakie działanie jest pożądane. Dzieli się ją na: ontologię (teoria bytu), epistemologię (teoria poznania) i aksjologię (teoria wartości).

Presokratycy: Filozofia przedsokratejska - okres w filozofii starożytnej przed wystąpieniem Sokratesa, obejmujący filozofów przyrody i często ujmowanych w osobną kategorię sofistów.

Presokratyków łączy zainteresowania filozofią przyrody. Odrzucają jednocześnie tradycyjne, mityczne wyjaśnienia zjawisk fizycznych. Postawili oni pytanie o pratworzywo (arche), z którego został zbudowany świat. Pierwszą odpowiedź - zasadą świata jest woda dał Tales z Miletu. Podawano także inne stany materii: Anaksymenes zaproponował powietrze, a Heraklit - ogień. Wielka synteza, którą opracował Empedokles przyjmowała cztery żywioły - wodę, ogień, powietrze i ziemię - jako podstawowe elementy (substancje), z których zbudowane są wszystkie rzeczy materialne. Teoria ta dominowała w antycznej i średniowiecznej fizyce. Alternatywna teoria Anaksagorasa przyjmowała nieskończenie wielką liczbę podstawowych substancji obecnych w każdej rzeczy. Bardziej abstrakcyjnym ujęciem natury rzeczy była filozofia Anaksymandra, który za prazasadę ujął bezkres i pitagorejczyków, którzy za zasadę uznali liczbę.

Następnie presokratycy postawili problem powstawania i przemijania rzeczy. Proponowaną przez Empedoklesa przyczynę tych zmian były kosmiczne siły miłości i nienawiści, zbliżające do siebie albo oddalające cztery żywioły, z których zbudowany był świat. Zdaniem Anaksagorasa przyczyną zmian na świecie był poruszający rzeczy rozumny duch. Warunkiem ruchu na świecie była zdaniem Leucypa próżnia, która otaczała cząstki materii - atomy. Atomy miały różne właściwości, bo różniły się od siebie kształtem, położeniem, prędkością i porządkiem, ale stale się mechanicznie zderzając i łącząc tworzą nowe rzeczy. Idee Leucypa rozwinął w system materialistyczny Demokryt.

Ostatnim wielkim problem filozofii presokratycznej był problem bytu, który zdawał się być harmonijny i stały w opozycji do zmiennych i chaotycznych zjawisk przyrody. Taki obraz świata pochodzący od pitagorejczyków rozwinął eleata Parmenides doktryną jedności bytu: "Byt jest a niebytu nie ma". Byt uzyskał takie atrybuty jak: wieczność, ciągłość, nieruchomość, niepodzielność i niezmienność. Doświadczenie zmysłowe oszukuje nas pokazując przejawy zmienności, ale do prawdy o bycie można dojść wyłącznie na podstawie dociekań rozumowych. Filozofowie szkoły elejskiej prześcigali się w wynajdowaniu sprzeczności w rozumowaniu opartego na założeniu, że ruch w świecie jest możliwy (najbardziej znanymi argumentami były paradoksy Zenona z Elei). Zasadę jedności bytu odrzucił Heraklit, który za podstawowe zasady świata uznał nieprzerwany ciąg stawania się i przemijania, nieodwracalność czasu oraz wojnę przeciwieństw, którym jednak rządzi pozaświatowy logos - mądrość. Człowiek rozumem nie może poznawać bezpośrednio bytu, ale może osiągnąć myślenie zgodne z logosem.

Poglądy filozofów przedsokratejskich są trudne do odtworzenia, ponieważ nie mamy kompletnej wersji żadnego ważniejszego tekstu. Wszystko, czym dysponujemy, to zapytania późniejszych filozofów i historyków oraz drobne fragmenty tekstów oryginalnych.

Alegoria Jaskini - "(…) w podziemnej, ciemnej pieczarze znajdują się skłóci kajdanami „kajdaniarze”. Siedzą oni plecami do wyjścia, skrępowani tak, że mogą tylko patrzeć na ścianę przed sobą. Z tyłu, u wylotu jaskini w świetle dziennych coś się dzieje, jednak kajdanowy nie mogą opuścić pieczary i jedynie obserwują „teatr cieni”. Siedzą oni tak od urodzenia, w tej samej pozycji więc nie czują ciężaru kajdan, myślą że żyją wolnie i niezależnie. Bo nie są świadomi cóż może się dziać na zewnątrz jaskini."

Mianem idealizmu obiektywnego określa się kierunki filozoficzne, gdzie idea głosi, że myśli i mądrość są pierwotne w stosunku do wszelakiego bytu. Przykładem takiego idealizmu jest idealizm stworzony w starożytnej Grecji przez Platona. Platon twierdził, iz wszystko "płynie" niczym rzeka Heraklita. Głosił, że świat realny nie jest jedyny. Aby zobrazować swą myśl posługuje się Alegorią Jaskini. Po swoich obserwacjach otoczenia Platon wykrywa, że podobieństwa zjawisk w przyrodzie świadczą o ograniczonej liczbie form, które sa "nad" i "za" tym co widzimy. Natomiast owa idea stanowi specyfikę myśli. Do Platona odnosi się również stwierdzenie miłości platonicznej.

hylemorfizm [gr.], filoz. pojęcie metafizyki Arystotelesa, oznaczające, że każda substancja jest bytem złożonym z czynnika biernego — materii, i czynnika aktywnego — formy.

pogląd filozoficzny zapoczątkowany przez Arystotelesa, zgodnie z którym istnienie i funkcjonowanie obiektów przyrodniczych opiera się na zasadzie połączenia ze sobą dwóch prapierwiastków (praprzyczyn): materii (gr. hyle) i formy (gr. morphe)

genetyczny racjonalizm (natywizm), pogląd w teorii poznania, przyjmujący tezę, że umysł ludzki posiada wiedzę wrodzoną, wcześniejszą od doświadczenia zmysłowego; np. idee platońskie, idee wrodzone u R. Descartes'a, formy a priori u I. Kanta; przeciwieństwo → empiryzmu genetycznego.

Racjonalizm genetyczny, natywizm - stanowisko epistemologiczne w sporze o źródła poznania głoszące, że wszystkie pojęcia, które znamy, są w naszym umyśle od urodzenia. Przeciwieństwo empiryzmu genetycznego, mówiącego, że pojęcia te zapisują się w nas wraz z doświadczeniem. Przedstawicielem natywizmu jest Platon, który zakłada, że dusza posiada wiedzę wrodzoną.

Patrystyka, nurt w dziejach filozofii i teologii rozwijający się w okresie od II do VIII w. Jego twórcami byli Ojcowie Kościoła. W XVII i XVIII w. patrystyką zaczęto nazywać część teologii (tzw. "theologia patristica"), która w XVIII w. przekształciła się w historię dogmatów.

4) system św. Augustyna, powstały na przełomie IV i V w., najbardziej samodzielny i najbardziej zgodny z wiarą, stanowiący fundament katolicyzmu.

scholastyka [wym. s-cho...] gł. kierunek filozofii zach. cywilizacji chrześc. (IX-XVII w.), dążący do rozumowego udowodnienia słuszności dogmatów relig., używający jako metody dowodzenia przede wszystkim sylogizmu; pot. dogmatyczne filozofowanie; rozstrzyganie sporów przez odwoływanie się do autorytetów; jałowe dociekania.

Scholastyka,

1) metoda rozumowania charakterystyczna dla filozofii średniowiecznej, polegająca na dokładnym stosowaniu ustalonej procedury składającej się z komentowania tekstu (lectio), związanej z nim dyskusji (disputatio) oraz formułowania wniosków (determinatio). W pełni została zastosowana po raz pierwszy przez P. Abelarda, posługiwali się nią św. Tomasz z Akwinu i Duns Szkot.

iluminizm (łc. illuminare `oświecać') filoz. pogląd uznający oświecenie umysłu człowieka przez Boga za źródło poznania.

Iluminizm - doktryna religijna uznająca Boga za najważniejsze źródło wszelkiego poznania (nie tylko religijnego ale też np. moralnego). Stworzona przez Platona, doktryna zyskała popularność w chrześcijaństwie za sprawą św. Augustyna.

Św. Augustyn dowodził istnienia Boga porównując Go do słońca. Bóg istnieje, daje się poznać, umożliwia poznanie innych rzeczy. Słońce jest, świeci, oświeca.

Sceptycyzm metodologiczny - odmiana sceptycyzmu, która polega na kwestionowaniu i wątpieniu w poszczególne twierdzenia w celu dotarcia do twierdzeń bardziej pewnych lub takich, w które wątpić się już nie da (np. dla Kartezjusza takim twierdzeniem było "cogito ergo sum" - "myślę, więc jestem"); sceptycyzm metodyczny jest więc nie tyle stanowiskiem kwestii możliwości poznania prawdy, co metodą uzyskiwania niezawodnego poznania.

Natywizm, natywistyczna teoria idei, teoria idei wrodzonych, (z łacińskiego nativus - wrodzony, przyrodzony), przyjęte określenie poglądu filozoficznego dotyczącego genezy poznania, zakładającego istnienie w umyśle ludzkim idei wrodzonych lub też wrodzonych zdolności do rozpoznawania idei i bytów znajdujących się poza przyrodą i poza doświadczeniem.

Początki natywizmu znajdujemy u Platona. Uważał on, że myśl jest niezależna od postrzegania, choć występuje po postrzeżeniu. Natywizm u Platona oznacza więc, że wiedza wrodzona wyprzedza wiedzę opartą na postrzeganiu. Pierwsza jest dana od narodzin, druga narasta w miarę doświadczenia, formuje się stopniowo. Wynika to z faktu, że umysł nasz oglądał idee w poprzednim życiu i zachował o nich pamięć, stąd też wystarczy, że je sobie przypomni postrzegając. Dlatego wiedzę wrodzoną nazywa anamnezis - przypomnienie.

W opozycji do tak rozumianego natywizmu pozostawali: Arystoteles, sceptycy i stoicy.

Rozumienie natywizmu zostało zmodernizowane przez św. Augustyna poprzez wprowadzenie pojęć: prawdy wieczne i iluminizm. By prawdy te poznać, człowiek powinien skoncentrować się na swoim wnętrzu. Prawdy wieczne istniejące poza człowiekiem miały charakter ponadczasowy i istniały obiektywnie, a poznanie ich wymagało oświecenia pojętego jako fakt nadprzyrodzony, wynikający z dzieła łaski, która przypada dobrym, posiadającym czyste serce.

Teoria natywizmu została odrzucona przez św. Tomasza z Akwinu.

Odrodziła się w filozofii Kartezjusza (R. Descartes), który wprowadził pojęcie idei wrodzonych (ideae innatae), czyli urodzonych razem z nami. Idee wrodzone nie są wynikiem działania na umysł przedmiotów zewnętrznych, lecz: 1) należą do umysłu jako jego własność. 2) są niezależne od woli. 3) są jasne i wyraźne. 4) nie są jednak stale obecne w umyśle. 5) są tylko dyspozycją do pewnych przedstawień, rozumianą jako zdolność umysłu do ich wytwarzania. 6) ich cechą jest nie tylko stałość, lecz także niezawodność.

Teorie natywizmu zostały skrytykowane i w całości odrzucone przez J. Locke'a, twierdzącego, że nasza wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Przyjmując zaś arystotelesowsko-tomistyczną maksymę: Nihil est in intellectu, quod non fuerit antea in sensu (Nie ma nic w umyśle, czego nie było w zamyśle), podkreślał, że umysł sam przez się jest nie zapisaną tablicą tabula rasa.

Poglądy I. Kanta przeszły ewolucję od natywizmu do aprioryzmu.

Panteizm, pogląd filozoficzno-religijny biorący początek w niektórych kosmogoniach, następnie odradzający się i rozwijany w filozofii. Utożsamia Boga z przyrodą z rzeczywistością, negująca go jako osobę. Przeciwstawia się teizmowi, przybiera postać bądź to panteizmu spirytualistycznego, bądź panteizmu naturalistycznego.

Podstawy panteizmu stworzyli stoicy, a najpełniejszy wyraz nadał mu Marek Aureliusz, starający się połączyć teorię panpsychizmu z boską naturą świata, wypełnionego "pneumą", a przez to doskonałego. Panteizm stoików jest więc naturalistyczny.

Panteizm - poglądy teologiczne i filozoficzne lub przekonania religijne utożsamiające Boga ze światem, często rozumianym jako przyroda. Panteizm często łączył się z ideami rozumnego rozwoju wszechświata, jedności, wieczności oraz żywości świata materialnego. Neguje istnienie Boga jako istoty rozumnej.

Do ważniejszych filozofii panteistycznych można zaliczyć stoicyzm, neoplatonizm, teozofię, filozofię Eriugeny, Giordana Bruna oraz Spinozy. Idee panteizmu głosiło też wiele ruchów religijnych: m.in. średniowieczni amalrycjanie i begardzi. Koncepcja ta nie ma natomiast nic wspólnego z ideą przebóstwienia (theopoiesis) wyznawaną w chrześcijaństwie, zwłaszcza w prawosławiu, która głosi możliwość powrotu dusz do Boga i połączenia z Bogiem.

Postmodernizm (inaczej: ponowoczesność, pomo, po-mo) to prąd myślowy odwołujący się do poczucia końca historii i wielkich narracji.

Centralnym zagadnieniem i tematem w postmodernizmie jest opozycja pomiędzy pojęciem nowoczesności i ponowoczesności. Postmodernistyczni teoretycy piszą o końcu człowieka, o zmianie jego kondycji, podają w wątpliwość wszelkie systemy wartości jako arbitralne i determinujące człowieka. Postmodernizm wiąże się z poczuciem lęku przed modernizmem utożsamianym z systemami totalitarnymi. U podstaw postmodernizmu stoi psychoanaliza i dekonstrukcja. Estetyka postmodernistyczna łączy się z hiperrealizmem, pozbawianiem rzeczy ich rodzimego kontekstu i wystawianie na próbę w zmienionych realiach. W ten sposób konfrontuje się wizerunki świętych, uczonych, bohaterów narodowych ze współczesnym, karykaturalnie przedstawionym otoczeniem. Spójność nauki według postmodernistów nie jest wymagana. Postmodernizm nie wymaga, aby nauka była odbiciem rzeczywistości. Wystarczy samo przebywanie naukowców ze sobą i rozmawianie.

Empiryzm (od gr. ἐμπειρία empeiría - "doświadczenie") - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie, lub przede wszystkim bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.

empiryzm genetyczny, filoz. pogląd przeciwstawny natywizmowi, zakładający, że treści poznawcze pochodzą pośrednio lub bezpośrednio z doświadczenia zewn. (zmysłowego) lub wewn. (introspekcji).

empiryzm metodologiczny (aposterioryzm), filoz. stanowisko przeciwstawne aprioryzmowi, głoszące, że poznanie nauk. polega na stwierdzaniu i uogólnianiu danych doświadczenia.

David Hume (ur. 7 maja 1711 w Edynburgu, zm. 25 sierpnia 1776 tamże) - filozof, pisarz i historyk urodzony w Szkocji, wychowany w Anglii, żyjący we Francji i w Anglii.

Analiza idei przyczynowości [edytuj]

Najciekawszą częścią tej analizy pojęć była krytyka idei przyczynowości. Hume słusznie zauważył, że to co wiemy na temat dochodzących do nas bodźców, to tylko one same i ich następstwo czasowe. Jeśli np. bierzemy strzelbę i naciskamy cyngiel, to dochodzi do nas przez palec bodziec naciskania cyngla, a po chwili słyszymy huk i błysk wystrzału. Na tej podstawie tworzymy sobie ideę, że naciśnięcie cyngla spowodowało wystrzał.

Może się jednak tak złożyć, że złośliwy służący wyjął nam nabój ze strzelby, stanął za nami i huknął w momencie, gdy my nacisnęliśmy cyngiel. Będziemy wtedy mieli dokładnie to samo wrażenie, że to my spowodowaliśmy wystrzał, mimo że naprawdę będzie inaczej.

A zatem, tak naprawdę dane są nam tylko dwa bodźce następujące jeden po drugim i nic więcej. Co gorsza, tak jest praktycznie zawsze przy ustalaniu jakichkolwiek związków przyczynowo-skutkowych. Mamy dwa często następujące po sobie zdarzenia i nic więcej. Samego związku między przyczyną i skutkiem "w stanie wolnym" nie mamy szansy nigdy obserwować - jest to więc ni mniej ni więcej tylko złożona idea, której nie da się bezpośrednio wywieść z idei prostych - a zatem trzeba ją przyjąć na wiarę, tak samo jak wszystkie inne tego rodzaju idee.

Krytyka idei przyczynowości i wykazanie, że nie ma ona bezpośredniego odzwierciedlenia w faktach eksperymentalnych, była pierwszym w historii przykładem dogłębnej krytyki tak z pozoru oczywistego pojęcia i tego rodzaju podejście krytyczne było następnie kontynuowane przez innych filozofów-krytycystów, od Immanuela Kanta przez pozytywistów logicznych po współczesnych krytycystów.

Hume

Druzgocącej krytyki pojęcia przyczynowości dokonał należący do linii angielskiego empiryzmu David Hume. Odróżnił dwa rodzaje wiedzy: o stosunkach pomiędzy ideami i o faktach. Wiedza pierwszego typu była wiedzą czysto rozumową, jej konieczność i oczywistość nie stanowiła dla Hume'a problemu. Wiedza ta nie zależy bowiem od doświadczenia. Natomiast wiedza o faktach stanowiła problematyczną kwestię. Jako empirysta, twierdził, że fakty są jedynym pewnym źródłem wiedzy i w pierwszej kolejności należy opierać się na doświadczeniu. Tylko ono jest miarodajne w nauce. Ale jednocześnie twierdził, iż zasady przyczynowości, na której nauka się opiera nie można dowieść dedukcyjnie. Wręcz przeciwnie. Kategorię przyczyny uważał Hume za czysty wytwór wyobraźni. W żadnym wypadku nie należy przypisywać jej rozumowi. Pojęcie przyczynowości powstaje w wyobraźni ludzkiej na skutek przyzwyczajenia wywołanego nagromadzeniem doświadczenia. Skoro obserwujemy, że po jednym zjawisku zachodzi drugie to chyba pierwsze jest przyczyną drugiego. W ten sposób, wiążemy dwa następujące po sobie zjawiska związkiem przyczynowo-skutkowym. Jest to bezpodstawna operacja. Nie mamy żadnych praw aby przyczynowość uznać za prawo bytu. Wyjaśnienia racjonalistyczne, do których odwoływali się poprzednicy Hume'a (Kartezjusz, Malebranche, Leibniz) polegały na odwoływaniu się do pozaziemskiej przyczyny, do Boga. To oczywiście dla Hume'a jako sensualisty było niesłuszne. Filozof dokonał rzetelnej krytyki samego pojęcia Boga. Dowiódł, iż przede wszystkim dochodzimy do niego opierając się właśnie na zasadzie przyczyny i skutku.

Również doświadczenie wewnętrzne niczego nie dowodzi, gdyż człowiekowi tylko się wydaje, że posiada moc wywoływania skutków w aktach swojej woli. W rzeczywistości dane jest mu tylko następstwo faktów między przeżyciem wewnętrznym a zjawiskiem. Dany jest mu sam czyn, wysiłek, ale nigdy siła działająca. Wyniki badań Hume'a były sceptyczne. Zakwestionował sensowność tradycyjnej metafizyki oraz podważył podstawy nauk ścisłych. Ostatecznie są więc tylko dwie dziedziny rzetelnej wiedzy: matematyka (nauka czysto aprioryczna) oraz nauka o faktach, czyli taka, która poza fakty stwierdzone nie wykracza.

Immanuel Kant (ur. 22 kwietnia 1724 w Królewcu, zm. 12 lutego 1804 tamże) - filozof niemiecki; profesor logiki i metafizyki na Uniwersytecie Królewieckim. Twórca filozofii krytycznej lub transcendentalnej, zakładającej, że podmiot jest poznawczym warunkiem przedmiotu. Podstawowymi cechami jego koncepcji filozoficznej są: agnostycyzm względem tak zwanych rzeczy samych w sobie (np. Boga) oraz aprioryzm w stosunku do zjawisk. Jego głównym wkładem w filozofię zachodnią było zniesienie opozycji pomiędzy racjonalizmem (por. Kartezjusz) a empiryzmem (por. Hume). Do osiągnięć kantyzmu odwołuje się między innymi neokantyzm (kontynuacja), fenomenologia (rewizja) oraz pozytywizm logiczny (opozycja).

Kant poddał dotychczasowe osiągnięcia filozofii przeglądowi oraz krytycznej ocenie. Podejście takie nazywał idealizmem transcendentalnym lub krytycznym. Polegało ono na badaniu elementarnych warunków, jakie muszą być spełnione, aby możliwe było przeprowadzanie jakichkolwiek innych badań. Największym jego dokonaniem była rewizja dotychczasowych koncepcji w dziedzinie teorii poznania.

Teoria sądów [edytuj]

Kant zaczął od poszerzenia arystotelowskiej teorii logiki o nowy podział sądów na:

• sądy analityczne, czyli takie, które w orzeczeniu wypowiadają jedynie to, co jest zawarte w podmiocie - mają charakter definicji i służą objaśnieniu posiadanej już wiedzy;

• sądy syntetyczne, czyli takie, których orzeczenie wykracza poza podmiot - które rozszerzają naszą wiedzę;

oraz:

• sądy a priori, czyli takie, które są niezależne od doświadczenia - mają swe źródło w umyśle;

• sądy a posteriori, czyli takie, które można wywieść z doświadczenia.

Te dwa podziały krzyżują się ze sobą.

Sądy analityczne opierają się na zasadzie niesprzeczności (jeżeli prawdziwe jest zdanie: każde ciało jest rozciągłe, to nie może być prawdziwe zdanie: istnieje ciało, które nie jest rozciągłe). Wszystkie zdania analityczne są a priori, nawet jeśli ich pojęcia zostały wywiedzione z empirii (np. złoto jest żółtym metalem).

Sądy syntetyczne a posteriori pochodzą z doświadczenia (np. każde ciało ma określony ciężar). Pojawiają się tam, gdzie następuje wykroczenie poza pojęcie. Zdaniem Kanta sądy matematyczne mają charakter syntetyczny a priori (np. 7+5 = 12 miałoby być zdaniem poszerzającym naszą wiedzę).

Wszystkie sądy o charakterze metafizycznym są aprioryczne. Są wśród nich analityczne (te nazywał sądami należącymi do metafizyki) oraz syntetyczne (metafizyczne we właściwym sensie). Pierwsze są środkami do uzyskiwania drugich. Do pierwszych zaliczymy na przykład definicję: substancją jest to, co istnieje tylko jako podmiot. Do drugich należy natomiast teza: wszystko, co jest w rzeczach substancją, jest trwałe. Pierwsze są analityczne a priori, a drugie - syntetyczne a priori.

Sądy syntetyczne a posteriori oraz sądy analityczne a priori nie budzą wątpliwości. Pierwsze wywodzą się z doświadczenia, drugie zaś opierają się na umowach ułatwiających porozumiewanie się. Przykładami pierwszych są ustalenia przyrodoznawstwa (z wyjątkiem tak zwanego czystego przyrodoznawstwa), a przykładami drugich - definicje obiektów matematycznych.

Sądy analityczne są pewne i powszechne, ale nie poszerzają naszej wiedzy. Sądy empiryczne, czyli syntetyczne a posteriori, powiększają wiedzę, lecz nie są pewne ani powszechne. Kant - podobnie jak poprzednicy - szukał wiedzy, która byłaby powszechna i pewna. Znalazł ją w sądach syntetycznych a priori.

Podział sądów według Kanta
sądy	a priori	a posteriori
analityczne	oparte na zasadzie niesprzeczności; objaśniają posiadaną wiedzę i mają charakter definicji; występują w matematyce i pojawiają się w metafizyce	nie istnieją
syntetyczne	sądy metafizyki we właściwym sensie; dostarczają wiedzy powszechnej i pewnej	wywiedzione z doświadczenia; poszerzają naszą wiedzę; występują w przyrodoznawstwie

kant wprowadził już w "Krytyce czystego rozumu" podział na fenomeny i noumeny. Podział ten odpowiada podziałowi na świat zmysłów i świat intelektu. Fenomeny to wszystkie przedmioty - zjawiska. w odniesieniu do niektórych przedmiotów możemy sobie pozwolić na transcendentalne użycie jakiegoś pojęcia, które obowiązuje wówczas nie tylko dla zjawiska, ale też w odniesieniu do tego przedmiotu traktowanego jako rzecz sama w sobie. Przedmioty takie to właśnie noumeny. kant rozróżnia noumeny w sensie negatywnym i pozytywnym. Z pierwszymi mamy do czynienia, gdy rozważany przedmiot nie jest dany za pośrednictwem zmysłowości. Natomiast noumenon w sensie pozytywnym to przedmiot naoczności niezmysłowej, przedmiot oglądu intelektualnego. Człowiek nie dysponuje takim oglądem, a kant każe się domyślać, że jest to ogląd boski. Człowiek natomiast za sprawą swej rozumności uczestniczy w świecie inteligibilnym, i o tyle też można mówić o człowieku pojmowanym jako noumenon.

Czas i przestrzeń

Kant zauważył, że matematyka to logiczna analiza stosunków czasowych (arytmetyka) lub przestrzennych (geometria). Odpowiedź na pytanie o sądy syntetyczne a priori tkwiła zatem w odpowiedzi na pytanie o to, dlaczego stosunki czasowe oraz przestrzenne wydają się nam takie pewne - dużo pewniejsze od danych empirycznych. Kant uznał, że jeżeli wykroczymy myślowo poza sferę przedstawień, pozostaną nam dwa czynniki, których nie uda się nam wyeliminować: przestrzeń i czas. Na tej podstawie stwierdził on, że czas i przestrzeń nie należą do świata materialnego, lecz są formami poznania - sposobami, w jaki ludzki umysł grupuje i układa docierające do niego wrażenia.

Te formy poznania uznał on za wyobrażenia a priori - wbudowane w nasz aparat poznawczy. Przestrzeń i czas nie są wyobrażeniami empirycznymi. Nie sposób usunąć ich z myśli i wyobrazić sobie, że ich nie ma, choć można sobie przedstawić przestrzeń i czas bez przedmiotów. Skoro czas i przestrzeń są formami naszego poznania, to żadne zjawisko nie może być nam dane poza nimi. Jakie są rzeczy w sobie, tego nie wiemy i nie dowiemy się. Nasze zmysły odbierają wrażenia, ale i te nie są nam bezpośrednio dane, lecz ujęte w czasoprzestrzenną formę. Czas i przestrzeń to aprioryczne formy zmysłowości.

Intuicje czasu i przestrzeni Ta paradoksalna myśl, że intuicje czasu i przestrzeni są niejako wbudowane w nasz aparat poznawczy, mimo iż później często atakowana, przyczyniła się do rozwoju matematyki i fizyki. Rozwój geometrii nieeuklidesowej, nowych rodzajów algebry, logiki matematycznej i wbudowywanie tych dokonań matematyki w teorie fizyczne - zwłaszcza w ogólną teorię względności oraz teorię kwantów - były często inspirowane ideą poszukiwania nowych form poznania w sensie kantowskim.

Imperatyw kategoryczny [edytuj]

Rozum czysty (teoretyczny) nie jest w stanie uporać się z problemami metafizycznymi. Może się nimi zająć natomiast kolejna instancja poznawcza - rozum praktyczny. Rozum teoretyczny wytwarza idee - rozum praktyczny operuje na postulatach.

Największe znaczenie ma tak zwany imperatyw kategoryczny, czyli bezwzględny nakaz. Głosi on: Postępuj wedle takich tylko zasad, co do których możesz jednocześnie chcieć, żeby stały się prawem powszechnym. Jest to jedyna zasada moralna, jaką Kant przyjmuje. Ma ona charakter formalny: nie mówi, co robić i jak - podaje tylko ogólną regułę.

Aby mogła istnieć moralność z jej nakazami i zakazami, człowiek musi być wolny, gdyby bowiem był zdeterminowany, nauki moralne byłyby zbędne. Nie da się udowodnić, że wolność istnieje, ale można jej istnienie założyć, czyli właśnie postulować. Kolejnymi postulatami rozumu praktycznego są: nieśmiertelność duszy oraz istnienie Boga. Dzięki nim możliwe staje się dążenie do moralnej doskonałości oraz związane z tym poczucie szczęścia.

Zdaniem Kanta wszelkie normy moralne można wywieść z imperatywu kategorycznego. Taki pogląd stał się obiektem krytyki, ponieważ imperatyw kategoryczny zdawał się nie rozstrzygać, co należy robić w sytuacji konfliktu interesów (patrz: ramka Imperatyw kategoryczny a konflikt interesów).

Schemat ilustrujący powstawanie fenomenów - konstruktów wywodzących się z wrażeń zmysłowych, które zostają ujęte w czasoprzestrzenne, a następnie pojęciowe formy. Rzeczy same w sobie, czyli noumeny, do których należy między innymi idea Boga, są ze swej zasady niepoznawalne. Obszar wewnątrz okręgu reprezentuje umysł; na zewnątrz - transcendencję.

Idealizm absolutny (Hegel)

G. W. F. Hegel (1770-1831) skrytykował kantowski dualizm zjawiska i rzeczy samej w sobie. Dopatrzył się u Kanta wewnętrznej sprzeczności jego systemu. Z jednej strony Kant twierdzi, że kategoria przyczyny stosuje się tylko do zjawisk, a nie do rzeczy samej w sobie. Z drugiej zaś uważa on rzecz samą w sobie za źródło, czyli przyczynę wrażeń. Zatem Kantowskie rozwiązanie problemu wolności trzeba odrzucić. Rozwiązanie Hegla przedstawia się (w skrócie) następująco:

Wolność atrybutem ducha.

Duch jest wolny, gdy jest u siebie samego.

Duch dąży do samowiedzy (wiedzy o sobie samym)

tj. do uświadomienia sobie własnej wolności.  

Duch sam siebie tworzy (przez swoje przedstawienia).

Dążąc do samowiedzy, Duch przedstawia sobie siebie samego. To przedstawienie nazywa się tezą. Teza może być zrozumiała jedynie przez dialektyczne przeciwstawienie jej antytezie (por. Heraklita: nie znano by imienia sprawiedliwości, gdyby nie było niesprawiedliwości). Antyteza zatem jest również przedstawieniem Ducha, a tym samym jego częścią. Z chwilą, gdy Duch sobie to uświadomi, tworzy syntezę, w której przedstawia sobie siebie samego jako tezę i antytezę zarazem. 

Dialektyczny schemat rozwoju Ducha (Nauka logiki 1812-16):

                         teza        antyteza                    

synteza

Antyteza jest alienacją (wyobcowaniem) Ducha, tj. przedstawieniem sobie czegoś własnego jako coś obcego. Synteza jest zniesieniem alienacji (łac. alienus = należący do kogoś innego), czyli przyswojeniem na powrót tego, co błędnie przedstawiało się jako obce. Rozwój Ducha następuje zatem przez kolejne alienacje i zniesienia.  

Przykłady:

Byt          Niebyt                                          Idea      Przyroda

  Stawanie się                                                    Duch
  

Koło Wiedeńskie, Der Wiener Kreis, grupa filozofów, logików, fizyków i matematyków działająca w latach 1929-1938, głównie wokół seminarium filozoficznego M. Schlicka na uniwersytecie w Wiedniu. Naukowcy z Koła Wiedeńskiego przyczynili się do rozwoju neopozytywizmu.

W minimalistycznej filozofii Koła Wiedeńskiego można wyróżnić trzy wzajemnie uzupełniające się teorie: empiryzmu, pozytywizmu i fizykalizmu. Neopozytywizm Koła Wiedeńskiego od wcześniejszych postaci pozytywizmu odróżnia:

1) ujęcie nauk logiczno-matematycznych jako nieempirycznych i analitycznych;

2) sprowadzenie wszystkich nauk empirycznych do jedności na podłożu języka fizykalnego;

3) sprowadzenie wszystkich nauk humanistycznych do psychologii i socjologii pojmowanych behawiorystycznie;

4) likwidacja metafizyki;

5) propozycja likwidacji innych nauk filozoficznych, a szczególnie: teorii poznania, etyki i estetyki, i pozostawienia filozofii tylko zajmującej się analizą języka (logiki, semiotyki).  

      Według filozofii uprawianej przez członków Koła wartościowa jest tylko wiedza empiryczna, bo tylko ona informuje o rzeczywistości, a ponadto można ją sprawdzić doświadczalnie. Sprawdzenie polega na porównaniu danej tezy z rzeczywistością, którą ta teza opisuje. Wszystko, co nie jest sprawdzalne empirycznie, nie może być uważane za poznanie naukowe. Zatem sztuka, poezja, literatura, religia i teologia nie należą do nauki. Twierdzenia metafizyczne, jako niesprawdzalne empirycznie, również nie są naukowe. Elementarnymi i fundamentalnymi zarazem składnikami poznania naukowego są tzw. zdania protokolarne - proste zdania opisujące doświadczenie zmysłowe i zdające sprawozdanie z tego, co postrzegamy. Ogólne tezy naukowe dopiero wtedy można uznać za weryfikowalne empirycznie, gdy dadzą się sprowadzić do zdań protokolarnych.

       Naukowe poznanie musi się więc opierać na doświadczeniu. Tymczasem filozofia posiada takie twierdzenia, których nie można sprawdzić empirycznie. Według "wiedeńczyków", tezy metafizyczne, jako pozbawione treści empirycznej, są pozbawione sensu. Stąd filozofia opierająca się na zdaniach metafizycznych nie jest nauką. Aby filozofia mogła pretendować do miana nauki, należy ja ograniczyć wyłącznie do analizy metodologicznej języka. Ta analiza języka może się dokonywać w trzech dziedzinach: pragmatyki, semantyki i syntaktyki.

       Deprecjonując całkowicie metafizykę, a filozofię sprowadzając do logiki języka, uczeni Koła Wiedeńskiego usiłowali stworzyć jednolity język nauki i przezwyciężyć różnorodność języków, którymi posługują się poszczególne dyscypliny wiedzy. Język ten miał być logicznie doskonały i zrozumiały dla wszystkich - intersubiektywnie sensowny. Chodziło im o to, żeby wszyscy obserwatorzy rozmaitych zjawisk, bez względu na to, jaką dziedzinę reprezentują, rozumieli go i potrafili się za jego pomocą porozumieć. Po długich dyskusjach i rozważaniach doszli do wniosku, że jedynym językiem, który ma szansę stać się ogólnym językiem nauki, może być tylko język fizyki. A to dlatego, że jest on najbardziej obszerny, pojemny, ujmuje fakty czasoprzestrzennie i pozwala na ścisłe matematyczne ich opisanie.

Utylitaryzm (z łaciny utilitas - korzyść, pożytek), powstała w Anglii w XVII w. i trwająca do XIX w. koncepcja etyczna, zgodnie z którą działanie jest uznawane za dobre moralnie, jeżeli chcąc zaspokoić własne przyjemności i potrzeby oraz zabiegając o własny interes, służy się dobru ogółu. Utylitaryści usiłowali wykazać, że interes indywidualny i ogólny nie muszą być przeciwstawne, a w przypadku sprzeczności możliwe jest ich uzgodnienie.

Celem działań powinno być szczęście jak największej liczby ludzi. Przedstawicielami utylitaryzmu byli m.in.: B. de Mandeville, J. Bentham, A.C. Helvetius, J.S. Mill. Współcześnie utylitaryzmu rozumiany jest jako pogląd, wg którego ocena działań, rzeczy, zjawisk i osób jest dokonywana z punktu widzenia użyteczności.

Fenomenologia transcendentalna miała, wedle Husserla, być właściwą „filozofią pierwszą”, o czym już napisano na wstępie. Naprawdę radykalna filozofia musi zaczynać się od redukcji transcendentalnej. Husserl głosi priorytet ontyczny czystej świadomości w stosunku do wszelkiego innego bytu. Redukcja transcendentalna stanowi konsekwentną realizację „zasady wszystkich zasad”, zgodnie z którą „wszystko, co się nam w «intuicji» Źródłowo przedstawia, należy po prostu przyjąć jako to, co się prezentuje”. Przedmioty dane nam w doświadczeniu są relatywne względem czystej świadomości. Fenomenologia, transcendentalna wobec wszelkich innych opcji filozoficznych i nauk, pełni funkcję ostatecznej racjonalizacji wszelkiej wiedzy. Fenomenologia ma być filozofią pierwszą jako nauka uzasadniająca wszelkie inne nauki, w tym także samą siebie.

Marks Karol (1818-1883), niemiecki filozof i działacz rewolucyjny, ideowy przywódca międzynarodowego ruchu robotniczego, twórca tzw. socjalizmu naukowego - doktryny wyjaśniającej i uzasadniającej konieczność obalenia kapitalizmu w drodze rewolucyjnej walki. Od 1844 współpracował z F. Engelsem, w 1848 wspólnie wydali Manifest komunistyczny - program Związku Komunistów.

Przeniesienie zasad materializmu dialektycznego i metody dialektycznej na badanie życia społecznego określił Marks jako materializm historyczny. Marks doszedł do wniosku, że obalenie kapitalizmu jest nieuniknione, a walka klas prowadzi do dyktatury proletariatu, która jest fazą przejściową do zbudowania społeczeństwa bezklasowego. Poglądy Marksa wywarły duży wpływ na myśl polityczną XIX i XX w., stając się podstawą doktryny marksizmu-leninizmu.

Heidegger Martin (1889-1976), filozof niemiecki, profesor uniwersytetów w Marburgu i Freiburgu, wyszedł ze szkoły badeńskiej, studiował scholastykę, był uczniem H. Rickerta.

Podjął się rozwinięcia egzystencjalizmu, zainicjowanego przez S. Kierkegaarda. Przeszedł w swoich poglądach od fenomenologii do egzystencjalizmu, zajmując się analizą sensu bytu.

Dziełem, w którym zawarł swoje poglądy, jest: Sein und Zeit (1927).

Filozofia Heideggera miała charakter ontologiczny, określała naturę ludzkiego bytu. Stał on na stanowisku, że człowiek jest podmiotem własnego bytu, twierdząc: "Ja stanowię byt, w osnowie swojej różny od bytu wszystkich rzeczy, albowiem mogę powiedzieć o sobie: "ja jestem", stąd też mogę swój byt uznać lub potępić".

Jean-Paul Charles Aymard Sartre (ur. 21 czerwca 1905 w Paryżu, zm. 15 kwietnia 1980 w Paryżu) - powieściopisarz, dramaturg, eseista i filozof francuski. Przedstawiciel nurtu filozoficznego - egzystencjalizmu.
Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za rok 1964 (odmówił jej przyjęcia).

Filozof-egzystencjalista

Dzięki założonej w 1945 gazecie filozoficzno-literackiej Les Temps modernes, Sartre stał się sławnym i popularnym pisarzem i filozofem. Organizuje słynne zebrania intelektualistów (m.in. Simone de Beauvoir, Maurice Merleau-Ponty i Raymond Aron) w paryskiej dzielnicy Saint Germain des Prés, podczas których propaguje egzystencjalizm (dzięki niemu stał się najpopularniejszym kierunkiem filozoficznym i "subkulturą" lat 40. i 50. XX w. z własnymi kawiarniami i muzyką jazzową).

Sartre stał się zwolennikiem marksizmu, ale sprzeciwiał się zdecydowanie z jednej strony: stalinizmowi, a z drugiej - kapitalizmowi. Piętnował wojnę w Indochinach, "imperializm" amerykański, gaullistów i ZSRR; domagał się Europy "neutralnej i socjalistycznej". Jednak próba utworzenia własnej partii politycznej skończyła się niepowodzeniem i Sartre zmuszony był zbliżyć się do Francuskiej Partii Komunistycznej.

Psychoanaliza (od gr. ψυχη = "psyche", "dusza" i ανάλυσις = "analiza") to zbiór teorii dotyczących struktury psychiki człowieka, jego rozwoju i funkcjonowania, próbujących wyjaśniać powstawanie różnych aktów psychicznych. Tworzenie psychoanalizy rozpoczął Zygmunt Freud w latach dziewięćdziesiątych XIX w.

Freud Sigmund (1856-1939), psychiatra wiedeński, który uzupełniając studia przed końcem XIX w. w Paryżu uformował doktrynę psychoanalizy.

Myślą centralną psychoanalizy Freuda było, że psychiczność nie jest identyczna ze świadomością, że istnieje także życie psychicznie nieświadome. Ma ono w całości podłoże irracjonalne: pierwotnymi bowiem elementami życia psychicznego są popędy, zwłaszcza seksualne, rozum zaś odgrywa tylko rolę służebną.

Psychoanaliza Freuda stała się także pewną filozoficzną koncepcją kultury i człowieka, stąd też głęboko przeniknęła do niektórych poglądów filozoficznych i do twórczości literackiej.

Freuda struktura osobowości

Zgodnie z teorią psychoanalizy Freuda podstawowymi składnikami struktury osobowości są:

-"id" najstarszy ze składników, którego treść stanowi wszystko, co dziedziczone, wrodzone, ustalone konstytucyjnie (genetycznie), przede wszystkim popędy wynikające z budowy ciała, znajdujące swój pierwszy wyraz psychiczny, którego formy nie są nam znane. Ta najstarsza część aparatu psychicznego pozostaje najważniejsza przez całe życie. Od niego zaczęła się praca badawcza psychoanalizy.

-"ego", koordynuje postrzeżenia zmysłowe z akcją mięśni. Pełni funkcje samoobronne na zewnątrz, przez rozpoznawanie bodźców, gromadzenie o nich doświadczenia (w pamięci), unikanie zbyt silnych bodźców (poprzez ucieczkę), uczy się zmieniać w celowy sposób świat zewnętrzny na swoją korzyść (aktywność). Kontroluje "id" poprzez uzyskiwanie władzy nad popędami. Stara się uzgodnić relacje pomiędzy "id" i "superego".

-"superego", owoc długotrwałego okresu dzieciństwa, dorastania i dojrzewania, w którym człowiek jest poddany kontroli i wpływom wychowawczym rodziców i społeczeństwa (odziedziczona przeszłość i kulturowa teraźniejszość z którymi muszą być uzgadniane działania).

Działanie "ego" jest wtedy właściwe, gdy jednocześnie czyni ono zadość wymogom "id", "superego" i realności, gdy potrafi ze sobą pogodzić ich wymogi.

Jung Carl Gustav (1875-1961), szwajcarski psychiatra, psychoanalityk, twórca psychologii analitycznej i teorii archetypu. Poglądy jego wywarły wpływ na psychiatrię, psychoanalizę i filozofię. Rozwinął teorię "libido", jako podstawy życia psychicznego, pojmował jednak "libido", nie tylko seksualnie, jak Z. Freud, ale także jako żądzę władzy, "wolę" A.Schopenhauera i "elan vital" H. Bergsona.

Stał się twórcą "psychologii głębi" w odróżnieniu od psychologii tradycyjnej.

Archetyp (z greckiego "archetypon" - pierwowzór),

1) W psychologii pojęcie wprowadzone przez C.G. Junga. Oznacza istniejące w tzw. nieświadomości zbiorowej, więc wrodzone, wspólne wszystkim ludziom, absolutnie niezmienne wzorce determinujące sposób myślenia i postrzegania świata oraz odczucia, reakcje i zachowania jednostek. Archetyp nie jest dostępny poznaniu bezpośrednio - ujawnia się przez pewne symboliczne treści i motywy, powtarzające się pod zmiennymi postaciami w mitach, wierzeniach, dziełach sztuki i literatury różnych kręgów kulturowych oraz w snach i fantazjach poszczególnych osób. Do najważniejszych archetypów należą: animus i anima (elementy męski i żeński w człowieku), cień, wielka matka, stary człowiek, jaźń, odrodzenie. Teoria archetypów dała początek tzw. krytyce archetypowej w literaturoznawstwie (m.in. M. Bodkin, N. Frye), badającej wywodzące się z nich obrazy literackie w ich historycznych przemianach, oraz koncepcji toposów E.R. Curtiusa (topika).

Podstawowe teorie psychoanalityczne

Nie można stwierdzić, że psychoanaliza posiada jakąś jednolitą teorię zaakceptowaną przez wszystkie szkoły psychoanalityczne. Można jednak powiedzieć, że wszystkie szkoły psychoanalizy odnoszą się do zbioru podstawowych teorii opracowanych przez Freuda, czy to na zasadzie negacji, czy to rozwijając je lub przekształcając. Ten rdzeń teorii i pojęć psychoanalizy można zebrać w mniej więcej takim oto kanonie:

Świadomość, przedświadomość, nieświadomość

Na podstawie doświadczeń, jakie dane mu było poczynić z pacjentami, Freud opracował topograficzny podział psyche ludzkiej, wyodrębniając:

• świadomość: treści świadome mogą dowolnie stanowić przedmiot uwagi, mogą tez być dowolnie z niej usuwane;

• przedświadomość: gromadzą się tutaj te treści psychiczne, które nie są momentalnie dostępne świadomości, można je jednak odkryć dzięki poszukiwaniu na zasadzie badania kontekstu i związków łączących inne, znane już świadomości treści, mogą się one też pojawić na zasadzie kojarzenia;

• nieświadomość: zgromadzone są tutaj te treści psychiczne, których nie można sobie uświadomić bezpośrednio, mimo podejmowanych w tym celu prób; aby treści nieświadome mogły znaleźć się w polu uwagi świadomości, indywiduum musi się odwołać do pomocy pewnych metod, znanych na przykład terapii psychoanalitycznej (np. analizy marzeń sennych, badania swobodnych skojarzeń) czy wywodzących się z hipnozy; nieświadomość stanowi system składających się przede wszystkim z treści wypartych.

„Id”, „Ego”, „Superego”

Te trzy dziedziny życia psychicznego Freud powiązał z modelem trzech funkcji czy instancji, wyodrębniając:

• „Id” - dziedzinę naturalnych popędów i instynktów;

• „Ego” - instancję zwróconą przede wszystkim w kierunku świadomości, odzwierciedlająca treści dane świadomemu postrzeganiu

• „Superego” - instancję obejmującą ideały i normy moralne.

---