100 pytań z lingwistycznych podstaw logopedii... Bronisław Rocławski

6.       Czym zajmuje się fonologia?

Fonologia-„ustala najmniejsze (elementarne) jednostki funkcjonalne języka- tzw. fonemy, które w płaszczyźnie fonetycznej ujawniają się jako klasy głosek a tym samym zespole cech relewantnych (tzn. takich cech z zespołu cech fonetycznych, które pełnią w języku funkcję wyrazoróżnicującą).

Bada również same cechy relewantne ( w fonologii otrzymują one miano cech dystynktywnych”.

B. Rocławski, Zarys fonologii, fonetyki i fonostatyki współczesnego języka polskiego.

7.       Czym zajmuje się fonetyka?

Fonetyka „bada układy artykulatorów, strukturę fali akustycznej, zjawiska percepcyjne (audytoryczne i wizualne) oraz niektóre aspekty psychiczne występujące w konkretnych aktach mownych”.

„Na podstawie wielu aktów mownych ustala średnie wartości parametrów fonetycznych (np. średnie wartości częstotliwości formantowych, najczęściej spotykane układy artykulatorów itp.). Dzieli ciągły odcinek wypowiedzi na najmniejsze jednostki fonetyczne (segmenty, głoski). Dokonuje klasyfikacji segmentów i głosek, tworząc klasy funkcyjnie jednorodne (w klasyfikacji wykorzystuje informacje uzyskane w trakcie badań percepcyjnych oraz fonologicznych). Dla lepszego poznania struktury określonych jednostek prowadzi obserwacje ich realizacji w izolacji”.

B. Rocławski, Zarys fonologii, fonetyki i fonostatyki współczesnego języka polskiego.

12.   Na czym polega różnica między błędami językowymi a zaburzeniami mowy?

„Zaburzenia mowy można podzielić na:

a) zewnątrzpochodne (egzogenne, środowiskowe);

b) wewnątrzpochodne (endogenne).

Ad. a)

„Przy zaburzeniach mowy środowiskowych nie stwierdza się defektów anatomicznych czy psychoneurologicznych, które można by uznać za przyczynę, nie są to więc typowe wady wymowy, lecz zaburzenia.

Ad. b)

-dysglosja- zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytworzenia, na skutek nieprawidłowej budowy narządów mowy lub obniżenia słyszalności;

-dysartia (anartria)- zniekształcanie dźwięków mowy lub niemożność ich wytwarzania, na skutek uszkodzenia ośrodków i dróg unerwiających narządy mowne (artykulacyjne, fonacyjne i oddechowe:

-dyslalia (alalia)-opóźnienie w przyswajaniu sobie języka, na skutek opóźnionego wykształcenia się funkcji pewnych struktur mózgowych;

-afazja-utrata częściowa lub całkowita znajomości języka na skutek uszkodzenia pewnych struktur mózgowych;

-jąkanie-zaburzenie płynności mowy (rytmu i tempa); przyczyny nie są znane; zaliczane jest do nerwic;

-nerwice mowy (logoneurozy)- mutyzm, afonia, jąkanie, zaburzenia tempa mowy, modulacji siły i wysokości głosu u osób cierpiących na nerwice;

-oligofazja- niedokształcenie mowy spowodowane upośledzeniem umysłowym;

-schizofazja- mowa osób mających zaburzenia myślenia, spowodowana chorobami psychicznymi. Podstawy wiedzy…s. 102.

„Zaburzenia mowy przejawiają się w sposób różnorodny i występują w różnym stopniu. Mogą dotyczyć artykulacji niektórych głosek (np. seplenienie, reranie) lub wszystkich i wtedy mowa jest niezrozumiała; mogą tez polegać na całkowitej niemożności mówienia (afazja, alalia, anartria, głuchoniemota)”. Podstawy wiedzy…. s. 103.

Zaburzenia mowy jest to grupa zaburzeń związana z różnymi trudnościami w zakresie mowy. Obejmują trudności w wysławianiu się, wady mowy, używanie niewłaściwych słów, a więc związane są z artykulacją, fonacją, tonem głosu, płynnością itd. Utrudnia to zrozumienie przekazu mówionego. Zaburzenia mowy związane mogą być także z ogólniejszymi zaburzeniami funkcji językowych.- internet

Zaburzenia mowy pojawiają się w wyniku uszkodzeń „pola mowy” w lewej półkuli mózgu, do których dochodzi np. w wyniku udaru mózgu (zator, wylew). Ze względu na etiologię, zaburzenia mowy możemy podzielić na zaburzenia:

• wynikające z fizycznego uszkodzenia narządu artykulacyjnego, tj. alalia, dyslalia, afonia, dysfonia,

• wynikające z uszkodzenia układu nerwowego, tj.afazja, anartria, dyzartria,

• o podłożu psychogennym,

• o niejasnej etiologii, współtowarzyszące chorobom neuropsychiatrycznym, takim jak schizofrenia czy autyzm dziecięcy, np. parafazja.- internet

Błąd językowy to nieświadome odstępstwo od obowiązującej normy językowej, czyli taka innowacja, która nie znajduje uzasadnienia: nie usprawnia porozumiewania się, nie wyraża nowych treści, nie przekazuje na nowo, w inny sposób emocji nadawcy itd. Jest to także taki sposób użycia jakiegoś elementu języka, który razi jego świadomych użytkowników, gdyż pozostaje w sprzeczności z ich dotychczasowymi przyzwyczajeniami, a nie tłumaczy się funkcjonalnie (Nowy słownik poprawnej polszczyzny PWN, str. 1621).

27.   Podaj najczęściej spotykane błędy ortofoniczne związane z realizacją fonemu /ł/.

28.   Podaj najczęściej spotykane błędy ortofoniczne związane z realizacją fonemów /ę/ i /ą/.

36.   Przedstaw szczegółowo kategorię fonologiczną dźwięczności.

37.   Omów istotę V.O.T (voice onset time).

Parametr VOT jest wyrażonym w jednostkach czasu odstępem pomiędzy początkiem realizacji tzw. segmentu dźwięcznego mowy, a więc segmentu w którym występują regularne drgania fałdów głosowych krtani (objawiające się w przebiegu czasowym sygnału mowy zwiększonym poziomem sygnału, okresowością związaną z wysokością głosu, a w dziedzinie częstotliwościowej wyraźną strukturą harmoniczną wynikającą z okresowości drgań). Parametr VOT można zatem wyrazić schematycznie, jako odcinek czasu przedstawiony na wykresach czasowych sygnału mowy. (wykres w załączonym w załączniku artykule str. 2)

Podczas wytwarzania sygnału mowy pojawiają się różne sekwencje następstw pomiędzy dwoma początkami dwóch podstawowych rodzajów sygnałów: dźwięcznego (krtaniowego) i szumowego (wybuchowego, plozyjnego). Możliwe i poprawne w konkretnych wypowiedziach są zarówno dodatnie, ujemne, jak i bliskie zera wartości parametru VOT.

Z uwagi na to, że profesor mówił, aby zapoznać się z treścią artykułu na temat VOT - dla chętnych w załączniku artykuł.

38.   Podaj polskie i łacińskie nazwy narządów mowy. Mi się udało - zatem uzupełniam brak -- były tylko 4 nazwy

1. języczek (uvula)

2. podniebienie miękkie (velum)

3. jama nosowa (nos=nasus)

4. tylna część podniebienia twardego (postpalatum)

5. przednia część podniebienia twardego (praepalatum)

6. dziąsło (alveolus)

7. zęby (dentes) przednie górne

8. wargi (labia)

9. zęby (dentes) przednie dolne

10. czubek języka (apex)

11. przednia część języka (praedorsurn)

12. środkowa część języka (mediodorsum)

13. tylna część języka (postdorsum)

14. obsada języka (radix)

15. jama gardłowa (pharynx)

16. nagłośnia (epiglottis)

17. przetyk (oesophagus)

18. krtań (larynx)

19. głośnia (glottis)

20. tchawica (trachea)

'

39.   Narysuj przekrój strzałkowy głowy. Mi się udało - zatem uzupełniam brak

40.   Przedstaw istotę miękkości (itowości) głosek.

Itowy tzn. wysoki, przedni układ masy języka.

Artykulacyjnie miękkość definiuje się jako układ środkowej części języka i podniebienia twardego, czyli układu itowego masy jezyka. Jeśli kanał ustny jest otwarty, układ ten daje głoski itowe. Głoski itowe można artykułować tylko z otwarciem, choćby minimalnym kanału ustnego. Głoski miękkie to takie, w których odbiorca słyszy głoskę itową („Podstawy wiedzy o języku polskim” s.235)

W klasie głosek stanowiących fonem /i/ głoska i jest głoską podstawową (…) język jest w wysokim, przednim położeniu. Ten układ masy języka będziemy nazywali itowym.(„Podstawy…s .204).

Głoska [j] jest podstawową w klasie głosek stanowiących fonem /j/.. język zmienia swoja pozycję, utrzymuje się jednak w granicach układu itowego. (…) Wydłużenie [j] powoduje zanik dynamiczności i głoska[j] zostaje zastąpiona głoską [i]. Głoska [j] nie może być wydłużana.(„Podstawy… s. 226). Głoska [j] w klasyfikacji artykulacyjnej zaliczona jest do itowych dynamicznych.

Spółgłoski itowe (miękkie): ń, ś, ź ć, dź (klasyfikacja artykulacyjna B. Rocławski)

Miękkość wymaga obecności w strukturze głosek jednej z głosek stanowiących fonem/i/ lub/j/. Powinny to być głoski o wyraźnym wysokim i przednim ułożeniu masy języka, co daje falę zawierającą formant F2 w granicach ok. 2 500Hz („Podstawy..s.258)

Schemat pisowni głosek miękkich znajdziemy w „ Podstawy wiedzy.. - s. 243

41.   Przedstaw istotę nosowości.

Nosowość - obecność rezonatora nosowego(s.214)

Jamy nosa pełnią funkcję rezonacyjną. Rezonans nosowy jest konieczny w wypowiadaniu samogłosek nosowych: ą, ę oraz spółgłosek: m, n, ń. W czasie artykulacji głosek nosowych przejście między jamami nosowymi i jamą ustną pozostaje otwarte. Gdy powietrze wydostaje się i przez nos i usta, powstaje wówczas głoska nosowa.

W języku polskim mamy dwie samogłoski nosowe - ą, ę oraz trzy takie spółgłoski -m, n, ń.

Fonemy samogłoskowe /ę/,/ą/ najczęściej nazywa się samogłoskami nosowymi. Autor „Podstawy…” stwierdza, że u dzieci z dobrą wymową nosówek w analizie głoskowej występują fonemy /ę/, /ą/ , ale są one fonemami ustępującymi (degresywnymi)-

(„Podstawy… s.235)

We współczesnej polszczyźnie wyróżniamy trzy fonemy spółgłoskowe nosowe /m/,/n/, /ń/ (s.234)

Cenne spostrzeżenie Jassona na temat budowy akustycznej głosek nosowych - We wszystkich spółgłoskach nosowych występują formanty wywołane rezonatorem nosowym, których częstotliwości są dość zbliżone mimo różnic artykulacyjnych. Formanty te pojawiają się w odstępach około 800-1000Hz. Biorąc średnią wartość 900Hz otrzymamy najogólniej częstotliwość:900Hz..,1800Hz..,2700..Hz oraz 3600Hz.. W tych granicach wahają się formanty nosowe w zależności od cech osobniczych- („Podstawy.. s. 239)

42. Czym są cechy dystynktywne?

Cechy różniące klasy głosek będące fonemami nazywa się cechami dystynktywnymi, relewantnymi. Często fonem określa się właśnie jako wiązkę owych cech dystynktywnych. Dotychczas językoznawcy podawali jedną cechę dystynktywną jako wystarczającą do różnicowania fonemów. Zdaniem p. Rocławskiego musi być o jedną cechę więcej. Jedna cecha nie jest w stanie zapewnić poprawności odbioru w procesie komunikacji.

(Podstawy… s. 137)

Różni językoznawcy podają, że w języku polskim istnieje kategoria fonologiczna dźwięczności. Cechą dystynktywną odróżniającą pary fonemów - /f/:/w/, /s/:/z/, /p/:/b/, /t/:/d/.. .itd. jest ich zdaniem dźwięczność, czyli drganie strun głosowych w czasie ich realizacji. (..) Okazuje się, że w mowie szeptem z trudem, ale odróżniamy te pary. Dźwięczność nie jest więc jedyną cechą pozwalającą odróżnić fonemy dźwięczne od bezdźwięcznych. (Podstawy..s.246). W opisach fonologicznych cechę dźwięczności p. Rocławski ściśle wiąże z nienapiętością (mówi o fonemach dźwięcznych - nienapiętych), a bezdźwięczność wiąże z napiętością ( mówi o fonemach bezdźwięcznych- napiętych)- (Podstawy…s.247)

np. głoska [v] różni się od głoski [f] dźwięcznością- nienapiętścią. (Podstawy.. s.256)

Głoski bezdźwięczne-napięte (artykulatory są napięte) :cz, c, ś, ć, p, t, k

Głoski dźwięczne - napięte - dż, dz, ź, dź b, d, g

Cechą dystynktywną (odróżniającą) /j/ od /i/ jest dynamiczność (jej krótkość wynika z dynamiczności)- trwania w czasie. Jest to itowość dynamiczna (Podstawy.. s.226)

43.   Czym są cechy diakrytyczne?

44.   Fonem jako wiązka cech dystynktywnych, a fonem jako klasa głosek funkcyjnie jednorodnych.

46.   Głoska w potocznym i w językoznawczym znaczeniu.

47.   Omów związek między literami a fonemami.

Litera- znak graficzny dla fonemu. Każdy fonem ma literę, która go oznacza. Rozpoczęło się od ideogramów ( znaków związanych z wyrazem). Zaletą pisma ideograficznego jest to, ze można nim przekazać informacje odbiorcom władającym różnymi językami. Ten fakt jest szeroko wykorzystany w notacji matematycznej, logicznej, chemicznej.(Podstawy wiedzy..s.141) Istniało i istnieje też pismo piktograficzne (obrazkowe). Alfabet obrazkowy nie jest dobrą pomocą w wiązaniu liter z fonemami

Fonem- klasa głosek funkcyjnie jednorodnych, których wymiana w wyrazie nie powoduje zmian w znaczeniu. Fonem to jednostka obejmująca , których wzajemna wymiana nie powoduje zmian w takich jednostkach języka jak: morfem, wyraz, wypowiedzenie (Podstawy wiedzy… s. 137)

Istnieją dwa światy: świat foniczny tzn. świat dźwięków, mowy ( ten świat jest autonomiczny)

i świat liter (litery są wtórne) .

Dziecko przychodzi do przedszkola ze światem głosek i tu zostaje dołączony świat liter. Litery zaczynają dominować nad światem głosek, dochodzi do zakłóceń w edukacji. Nauczyciel musi znać te dwa światy ( znać świat głosek i świat liter), musi znać strukturę fonemową wyrazu, musi umieć wykonać zapis fonemowy wyrazu, oznaczyć litery podstawowe i niepodstawowe ( własne notatki)

W zasadzie wszyscy badacze są dziś zgodni, że pismo alfabetyczne służy zapisywaniu struktury fonologicznej wyrazów. Litera jest więc obrazem graficznym jednego fonemu. Już od najdawniejszych czasów zasada ta jest w mniejszym lub w większym stopniu podważana. Nie ma chyba dziś na świecie takiego języka, gdzie zasada ta byłaby konsekwentnie realizowana (…) pismo alfabetyczne jest szczytowym osiągnięciem dla rozwoju pisma. Nie należy jednak nie doceniać pisma ideograficznego. Połączenie obu pism z wyraźną przewagą pisma alfabetycznego jest chyba najekonomiczniejszą formą utrwalania informacji (Podstawy wiedzy...s.145

Pismo w pełni alfabetyczne- gdy jednemu fonemowi odpowiada jedna litera. Takie pismo nie zawiera problemów ortofonicznych i ortograficznych.

Analiza głoskowa wyprzedza wiązanie liter z fonemami. Nauczyciel mówi: Podziel wyraz na głoski i pokaż litery. Najpierw sprawdzamy czy dziecko umie dzielić na głoski , następnie czy właściwie wskazuje litery. Tak można wiązać litery z fonemami. Na początek uruchamiamy litery podstawowe, następnie wprowadzamy jedną literę niepodstawową ( własne notatki)

48.   Podaj strukturę fonemową wyrazów: dąb, więzienie, przedsiębiorstwo, nicienie, sąsiedzi, dzięcioł, ksiądz, przeniesienie, ciągnik, ciężarówka, miauknięcie.

dąb- /domp/

więzienie- /wjęźeńe/

przedsiębiorstwo- /pszetśembjorstfo/

nicienie- /ńićeńe/

sąsiedzi- /sąśedźi/

dzięcioł- /dźeńćoł/

ksiądz- /kśonc/

przeniesienie- /pszeńeśeńe/

ciągnik- /ćągńik/

ciężarówka- /ćężarufka/

miauknięcie -/ mjałkńeńće

50.   Reguły fonotaktyczne we współczesnej polszczyźnie.

reguły fonotaktyczne - to zasady łączliwości dźwięków w danym języku; np. w języku polskim nie występuje połączenie dźwięków [mb-], [nd-] w absolutnym nagłosie wyrazów; jest ono dopuszczalne natomiast w niektórych językach afrykańskich;

w j. polskim nie występują połączenia [bk], [wk] itp. pary, w których pierwszy dźwięk jest dźwięczny, a drugi bezdźwięczny - w takiej sytuacji jeden z elementow upodabnia się fonetycznie (tu - pod względem cechy dźwięczności lub bezdźwięczności) do elementu sąsiedniego.

Poszczególne języki maja charakterystyczne dla siebie reguły łączliwości fonemów, nazywane regułami fonotaktycznymi. Oto kilka takich reguł rządzących polskim systemem fonologicznym:

1/ Nie ma spółgłoskowych fonemów dźwięcznych - innych niż fonemy sonorne na końcach wyrazów.

2. Nie ma grup dźwięcznościowo niejednorodnych.

3. Spółgłoski miękkie nie łączą się z [y].

4. Spółgłoski [k, g, l] nie łączą się w wyrazach rodzimych z sam. [y], ale takie połączenie może nastąpić w wyrazach pochodzenia obcego, jak np. kynologia

5. Grupy dwusamogłoskowe pojawiaja się zwłaszcza na granicy morfemów, np. zaobserwować, poobcierać, oraz w wyrazach pochodzenia obcego, np. kakao, oaza...

[zob. Breza E. (1991), Konsekwencje nietypowego połączenia samogłoska + samogłoska w języku polskim, Język Polski LXXI, s. 343-345]

51.   Kryteria klasyfikacji głosek.

52.   Co to takiego: głoska podstawowa i warianty pozycyjne (kombinatoryczne) oraz fakultatywne?

53.   Klasyfikacja samogłosek.

54.   Geneza wieloboku samogłoskowego.

Wielobok samogłoskowy jest figurą, która powstała w czasie wymawiania samogłosek w czterech skrajnych położeniach masy języka. Do oznaczania tych skrajnych położeń używamy wierzchołka grzbietu języka inaczej: tworzonych przez język rezonatorów). Wielobok samogłoskowy został wpisany w trzecim polu wyznaczanym przez współrzędne kartezjańskie. Na osi X oznaczono wartość formatu drugiego (F2), a na osi Y wartość formatu pierwszego (Fl). Wartości tych formatów uzyskujemy podczas ana­lizy akustycznej sygnału mowy. Są to wartości dodatnie, stąd wartości liczbowe trzeciego pola zostały przemnożone przez minus jeden (-1). W ten sposób otrzymaliśmy wartości dodatnie, a wielobok samogłoskowy może jednocześnie ilustrować (z pewnym przybliżeniem) rozkład częstotliwości obu formatów.

Punkty skrajne tworzące wierzchołki wieloboku samogłoskowego zostały wyzna­czone poprzez obserwację czterech skrajnych ułożeń masy języka: wysokiego przedniego, wysokiego tylnego, niskiego przedniego i niskiego tylnego. Masa języka nie jest dobrym obiektem do oznaczania punktów skrajnych. Grzbiet języka tworzy wyniosłość, na której można zobaczyć wierzchołek. Wierzchołek na grzbiecie języka jest tym punktem, który wskazuje rozmieszczenie wierzchołków wieloboku samogłoskowego i ułożenia masy języka w czasie wymawiania samogłosek.

Pierwszy punkt oznaczymy, gdy język i wierzchołek języka przeniesiemy w skrajne przednie i wysokie ułożenie. Teraz język będzie blisko podniebienia twardego (palatum). Wierzchołek języka jest tu najwyżej. 

Wierzchołek grzbietu języka jest nieco niżej w skrajnym tylnym ułożeniu języka. Język lokuje się przy podniebieniu miękkim (velum).

Teraz przenosimy się w skrajne niskie ułożenie najpierw przednie. Stawiamy punkt. Jego postawienie umożliwia nam technika zwana rentgenografią.

Kolejny punkt czwarty postawimy po przesunięciu masy języka w skrajne dolne i tylne położenie. Punkty z czterech rentgenogramów przenosimy na jeden rentgenogram i je łączymy.

Powstał czworobok zwany wielobokiem samogłoskowym.

W języku polskim jest sześć (6) podstawowych samogłosek ustnych i wiele wariantów pozycyjnych i fakultatywnych (indywidualnych).

55.   Omów kompleks delabialno-palatalny.

Ruchy warg połączone są z ruchami języka. Przy przednim  położeniu języka - wargi są płaskie (e,i)                                             

-  kompleks delabialno - palatalny (de - od; labio wargi   =  DELABIALIZACJA, czyli wargi przylegają do zębów);

Taki związek układu masy języka z układem warg jest kompleksem delabialno-palatalnym

Głoski, których brzmienie kształtują rezonatory jamy ustnej, nazywamy głoskami ustnymi. Wargi w czasie artykułowania samogłosek przednich przyjmują

Podniebienne ułożenie masy języka przy płaskim układzie warg (e)

Język w wysokim przednim położeniu, wargi przyjmują układ płaski (przy­legają do zębów, a kąciki są odsunięte) (i)                                             

56.   Omów kompleks labio-welarny.

Ruchy warg połączone są z ruchami języka. Przy  tylnym  ułożeniu języka

- wargi zaokrąglone (o, u)                                              

- kompleks labio - welarny (labio - wargi, velum - podniebienie miękkie = LABIALIZACJA, czyli zaokrąglone wargi są przesunięte do przodu. Język znajduje się w ułożeniu tylnym.

Tylnemu ułożeniu masy języka towa­rzyszy zaokrąglenie i wysunięcie warg do przodu. Takie współwystępowanie nazywamy kompleksem labio-welarnym (o)

Tylnemu i wysokiemu ułożeniu masy języka towarzyszy silne wysunięcie i zaokrąglenie warg (u) Tu najwyraźniej jest zrealizowany kompleks labio-weralny

57.   Od czego zależy częstotliwość występowania formantu pierwszego i drugiego samogłosek?

Cechą charakterystyczną w akustycznym obrazie samogłosek jest obecność skupisk energii w pewnych zakresach częstotliwości nazywanych formantami.

Częstotliwości formantów zależą od długości kanału głosowego i są tym niższe im dłuższy kanał głosowy.

Formanty oznacza się symbolami: F1, F2,

Częstotliwości niższych formantów, szczególnie zaś F1 i F2 związane są z przesunięciami artykulacyjnymi w kanale głosowym. W przypadku samogłosek, częstotliwość F1 jest wprost proporcjonalna do stopnia otwarcia jamy ustnej, zaś częstotliwość F2 rośnie w miarę przesuwania się miejsca najwyższego wzniesienia języka w kierunku warg (czyli od /u/ do /i/).

Z częstotliwością związane jest wrażenie wysokości dźwięku. J. Regen pisze: "Wysokości dźwięku złożonego nie daje się określić metodami obiektywnymi. Dlatego wysokość dźwięków muzycznych określa się w odniesieniu do częstotliwości podstawowej tego dźwięku."

/i/ (wysoka przednia), /y/ (wysoka, przednia cofnięta),

/e/ (średnia przednia), /a/ (niska centralna), /o/ (średnia tylna),

/u/ (wysoka tylna).

58.   Przedstaw zależność między budową artykulacyjną a akustyczną samogłosek.

. W budowie akustycznej samogłosek główną rolę odgrywają częstotliwości formantowe. Są to częstotliwości składowych harmonicznych złożonej fali krtaniowej, których amplituda wzrosła w wyniku przejścia fali przez okreśony rezonator. Wyróżnia się rezonator tylny i przedni. Rozgranicza je przewężenie utworzone przez garb języka. Rezonator tylny to przede wszystkim jama gardłowa. O kształcie rezonatora przedniego decyduje miejsce położenia garbu grzbietu języka oraz ułożenie warg. Między położeniem garbu (wierzchołka) grzbietu języka a wargami istnieje korelacja. Mówimy tu o dwóch kompleksach artykulacyjnych: kompleksie delabialno-palatalnym i labio-welarnym. W kompleksie delabialno-palatalnym kąciki warg (labia) oddalają się w miarę, gdy język swą masą coraz bardziej zbliża się do podniebienia twardego (palatum). Widzimy to przy wymawianiu głoski e, a najwyraźniej przy wymawianiu głoski i. W kompleksie labio-welarnym kąciki warg zbliżają się do siebie, wargi są wysunięte i zaokrąglone. Język swą masą kieruje się w stronę podniebienia miękkiego (welum). Obserwujemy to przy głosce o, a najwyraźniej widzimy to w czasie wymawiania samogłoski u. Realizacja kompleksów wpływa na kształt rezonatorów. Rezonator tylny (gardłowy) wzmacnia niskie składowe harmoniczne. 

Klasyfikacja artykulacyjna głosek obejmuje klasyfikację samogłosek i spółgłosek. Artykulacja to inaczej sposób ułożenia i poruszania się narządów mowy. Samogłoski klasyfikujemy, odwołując się do wieloboku samogłoskowego, zwanego też czworobokiem samogłoskowym. Wielobok samogłoskowy jest figurą, która powstała w czasie wymawiania samogłosek w czterech skrajnych położeniach masy języka. Do oznaczania tych skrajnych położeń używamy wierzchołka grzbietu języka. Pierwszy punkt oznaczymy, gdy język i

59.   Opis artykulacyjny głosek z klasy głosek stanowiących fonem /ę/.

Głoskę [ę] uznajemy za podstawową w klasie głosek stanowiących fonem /ę/.Głoska [ę] jest dwusegmentowa. Język i wargi zmieniają swoje położenie w czasie jej wymawiania. W pierwszej fazie, w czasie artykułowania pierwszego segmentu, Język i wargi układają się jak w czasie artykułowania głoski [e].Wargi ułożone są płasko , a język jest w średnim , przednim położeniu. Rezonator nosowy jest włączony . Segment ten przypomina nosowe „e”. W drugiej fazie artykułowany jest segment przypominający głoskę dynamiczną nosową [ł].Wargi się zaokrąglają i wysuwają do przodu . Towarzyszy temu ruch języka w strone układu utowego.

Głoska [ę] jest w obu fazach głoską ustno-nosową .Więzadła głosowe drgają . Jest to głoska dźwięczna .W czasie artykułowania [ę] powstaje fala głosowa złożona o strukturze formantowej zmiennej.

60.   Opis artykulacyjny głosek z klasy głosek stanowiących fonem /ą/.

Głoskę [ą] uznajemy za podstawową w bardzo zróżnicowanej klasie głosek stanowiących fonem/ą/.

Jest to głoska dwusegmentowa. W czasie artykulacji język i wargi zmieniają swoje położenie.

W chwili pierwszego segmentu język i wargi mają układ charakterystyczny dla głoski [o]. Wargi są lekko zaokrąglone i lekko wysunięte, a język jest w średnim, tylnym położeniu. Rezonator nosowy jest włączony. Segment ten przypomina nosowe [o]. W drugiej fazie artykułowany jest segment przypominający głoskę dynamiczną, nosową [ł]. Wargi jeszcze silniej wysuwają się do przodu a język unosząc się do góry wchodzi w sferę układu utowatego. Głoska [ą] jest w obu fazach

artykulacji głoską ustno - nosową. Struny głosowe drgają. Jest to głoska dźwięczna.

61.   Klasyfikacja spółgłosek (7 kryteriów).

1. Ze względu na udział wiązadeł głosowych

- dźwięczne

- bezdźwięczne

2. Ze względu na udział rezonatora nosowego

- ustne

- nosowe

3. Ze względu na sposób artykulacji

- półotwarte

- trące

- przytarte

- wybuchowe

4. Ze względu na główne miejsce artykulacji

- dwuwargowe

- wargowo- zębowe

- przedniojęzykowo - przyzębowe

- przedniojęzykowo - przydziąsłowe

- przednio-środkowo-językowo-przydziąsłowo- twardopodniebienne

- tylnojęzykowo- miękkopodniebienne

- itowe dynamiczne

- utowe dynamiczne

5. Ze względu na obecność itowości

- itowe (miękkie)

- nieitowe(twarde, ytowe)

6. Ze względu na budowę segmentalną

- monosegmentalne

- polisegmentalne

7. Ze względu na trwanie w czasie

- trwałe

- nietrwałe

62.   Omów klasę głosek stanowiących fonem /j/.

Głoska [j] jest podstawową w klasie głosek stanowiących fonem /j/. Język zmienia swoją pozycję, utrzymując się jednak w granicach układu itowego. Wydłużanie [j] powoduje zanik dynamiczności i głoska [j] zostaje zastąpiona głoską [i].Głoska [j] nie może być wydłużana.

Itowemu układowi masy języka towarzyszy jako cecha komplementarna płaski układ warg.

Głoska [j] jest dźwięczna i ustna. Jest realizowana bardzo krótko. Występuje po spółgłoskach.

Budowa artykulacyjna głoski podstawowej fonemu /j/ oraz funkcja fonemu wyróżniają go spośród fonemów spółgłoskowych. Tradycyjnie nazywa się go niezgłoskotwórczym.

Pod wpływem ortografii (i nie tylko) fonem /j/ zanika w zakończeniach takich form wyrazów, jak: stać - /sto(j)i/, kolej - /kole(j)i/, mój - /mo(j)i/, partia- /part(j)i/. Fonem /j/ pojawia się w nagłosie wyrazów (często pod wpływem mowy gwarowej lub regionalnej), a także między samogłoskami ea w wyrazach obcego pochodzenia: /jile/, /ideja/, /koreja/. W wyrazie mozaika litera i oznacza fonem /j/ (/mozaika/). W wyniku reformy ortografii w1936r.)znacznie wzrosła liczba wyrazów, gdzie litera i oznacza fonem /j/. Wprowadzając literę i należy poinformować uczniów, że służy ona nie tylko do oznaczaniu [i], ale także głoski [j].

63.   Omów klasę głosek stanowiących fonem /ł/.

Należy do klasy głosek stanowiących fonem /w/.

Fonem /w/ jest niezgłoskotwórcze, co ma go odróżnić od fonemu samogłoskowego /u/. Fonem /w/ po spółgłoskach jest bardzo trudny do zrealizowania, wymawia się tam bardzo krótkie [w²], ginie on też w mowie potocznej po spółgłoskach w wygłosie ([poʃet- poszedł, pʃyńus- przyniósł], ginie też w sąsiedztwie /u/ (gupi, dugopis).

Mieszanie lub nadgorliwe usuwanie fonemu /w/- w pisowni grup wyrazowych: eu, ua, ao, uo (Tadeusz, muzeum, jubileusz, statua, konstruować) - tu dominuje wstawianie /w/ między samogłoski. Fonem /w/ pojawia się w nagłosie wyrazów przed /o/ i /u/ (pochodzi to z gwar: łoko, łucho, łobjat). Osoby wyzbywające się tej wymowy natomiast za bardzo usuwają /w/ i mówią: okieć, obuz, upiny.

W takich wyrazach jak: auto, pauza, Europa występuje fonem /w/ oznaczany literą u. Zapamiętaj, że np. w wyrazie auto piszemy u a wymawiamy [awto]. Wymowa literowa w takiego typu wyrazach jest niepoprawna.

Występuje też zamiana fonemu /w/ na /l/ - te różnice odbiera się jako zniekształcenie lub wadliwa realizację /ł/ ( „jakby ktoś miał kluski w gębie”)

W czasie wymawiania głoski ł masa języka jest rozluźniana i wypełnia dno jamy ustnej; brzegi języka przywierają w tylnej części jamy ustnej do obu łuków zębowych i wt en sposób, że po obu stronach jamy ustnej powstają otwory boczne. W przedzie jamy ustnej dochodzi do kontaktu korony języka z pograniczem siekaczy i dziąseł. Jest ustna i dźwięczna. Dolna szczęka obniża się nieznacznie i wargi się rozchylają.

64.   Omów klasę głosek stanowiących fonem /r/.

Głoska [r] jest podstawową w klasie głosek stanowiących fonem /r/ { warianty dla /r/ - [r r¹

r ² r³ r⁴ r⁵ …]}. Znak R (r³) oddaje /oznacza/ głoskę języczkową (uwularną) a odwrócone ʁ- wariant r⁵ głoskę boczną.

Fonem /r/ w wadliwej wymowie lub w okresie nabywania języka jest niekiedy realizowany głoskami, które odbiorcy włączają do klasy głosek stanowiący fonem /j/. Używanie takiego fonemu przez dzieci można tłumaczyć itowością artykulacji dziecięcej (zmiękczanie głosek przez dzieci). Wiąże się to ściśle z brakiem fonemu /l/. Gdy zamiast /l/ pojawia się /j/ (ograniczone ruchy pionowe końca języka, np. zbyt krótkie wędzidełko), dziecko szuka właściwej artykulacji i podnosi koniec języka, co daje układ itowy i w efekcie głoskę /j/. Brak /l/ powoduje, że fonem /r/ jest tez zastępowany /j/. Fonem /r/ oraz /l/ łączy miejsce artykulacji, różni natomiast tylko drżącość. Dzieci opanowują artykulację /r/ w 4 lub 5 r.ż. Gdy do tego czasu się nie pojawi to należy udać się do logopedy.

Właściwe /r/ jest głoską przedniojęzykową-dziąsłową.

/r/ języczkowe (uwularne)- wada wymowy u dzieci, zastępują one drżenie języka drżeniem języczka kończącego podniebienie miękkie.

Układ potrzebny do wyartykułowania głosek stanowiących fonem /r/ przeszkadza pełnej realizacji układu itowego. W efekcie otrzymujemy nieco inne [r]., które można nazwać artykulacyjnie miękkim, zaś akustycznie twardym.

Fonem /r/ realizowany jest w grupach spółgłoskowych śródgłosowych głoskami bezdźwięcznymi, jeśli w grupie występują spółgłoski bezdźwięczne. W takich pozycjach fonem /r/ realizowany jest wariantem r ² - uderzeniowym- brak drżenia języka. W tej pozycji fonem /r/ jest narażony na redukcję (krtań - ktan, krwotok- kfotok).

Fonem /r/ jest oznaczany literą r. Litera r występuje w dwuznaku rz i wtedy nie oznacza fonemu /r/.

- struny głosowe w czasie jej wymawiania drgają(dźwięczna);

- podniebienie miękkie i języczek blokują rezonator nosowy (ustna /nienosowa/);

- układ warg zależy od otoczenia w jakim występuje ( w sąsiedztwie [u] wargi wysuwają się do przodu i zaokrąglają(półotwarta);

- w czasie artykulacji , czubek języka uderza o dziąsła, ruch powtarzany jest w stosunkowo wolnym tempie wymowy 2- 3 razy, co daje wrażenie drgania)- nazywana jest głoską drżącą (przedniojęzykowo- przydziąsłowa);

- jest dynamiczna, ale pojawia się tu powtarzający się ruch artykulatorów (trwała) .

W potocznej mowie najczęściej realizowane są głoski drżące pomiędzy samogłoskami - segment :spółgłoskowy, samogłoskowy, spółgłoskowy.

65.   Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów: /l/, /m/, /n/.

Głoska /l/ jest podstawową głoską w klasie głosek stanowiący fonem /l/ {/l/- [l l l …]}.

- wiązadła głosowe drgają (dźwięczna );

- rezonator nosowy zablokowany, układ rezonatorów ustnych przypomina układ głoski /i/ lub centralnej /e/, przekonamy się o tym, gdy wydłużymy artykulację /l/ (ustne );

- wargi przyjmują układ kolejnej samogłoski (półotwarte);

- podczas artykulacji /l/: przed sam. /a/ - grzbiet języka jest obniżony przed sam. /u/ - tył grzbietu unosi się, przed sam. /i/ - cały język podnosi się do góry i zmierza do układu itowego, czubek jęz. zwiera się z wałkiem dziąsłowym, przy 4-5 zębie jęz. Jest odsunięty od dziąseł (czasem tylko z jednej strony), i wtedy tędy fala głosowa rozprzestrzenia się na zewnątrz (przedniojęzykowe-przydziąsłowe);

- nieitowe;

- monosegmentalne;

/m/ , /n/

Wyróżniamy 3 fonemy spółgłoskowe nosowe /m/, /n/, /ɲ /. Głoski stanowiące fonem /ɲ / znacznie różnią się swą budowa od głosek dwóch pozostałych fonemów.

- bezdźwięczne (najlepiej sprawdzić w wygłosie- obie są praktycznie niesłyszalne);

- nosowe ( językowe zamknięcie kanału ustnego z jednoczesnym rozwarciem warg i włączeniem rezonatora nosowego. Język blokuje kanał ustny zwierając zębami, dziąsłami i obydwoma podniebieniami);

- półotwarte;

- /m/ - dwuwargowe (pole realizacyjne jest ograniczone do warg i (wyjątkowo) zębów);

- /n/ - przedniojęzykowo -przyzębowe (opis przy nosowości);

- nieitowe;

- monosegmentalne;

- nietrwałe.

66.   Opis artykulacyjny głoski [ń].

Głoska n jest podstawową głoska w klasie głosek stanowiących fonem ń. Wariant pozycyjny bezdźwięcznej pojawia się w wygłosie bezdźwięcznym. Głoska jest dwusegmentowa, dynamiczna. Składa się z segmentu nosowego i ustno - nosowego. Segment nosowy jest Realizowany z układem itowym masy języka. Język zwiera się na dużej przestrzeni z podniebieniem twardym. Pas kontaktu języka może sięgać aż fałdu dziąsłowego. Układ języka, a przede wszystkim warg, zależy od głosek sąsiednich. W efekcie otwarcia rezonatora nosowego i udziału wiązadeł głosowych segment ten przypomina głoskę[n]. Drugi segment jest realizowany z nieznacznym odblokowaniem kanału ustnego. Rezonator nosowy jest włączony, wiązadła głosowe wibrują. Segment ten przypomina nosowe [j]. W tym czasie realizowana jest miękkość z układem itowym masy języka. Całość daje wrażenie głoski różnej od [n] i od grupy głoskowej[nj]. Kolejność realizacji obu segmentów zależy od otoczenia fonetycznego. Sądzę, że miękkość jest najczęściej realizowana po segmencie twardym. Niektóre realizacje fonemu mają trzy segmenty. Drugi segment jest nosowy, a pierwszy i trzeci palatalny.

67.   Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów /f/ i /w/.

Głoska [f] jest podstawową głoską w klasie głosek stanowiących fonem /f/. Powstaje ono dzięki szczelinie, jaką tworzą górne zęby i dolna warga. Górna warga lekko odsuwa się od zębów unosi się do góry. Układ masy języka, i w pewnym stopniu układ warg, zależą od głosek sąsiednich. Struny głosowe nie drgają, rezonator nosowy jest zamknięty. Głoska /f/ jest głoską bezdźwięczną i ustną. Jest głoską szumowo-nieperiodyczną. Szum jest rozłożony niemal równomiernie w bardzo szerokim paśmie częstotliwości, poczynając od najniższych częstotliwości. Formanty są tu mniej wyraziste niż w samogłoskach. W. Jassem w pracy Mowa a nauka o łączności podaje następujące częstotliwości formantów F1=850Hz, F2=1450Hz, F3=2400Hz, F4=3600Hz.Formanty wyższe są silnie uwarunkowane indywidualnymi właściwościami głosu.

Głoska [v] jest podstawowa głoska w klasie stanowiących fonem /v/. Powstaje ona dzięki szczelinie, jaką tworzą górne zęby i dolna warga. Układ języka i warg zależą od głosek sąsiednich. Wiązadła głosowe drgają, rezonator głosowy jest izolowany od fali głosowej. Jest więc [v] głoską dźwięczną i ustną. Fala głosowa ma strukturę szumową - (prawie) periodyczną. Szum jest tu bardzo słaby. Formanty pojawiają się w tych samych pasmach częstotliwości co dla głoski [f]. Głoska [v] różni się od głoski [f] tylko dźwięcznością-nienapietością.

68.   Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów /s/ i /z/.

Głoska [s] jest podstawową głoska w klasie głosek stanowiących fonem /s/. Właściwie należałoby mówić o co najmniej dwóch głoskach podstawowych różniących się układem artykulatorów, ale trudnych do odróżnienia słuchowo. Mówi się tu o polimorfizmie Gosek. Określa się wtedy pole realizacyjne danej głoski. W wypadku [s] mówi się o artykulacji praedorsalnej i apikalnej, dziąsłowej i dziąsłowo-zębowej. Większość autorów rozróżnia dwa sposoby artykulacji [s]: z czubkiem języka przy dolnych siekaczach i ze wzniesionym praedorsum oraz z podniesionym czubkiem języka. Niektórzy badacze sądzą, że apikalna artykulacja jest najbardziej narażona na zaburzenia. I. Styczek w pracy „Badania eksperymentalne spirantów polskich…” stwierdza, ze na sposób artykulacji [s] wpływ mają na sąsiednie głoski. W sąsiedztwie głosek apikalnych [s] jest artykułowane pikalnie, w sąsiedztwie samogłosek zapewne praedorsalnie. Sąsiedztwo głosek ma też wpływ na miejsce tworzenia się szczeliny. W sąsiedztwie głosek zębowych będzi eto szczelina przyzębowa, w sąsiedztwie dziąsłowych - przydziąsłowa. Dla praktyki logopedycznej wiedza o polimorfizmie [s] ma szczególne znaczenie. W pracach fonetycznych, w publikacjach przeznaczonych dla nauczycieli zwykle mówi się tylko o jednym sposobie artykulacji. Kiedy mówimy o istocie artykulacji głosek trących, powinniśmy pamiętać wyżej przedstawiony opis W. Jassema lub treść przytoczonego niżej cytatu z pracy T. Benniego zatytułowanej „Istota artykulacyjna syczenia i szumu” >> Widzimy także, dlaczego istnieją takie różne odmiany dźwięków typu s i sz; idzie w nich nie tylko o to, by w pierwszym wypadku utworzyć cienki prąd powietrza, w drugim nieco szerszy, a obojętne jest dla rezultatu akustycznego, jaką częścią języka i w jakim miejscu się to wykona. A więc to, co się przy analizie tych dźwięków uważa się za najważniejsze, i to, co się przeważnie tylko wymienia, mianowicie miejsce artykulacji języka, jest właśnie zmienne<<.

O układzie warg mówiliśmy wyżej. Jest on również zmienny. Struny w czasie artykulacji [s] nie drgają, jama nosowa jest niedostępna. Jest to głoska bezdźwięczna i ustana. O rozkładzie szumu w widmie głoski [s] i [z] mówiliśmy wyżej. W. Jassem pisze, że częstotliwością formantu pierwszego dla [s], [z], [f],[ż],[ś],[ź] nie można określić , gdyz jest on całkowicie anulowany przez antyformant. Formant drugi dla [s] i [z] mieści się w paśmie około 1500Hz, formant trzeci-2500Hz, a formant czwarty-3300Hz.

Głoska [z] jest podstawowa w klasie głosek stanowiących fonem /z/. Uwagi polimorfizmie wypowiedziane przez [s] odnoszą się i do głoski [z]. Układ masy języka i warg jest taki sam jak w czasie wymawiania [s]. Artykulatory nie są napięte. Struny głosowe drgają, rezonator nosowy nie jest wyłączony; jest to więc głoska dźwięczna, ustna. O strukturze fali akustycznej mówiliśmy wyżej. Należy tu dodać, że dźwięczność dominuje nad szumem.

69.   Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów /ś/ i /sz/.

Głoska /ś /sz/

dźwięczna bezdźwięczna

ustna ustna

trąca trąca

przednio-środkowo- przedniojęzykowa

językowo-przydziąsłowo przydziąsłowa

podniebienna

itowa (miękka) nieitowa (twarda, ytowa)

monosegmentalna monosegmentalna

trwała trwała

nie napięta napięta

/ś/

Głoska /ś/ jest wymawiana z itowym układem masy języka. Zwarto szczelinowa. Szczelina jest nieco węższa i płytsza niż szczelina przy /sz/. Powstający tu szum jest jednak podobny do tego, jaki powstaje w czasie wymawiania głosek szumiących.

Głoskę /ś/ można uzyskać z bezdźwięcznego /i/

/sz/ użytkownicy j. polskiego uznają ją za podstawową w klasie głosek stanowiący fonem /sz/

wg I. Styczek - względnie szeroka i głęboka szczelina tworzy się przy fałdzie dziąsłowym, rzadziej zaś przy tylnej części dziąseł lub przy początku (praepalatum)

Narządy mowy są napięte, struny głosowe nie drgają. Szum przypominający szum drzew, szum wody!

70.   Opis artykulacyjny i porównanie głosek podstawowych fonemów /ź/ i /ż/.

Głoska /ź/ /ż/

dźwięczna dźwięczna

ustna ustna

trąca trąca

przedniośrodkowo - językowo - przedniojęzykowa

przydziąsłowo - podniebienna przydziąsłowa

itowa (miękka) nieitowa (twarda, ytowa)

monosegmentalna monosegmentalna

trwała trwała

nie napięta nie napięta

Przy /ż/ podniebienie miękkie zakończone języczkiem przywiera do tylnej ścianki jamy gardłowej, blokując wejście fali głosowej do rezonatora nosowego.

W fali głosowej dominuje ton krtaniowy, szum jest słaby.

/ź/ struny głosowe drgają, artykulatory nie są napięte, jest to głoska dźwięczno-napięta. Szczelina powstaje tu przy fałdzie dziąsłowym.

71.   Porównaj głoskę /ch/ z innymi głoskami trącymi.

Wszystkie głoski trące /f/ /w/ /s/ /z/ /ś/ /ź/ /sz/ /ż/ /ch/

Głoska /ch/ jest jedną z trzech głosek tylnojęzykowo - podniebienną (oprócz /k/ /g/ - ze względu na główne miejsce artykulacji!!

Głoska /ch/ nie jest dźwięczna jest bezdźwięczna

ustna

trąca

tylnojęzykowa

miękkopodniebienna

nieitowa (twarda, bytowa)

trwała

Głoska /ch/ jest głoską podstawową. Wymawiana jest z tylnym, wysokim układem masy języka. Język tylną częścią grzbietową (postolorsum) tworzy szczelinę wraz z podniebieniem miękkim (velum) i częściowo twardym (polatum). Szczelina jest szeroka i głęboka.

Struny głosowe nie drgają, rezonator głosowy jest zamknięty. Jest to więc głoska bezdźwięczna i ustna. Należy do głosek szumowych i stosunkowo cichych.

Przy /f/ /w/- mają udział zęby (ze względu na główne miejsce artykulacji - przy /ch/ nie.

/f/ /w/- jest wargowo zębową artykulacją,

zaś /s/ /z/- przedniojęzykowo - przy zębowe.

przy /ś/ /ź/ ze względu na główne miejsce artykulacji - jest przednio - środkowo - językowo - przydziąsłowo - twardopodniebienne

a przy /ch/ jak mówiliśmy - tylko językowo miękkopodniebienny układ.

przy /sz/ i /ż/ układ przedniojęzykowo - przydziąsłowy.

72.   Podaj opis artykulacyjny głosek należących do szeregu syczących.

72. Podaj opis artykulacyjny głosek należących do szeregu syczących.

Do szeregu głosek syczących zaliczamy głoski : /s, z, c, dz/.

Są to spółgłoski przedniojęzykowo-zębowe, miejsce artykulacji tworzy przednia część grzbietu języka zbliżająca się do górnych siekaczy. Czubek języka, natomiast znajduje się przy dolnych zębach, siekacze są zbliżone.

Przy głoskach syczących język leży płasko za dolnymi zębami, zęby zbliżone, wargi rozchylone, spłaszczone przylegają do zębów, zęby widoczne. Występują

przede wszystkimi samogłoskami z wyjątkiem ,,i”.

Głoska /s/ jest spółgłoską przedniojęzykowo- zębową, szczelinową, bezdźwięczną, twardą, ustną.

Głoska /s/ pojawia się pod koniec 3 roku życia.

Spółgłoskę [s] wywołujemy najpierw w izolacji, a kiedy jest prawidłowa, to

z samogłoskami.

Głoskę /z/ wymawiamy podobnie jak głoskę /s/ , ale jej wymowa jest dźwięczna, tzn. wprawiamy w ruch struny głosowe; strumień powietrza jest słabszy.

Głoska /c/ jest spółgłoską przedniojęzykową - przyzębową , bezdźwieczną , ustną, twardą, nie trwałą oraz monosegmentalną. Głoska jest artykułowana z podniesionym Chybiem języka, nigdy zaś z czubkiem języka przy dolnych siekaczach. Język przez krótki moment zwiera czubkiem i przednia częścią grzbietu z zębami i dziąsłami. Miejsce zwierania się zależy od sąsiednich głosek, przemieszczanie języka jest bardzo ważne, ponieważ chwilowe zatrzymanie języka zakłóci obraz głoski.

Głoska/dz/ jest spółgłoska zbliżoną budową do głoski /c/, różni się tym od niej że jest głoska dźwięczną - napiętą. W czasie zwierania się czubka języka z górnymi zębami wiązadła głosowe drgają.

73.   Podaj dokładny opis artykulacyjny z ułożeniem języka dla głosek [s] i [c].

Głoska /s/ jest spółgłoską bezdźwięczną, ustną, przedniojęzykową-przyzębową, twardą i trwałą. O artykulacji głoski /s/ mówi się że jest praedorsalnej i apikalnej, dziąsłowej i dziąsłowo-zębowej. Większość autorów rozróżnia dwa sposoby artykulacji: 1. To z czubkiem języka przy dolnych siekaczach i ze wzniesionym praedorsym. 2. Z podniesionym czubkiem języka. Sąsiedztwo głosek ma wpływ na tworzenie się szczeliny, w sąsiedztwie głosek zębowych będzie to szczelina przyzębowa, w sąsiedztwie dziąsłowych - przydziąsłowa.

Głoska /c/ jest spółgłoską bezdźwięczną, ustną przedniojęzykową-przyzębową, twardą i nietrwałą. Głoska jest artykułowana z uniesionym czubkiem języka, język przez moment zwiera czubkiem i przednią częścią grzbietu z zębami i dziąsłami. Miejsce zwierania się zależy od sąsiednich głosek. W sąsiedztwie głosek utowych język zwiera się z dziąsłami, w drugiej fazie, najważniejszą dla uzyskania przetarcia język ześlizgiem przemieszcza się po szczelinie.

74.   Opis artykulacyjny porównawczy głoski [ch] i /k/.

Głoska /ch/	Głoska /k/
Dźwięczna	Bezdźwięczna
Ustna	Ustna
Trąca	Wybuchowa
Tylniojęzykowo-miękkopodniebienna	Tylniojęzykowo-miękkopodniebienna
Twarda	Twarda
Monosegmentalna	Monosegmentalna
Trwała	Nietrwała

75.   Opis artykulacyjny 3 wariantów fakultatywnych z klasy trących w ujęciu porównawczym z odpowiednimi głoskami podstawowymi.

Zabawa 1

Dzieci grupie ok. 3 - latków dzielimy na dwie grupy. Przed jedną grupa kładziemy kartkę o kolorze czarnym, zaś przed druga grupa kartkę o kolorze czerwonym.

Tematem dzisiejszych zajęć jest wiosna i porządki na podwórku. Zadaniem obu grup jest zrobienie z dużych klocków porządnego płota w ogrodzie, który osłoni drzewa przed niechcianymi gośćmi.

Grupa z kartkę czarną używa do wybudowania płota kloców z literkami w kolorze właśnie czarnym, zaś grupa druga używa klocków z literkami w kolorze czerwonym.

Zabawa 2

W grupie z dziećmi 5 -cio letnimi rozdajemy karteczki, gdzie umieszczone są obrazki tak zwane pętelki. Dziecko ma za zadanie najpierw paluszkiem, nie odrywając rączki przeprowadzić po obrazku, następnie przy użyciu kolorowej kredki wykonać nie odrywając rączki rysunek. Tematem przewodnim dziś jest wiosna i są rysunki o tej tematyce, np. słoneczko, kwiatki, zajączki itp. Po wykonaniu pracy dzieci kolorują obrazek.

Zabawa 3

Jesteśmy nadal w grupie 5 - cio latków. Rozmawiamy z dziećmi o zbliżających się świętach, o baziach, zielonej trawie, zajączkach, jajeczku, koszyczku wielkanocnym, lanym poniedziałku itp. Następnie pokazujemy plansze z nazwami świątecznymi, zaś dzieci mają przed sobą klocki i pokazywane wyrazy układają. Następnie dzielimy na sylaby, a potem głosujemy oraz liczymy litery. Ułożone plansze układamy tematycznie wg liter, np. jajko, jajka, kurczak, kura.

Zabawa 4

Dzieci układają obrazki, które były puzzlami. Tematem przewodnim jest wiosna - łąka pełna kwiatów. Potem dzieci otrzymują kartkę z samogłoskami, do środka kwiatka, wklejają np. samogłoskę A, a.

Zabawa 5

Dzieci otrzymują kartkę z jednym wyrazem i trzymając kartkę bardzo delikatnie tańczy w rytm muzyki, np. szybko, wolno, delikatnie, na paluszkach itp. Po tym zadaniu, dzieci siadają i rozkładają kartkę, przed nimi są klocki układają wyrazy znajdujące się na kartce, głoskują i literują. A potem rysują swój wyraz, np. słoneczko itp.

76.   Opis artykulacyjny głoski [c] i [dz].

1. Ze względu na udział wiązadeł

/c/-bezdźwięczna /dz/- dźwięczna

2. Ze względu na udział rezonatora nosowego

/c/-ustna /dz/-ustna

3. Ze względu na sposób artykulacji

/c/-przytarte /dz/-przytarte

4. Ze względu na główne miejsce artykulacji

/c/-przedniojęzykowo- przyzębowe /dz/-przedniojęzykowo- przyzębowe

5. Ze względu na obecność itowości

/c/-nieitowe(twarde, ytowe) /dz/-nieitowe(twarde, ytowe)

6. Ze względu na budowę segmentową

/c/-monosegmentalne /dz/-polisegmentalne

7. Ze względu na trwanie w czasie

/c/- nietrwałe /dz/-nietrwałe

Głoska /c/ jest spółgłoską bezdźwięczną, ustną przedniojęzykową-przyzębową, twardą i nietrwałą. Głoska jest artykułowana z uniesionym czubkiem języka, język przez moment zwiera czubkiem i przednią częścią grzbietu z zębami i dziąsłami. Miejsce zwierania się zależy od sąsiednich głosek. W sąsiedztwie głosek utowych język zwiera się z dziąsłami, w drugiej fazie, najważniejszą dla uzyskania przetarcia język ześlizgiem przemieszcza się po szczelinie.

Głoska/dz/ jest spółgłoska zbliżoną budową do głoski /c/, różni się tym od niej że jest głoska dźwięczną - napiętą. W czasie zwierania się czubka języka z górnymi zębami wiązadła głosowe drgają.

77.   Opis artykulacyjny głoski [ć] i [dź].

1. Ze względu na udział wiązadeł

/ć/-bezdźwięczna /dź/- dźwięczna

2. Ze względu na udział rezonatora nosowego

/ć/-ustna /dź/-ustna

3. Ze względu na sposób artykulacji

/ć/-przytarte /dź/-przytarte

4. Ze względu na główne miejsce artykulacji

/ć/-przedniojęzykowo- środkowo-językowo-przyzębowo-twardopodniebienne

/dź/-przedniojęzykowo- środkowo-językowo-przyzębowo-twardopodniebienne

5. Ze względu na obecność itowości

/ć/-itowe , miekkie /dź/- itowe, miekkie

6. Ze względu na budowę segmentową

/ć/-monosegmentalne /dź/-polisegmentalne

7. Ze względu na trwanie w czasie

/ć/- nietrwałe /dź/-nietrwałe

Głoska /ć/ jest spółgłoską bezdźwięczną, wiązadła głoskowe w czasie jej artykulacji nie drgają. Artykulacja głoski /ć/- jej artykulacja polega na wytworzeniu najpierw zwarcia, a potem szczeliny miedzy środkiem języka a podniebieniem.

Głoska /dź/ to spółgłoska dźwięczna , wiązadła głosowe w czasie jej artykulacji drgają. Artykulacja /dź/ - jest dźwięcznym odpowiednikiem głoski /ć/. Pozostałe cechy artykulacji są takie same. Nie występuje w wygłosie słów. Prawidłowa artykulacja pojawia się zazwyczaj samoistnie po uzyskaniu /ć/.

78.   Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemów przytartych szumiących.

Przy klasyfikacji spółgłosek bierze się pod uwagę: zwarto - szczelinowe (przytarte): c, dz, ć, dź, cz, dż ( najpierw jest zwarcie, które następnie przechodzi w szczelinę);

 

Realizacja głosek przytartych wymaga dynamicznego przemieszczenia masy języka z zachowaniem syczenia lub szumu. Dynamiczne przemieszczenia języka, nie jest czymś innym, jak poszerzenia szczeliny, co wpływa na sposób przepływu powietrza i w efekcie na kształt wytworzonej fali głosowej. Przemieszczeniu masy języka towarzyszy tez wyraźna w stosunku do trących różnica ciśnień spowodowana (najczęściej) chwilowym zwieraniem języka, a więc blokowaniem wypływu powietrza. Jeżeli przytarcie jest realizowane bez fazy fazy zwarcia, a ruch masy języka odbywa się powoli, dochodzi do przekształcenia przytartych w grupach głoskowe przytarte +trąca lub tylko w głoskach trące. Możliwie jest też przekształcanie trących w przytarte. Takie realizacje nie należą do rzadkich w bardzo szybkiej, niestarannej wymowie. Występują też w mowie dzieci.

Ze względu na podobny do wybuchowych sposób koncentracji energii i ze względu na podobny do trących sposób jej rozprowadzenia głosek przytarte można byłoby nazwać wybuchowo - trącymi.

79.   Istota szumu i syczenia.

Różnice w płaszczyźnie akustyczno - audiatywnej miedzy szeregiem syczącym i szumiącym wyrażają się jakością szumu. Szum dla szeregu syczącego pojawia się jako wyraźny w zakresie powyżej 4 kHz (tylko słabe szumy są widoczne poniżej tej granicy). Zakres szumów dla szeregu szumiącego obejmuje częstotliwość powyżej 2 kHz, a ich poziom obniża się stopniowo powyżej 6 kHz.

Postać szumu zależy od kształtu i miejsca szczeliny, które generuje fale głoskową.

Powstanie szumu, zależy również od wielkości masy i prędkości powietrza, na przykład przy położeniu języka takim, jak przy samogłosce jeżeli odpowiednio zwiększony zostanie strumień przepływającego powietrza.

80.   Opis artykulacyjny głoski podstawowej i wariantu pozycyjnego fonemu /t/ i /d/.

Oba fonemy/t/ i /d/ wiąże podobieństwo budowy głosek i wymiany w tematach fleksyjnych i słowotwórczych. W pozycji przed głoskami dziąsłowymi wyróżniamy warianty dziąsłowe/t/ i /d/, w pozycji przed głoskami itowymi warianty zmiękczone[t`] i [d`]. Najczęstszym zaburzeniem w realizacji/d/ jest mowa bezdźwięczna.

Oba fonemy występują w miejscu tylnojęzykowych /k/ i /g/. Fonem bezdźwięczny /t/ oznaczany jest literą t i d.

Głoska [t ] jest podstawową głoską .jest ona wybuchowa. Bezdźwięczna, napięta, ustna, wybuchowa, przednio- językowo- przyzębowa, (twarda).

Głoska[d] jest podstawową głoską. Od głoski [t] różni się dźwięcznością i nienapiętością.

81.   Opis artykulacyjny głosek podstawowych fonemu /p/ i /b/.

Fonemy te należą do wybuchowych. Oba fonemy wiąże podobieństwo budowy głosek wymiany w tematach fleksyjnych i słowotwórczych. Najczęstszym zaburzeniem w realizacji obu fonemów jest mowa bezdźwięczna.

Głoska[p] jest podstawową głoską, wybuchową. Jest głoską dwuwargową. Jest głoską ustną, bezdźwięczną napiętą. Przed głoskami itowymi występuje jako zmiękczona lub miękka.

Głoska[b] jest podstawową głoską. Swą budową przypomina głoskę [p]. Różni się od niej dźwięcznością i napiętością. W zaburzeniu mowy, czyli w mowie bezdźwięcznej pojawia się bezdźwięczne[ b], w którym zachowano nienapiętość jako cechę odróżniającą od bezdźwięcznego napiętego [p].

86.   Czym jest sylaba?

B. Wierzchowska w "Wymowie polskiej" (s,215) stwierdza, że sylaba stanowi jedno z najbardziej spornych zagadnień fonetyki.

Szukając istoty sylaby, językoznawcy odwołują się bądź do zjawisk fonetycznych, bądź fonologicznych. Zdaniem profesora B.R. wszystkie dotychczasowe prace budzą wiele zastrzeżeń. Poszukiwanie w wyrazach cech świadczących o istnieniu sylab i ich granic nie może przynieść pozytywnych rozstrzygnięć, gdyż sylaby funkcjonuja poza tekstami. Nie służą one w normalnych warunkach językowej komunikacji ani produkcji, ani percepcji. Sylaba ma strukturę fonetyczno- -fonoloogiczną ułatwiającą wytwarzanie i odbiór wyrazów w czasie uczenia się języka i w czasie zakłóceń występujących w komunikacji. Uniwersalny model , zwany sylabą nuklearną, to spółgloska + samogłoska. Dla pełnienia tej funkcji potrzebna jest w strukturze sylaby głoska o stosunkowo dużej donośności i możliwości wydłużania. Głoska taka stanowi ośrodek sylaby. W języku polskim ośrodkiem sylaby są samogłoski.

"Lingwistyczne podstawy"..., s 303, 304

87.   Akcent wyrazowy w języku polskim.

Akcent (od łac. accentus, zaśpiew), właśc. akcent wyrazowy - wyróżnienie za pomocą środków fonetycznych niektórych sylab w obrębie wyraz

Typy akcentu ze względu na użyte środki fonetyczne:

• akcent dynamiczny (ekspiracyjny, ekspiratoryjny, ekspiratoryczny) - akcentowana sylaba wymawiana jest z większą siłą, intensywnością;

• akcent toniczny (melodyczny, prozodyczny) - akcentowana sylaba wymawiana jest specjalnym (np. wyższym) tonem (na przykład w języku szwedzkim czy japońskim);

• akcent iloczasowy - akcentowana sylaba jest wymawiana dłużej.

Kategorie te nie są rozłączne, sylaba akcentowana może być bowiem wyróżniana za pomocą więcej niż jednego środka fonetycznego.

Akcent wyrazowy może być:

1. stały pod względem fonetycznym - pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:

• oksytoniczny - na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim),

• paroksytoniczny - na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl),

• proparoksytoniczny - na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim),

• inicjalny - na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej)

• może też padać na drugą sylabę wyrazu, a w języku winnebago - na trzecią

2. swobodny - w różnych wyrazach i ich formach pada na sylaby o różnej pozycji w obrębie wyrazu (np. w języku rosyjskim).

• stały pod względem morfologicznym - pada we wszystkich formach fleksyjnych danego wyrazu na jedną i tę samą sylabę tego samego morfemu;

• albo ruchomy - w różnych formach danego wyrazu może padać na różne sylaby.

 Akcent wyrazowy w języku polskim jest:

- stały pod względem fonetycznym,

- ruchomy pod względem morfologicznym:

• nowy, nowego

- w zasadzie paroksytoniczny (w większości wyrazów)

Wyjątkowo:

1. proparoksytoniczny w:

rzeczownikach zakończonych na -yka -ika, np muzyka, technika

liczebnikach zakończonych na -set, np. osiemset, dziewięćset

czasownikach 1. i 2. os. liczby mnogiej czasu przeszłego, np zrobiliśmy, przeżyliśmy (w dialekcie warszawskim występuje odejście od tej zasady i stosowany jest akcent paroksytoniczny: zrobiliśmy, przeżyliśmy)

czasownikach czasu przeszłego w liczbie pojedynczej i 3. osoby liczby mnogiej w trybie przypuszczającym:

np. byliby, odkroiłbym

2. akcent na 4. sylabę od końca

w czasownikach 1. i 2. osoby liczby mnogiej czasu przeszłego w trybie przypuszczającym:

np. zamieścilibyście, odprowadzilibyśmy

3. proparoksytoniczny lub preparoksytoniczny w różnych wyrazach, zwykle pochodzenia obcego, nie zakończonych na -yka ani -ika:

np. prezydent lub prezydent, opera lub opera, biblioteka lub biblioteka, uniwersytet (w tym wyrazie akcent preparoksytoniczny występuje tylko w mianowniku liczby pojedynczej, gdyż w innych formach występuje na przedostatniej sylabie, np. - uniwerstytetu, -tetach, itd.)

-okolica lub okolica

-w ogóle lub w ogóle

88.   Rodzaje intonacji.

Intonacja to podniesienie lub obniżenie tonu wypowiedzi, manipulowanie wysokością tonu. Oddajemy ją graficznie za pomocą kropki, wykrzyknika, znaku zapytania.

Analizując kierunek i rodzaj zmian wysokości tonu podstawowego na ostatnim wyrazie frazy, a ściślej porównując wysokość sylaby akcentowanej ostatniego wyrazu z wysokością sylab poakcentowych, wyróżniamy:

1. kadencję lub intonację twierdzącą - spadek tonu podstawowego. Kontur tego typu charakterystyczny jest dla zakończonych wypowiedzi niepytających, pytań o uzupełnienie np. Jaś czyta książkę. Chcesz kawę czy herbatę?

2. antykadencja lub intonacja pytająca - silny wzrost tonu podstawowego rozpoczynający się na akcentowanej sylabie ostatniego wyrazu. Jest ona charakterystyczna dla pytań o rozstrzygnięcie lub dla wypowiedzi urwanych, np.: Czy będę w domu? Jedziesz do Krakowa?

3. progrediencja - brak zmiany kierunku tonu podstawowego. Charakteryzuje się zarówno brakiem silnego wzrostu, jak i spadku wysokości tonu podstawowego w obrębie ostatniego wyrazu.

89.   Czym jest morfem?

Morfem - najmniejsza nie dająca się dalej rozłożyć cząstka wyrazów. Morfem nazywamy rdzeniem. Obok morfemu głównego (rdzenia) odróżniamy:

- morfemy poboczne: przedrostki („na” - napisać, namówić), przyrostki

- morfem zdrobniający: kot-ek, dom-ek

92.   Przedstaw fonetykę międzywyrazową w wyrażeniach przyimkowych.

Różnice terytorialne w fonetyce międzywyrazowej nie dotyczą przyimków, które w całej Polsce zachowują dźwięczność w wygłosie: bez niego, od Adama, nad ranem. (więcej na ten temat nie znalazłam ;()

93.   Przykłady akcentu inicjalnego, proparoksytonicznego, paroksytonicznego, oksytonicznego.

Akcent wyrazowy może być:

stały pod względem fonetycznym - pada wówczas na jedną określoną sylabę we wszystkich wyrazach i formach wyrazu:

oksytoniczny - na ostatnią sylabę (np. w języku francuskim i perskim),

paroksytoniczny - na przedostatnią sylabę (np. w języku polskim, włoskim czy nahuatl),

proparoksytoniczny - na sylabę trzecią od końca (rzadko, np. w języku macedońskim),

inicjalny - na pierwszą sylabę wyrazu (np. w czeskim czy fińskim, także w gwarze podhalańskiej)

94.   Podziel głoski na trwałe i nietrwałe, monosegmentalne i polisegmentalne.

PODZIAŁ GŁOSEK WG B. ROCŁAWSKIEGO

Głoski trwałe (wymawiane długo)

A, E, F, CH, I, M, N, O, R, S, SZ, Ś, U, W, Y, Z, Ż, Ź.

Głoski nietrwałe (wymawiane krótko)

Ą, B, C, Ć, CZ, D, DZ, DŻ, DŹ, Ę, G, J, K, L, Ł, Ń, P, T.

Głoski monosegmentalne

J, Ł, R, L, M, N, F, W, S, Z, Ś, Ź, SZ, Ż, CH, C, Ć, CZ, P, T, K

Głoski polisegmentalne

R, Ń, DZ, DŹ, DŻ, B, D, G

98.   Czym się różni zapis fonemowy od zapisu fonetycznego?

Postępowanie w badaniu słuchu fonemowego [ wg Rocławskiego: Słuch fonemowy i fonetyczny, teoria i praktyka]:

- słuch fonemowy to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek ( w wieku 2. Lat dziecko już ma słuch fonemowy ustabilizowany)

* przeprowadzając badanie należy przeprowadzać je z dzieckiem wypoczętym, zdrowym, zapraszamy dziecko do wspólnej zabawy (ponieważ często na negatywny wynik badań ma wpływ brak koncentracji, sztuczność sytuacji, w której przebiega badanie jak podkreśla Bronisław R.)

* w czasie badanie słuchu kanał wzrokowy nie powinien brać udziału w rozpoznawaniu mowy, należy tak podawać zadania aby badany nie widział twarzy badającego, przed badaniem należy sprawdzić czy badany zna nazwy desygnatów przedstawionych na rysunkach. Powinny być one znane badanemu.

* rysunki do badania różnią się tylko jednym fonemem (próba sylab nagłosowych), badajacy pokazuje rysunek i dziecko musi powiedzieć 1. Sylabę lub całą nazwę (pamiętajmy, że badający nie pokazuje swojej twarzy), należy mieć materiał do nagrywania

*badanie opozycji par fonemów powinno mieć następujący przebieg:

- najpierw mówimy głośno i wyraźnie co przedstawiają obrazki, następnie prosimy badanego żeby wskazał obrazek którego nazwę powiedzieliśmy

- do badania słuchu fonemowego przystępujemy po badaniu testem ortofonicznym, kiedy wiemy, które fonemy sprawiają trudność

- jeśli badany realizuje fonem /r/ głoską /l/ to badamy tę opozycję , wybieramy nazwy np. KLATKA I KRATKA. NAZWY te zapisujemy tak, żeby zburzyć w pytaniu naprzemienność pokazywania, mówimy: klatka, kratka, kratka, klatka, w czasie badania stawimy nad wyrazami plusy i minusy, jeśli badany nie popełnił błędy przechodzimy do innej pary wyrazów. Jeśli dobrze pokazuje kolejną parę, możemy zbadać w próbie nagłosowej tę samą opozycję.

- większą pewność mamy wtedy, kiedy pomiędzy 2 desygnaty wprowadzimy trzeci, wtedy prawdopodobieństwo 50%, że dziecko wskaże zły obrazek się zmienia,

-jeżeli w badaniu ciągu 5elementowego, badany popełni 1 błąd powtarzamy badanie na tym samym ciągu

- możemy to badanie przeprowadzić w formie zabawy, np. wyciąganie z talii kart odpowiedniej karty

- jako logopedzi musimy znać opozycje fonemów , np

100 pytań z glottodydaktyki i glottoterapii

      1. Czym jest system edukacyjny, a czym jest metoda. Czy glottodydaktyka to tylko metoda?

System edukacyjny:

System zorganizowanego zwiększania intelektualnej sprawności społeczeństwa. Jego podstawowymi elementami są instytucje, osoby i czynności połączone siatką wzajemnych relacji i współdziałające na rzecz tego, by pozostali członkowie społeczeństwa zdobywali potrzebną im wiedzę, umiejętności i kompetencje. Wśród nich szczegółowo wymienia się najczęściej: wszelkiej maści instytucje edukacyjne, prawo, metodykę uczenia i nauczania, procesy dydaktyczne we wszystkich swoich odmianach, nauczycieli, studentów i uczniów. System edukacji składa się z szeregu podsystemów, takich jak: szkolnictwo wyższe, szkolnictwo akademickie, szkolnictwo ponad- i podstawowe, szkolnictwo ustawiczne, e-edukacja, uniwersytet trzeciego wieku itd.

Metoda:

Metody nauczania (wg Kruszewskiego) - czynności nauczyciela, dzięki którym wprowadza on do lekcji wiadomości i kieruje ich biegiem.

Glottodydaktyka, czyli wychowanie językowe. Ma podstawy lingwistyczne. Nastawiona jest na indywidualny tryb nauczania, zgodnie z możliwościami dziecka. Zakłada się tutaj holistyczne, tj. całościowe spojrzenie na dziecko. Każde dziecko ma własny, indywidualny rytm i tempo rozwoju, dlatego powinno być traktowane w tym zakresie indywidualnie, gdyż indywidualnie przebiega rozwój umysłowy, emocjonalny i społeczny. Zgodnie z teorią "sfery najbliższego rozwoju" i utrzymując zasadę szanowania indywidualnej ścieżki rozwojowej każdego dziecka, metoda ta pozwoli na naukę pisania i czytania bez przymusu ze strony nauczyciela.

gr. glottis - mowa, język, myśl;

dydaktyka - wychowanie;

glottodydaktyka - wychowanie językowe;

Metody nauki czytania stosowane we współczesnej szkole nie uwzględniają często indywidualnego podejścia do każdego dziecka. Nie pozwalają mu na rozwój we własnym tempie, zgodnie z posiadanym potencjałem i możliwościami. Stosując glottodydaktykę postrzega się dziecko, jako psychofizyczną całość. Daje mu się szansę na sukces poprzez pobudzanie sfery emocjonalnej, intelektualnej i motywacyjnej. Zgodnie z rozwojem dziecka powinien być wydłużony czas przygotowania do nauki czytania oraz skrócony czas opanowania płynnego i sprawnego czytania. Każde dziecko powinno być w tym zakresie traktowane indywidualnie, gdyż indywidualnie przebiega rozwój umysłowy i społeczny dziecka.

3. Przedmiot glottoterapii

Przedmiotem glottoterapii jest zjawisko nauczania i przyswajania języka. Przedmiotem tym jest układ glottodydaktyczny z zachodzącymi procesami i działaniami. Układ glottodydaktyczny obejmuje odbiorcę, kanał informacyjny, za którego pośrednictwem docierają do niego informacje i źródło informacji. Nadawca i źródło informacji mogą stanowić ten sam element układu. Najważniejszym elementem jest uczący się. Wokół niego układ ten się koncentruje.

23. Mielinizacja włókien nerwowych, inerwacja i innerwacja a możliwości dziecka w zakresie przyswajania odmiany mówionej i pisanej języka.

   38. Jak należy traktować w tekstach wyrażenia przyimkowe i co powinniśmy wiedzieć o nich?

G. 39

JAKIE REGUŁY FONOTAKTYCZNE RZĄDZĄ DZISIEJSZĄ POLSZCZYZNĄ?

Fonotaktyka to dział fonologii zajmujący się budową ciągów fonemów w określonym języku. Fonotaktyka bada przede wszystkim możliwości występowania danego fonemu w określonym otoczeniu, czyli sumę jego pozycji wobec innych fonemów. Różnice fonotaktyczne, zachodzące  pomiędzy dwoma językami, rodzą dodatkowe trudności przy opanowywaniu systemu fonicznego języka obcego. Prowadzi to do tzw. dewiacji fonotaktycznych, jak np. polska wymowa niemieckiej nazwy samochodu Wartburg *[varburk] zamiast [vartburk], ponieważ język polski nie posiada w śródgłosie grupy spółgłoskowej /rtb/. (A. Szulc, Słownik dydaktyki języków obcych).

 

Badania fonotaktyczne są żmudne i dlatego postęp był możliwy dopiero z chwilą włączenia komputerów do tego typu badań. Dotychczas najczęściej przedmiotem badań fonotaktycznych są grupy fonemowe, np. diady, triady, tetrady. Diady o wysokiej częstości są takie same we wszystkich odmianach stylistycznych. Istotne wahania rangi diady dla różnych odmian stylistycznych polszczyzny obserwujemy dopiero od pozycji 10.

 

Język nie wykorzystuje wszystkich połączeń fonemowych. W badanych przez B. Rocławskiego tekstach (433018 fonemów) wystąpiły 922 grupy dwufonemowe, co na teoretycznie możliwą liczbę 1521 (= 39 razy 39) połączeń stanowi 60,62%. Niewykorzystanie wszystkich połączeń charakterystyczne jest nie tylko dla języka polskiego. Takie jednak, a nie inne połączenia lub brak takich, a nie innych połączeń to właściwości systemów fonologicznych.

Poszczególne języki maja charakterystyczne dla siebie reguły łączliwości fonemów, nazywane regułami fonotaktycznymi. Oto kilka takich reguł rządzących polskim systemem fonologicznym:

1/ Nie ma spółgłoskowych fonemów dźwięcznych innych niż fonemy sonorne na końcach wyrazów.

2. Nie ma grup dźwięcznościowo niejednorodnych wśród fonemów trących, przytartych i wybuchowych

3. Spółgłoski miękkie nie łączą się z [y].

4. Spółgłoski [k, g, l] nie łączą się w wyrazach rodzimych z sam. [y], ale takie połączenie może nastąpić w wyrazach pochodzenia obcego, jak np. kynologia

5. Grupy dwusamogłoskowe pojawiaja się zwłaszcza na granicy morfemów, np. zaobserwować, poobcierać, oraz w wyrazach pochodzenia obcego, np. kakao, oaza...

[zob. Breza E. (1991), Konsekwencje nietypowego połączenia samogłoska + samogłoska w języku polskim, Język Polski LXXI, s. 343-345]

 

„Nasza wiedza o funkcjonowaniu fonemów w języku polskim nie byłaby pełna, gdybyśmy nie poznali podstawowych informacji o frekwencji fonemów w tekstach mówionych i pisanych współczesnej polszczyzny oraz częstości grup fonemowych (zob. Rocławski, 1983, s. 226).”  Nie można się z tym stwierdzeniem nie zgodzić. Informacje z zakresu fonostatystyki powinny być integralnie związane ze zdobywaną wiedzą z zakresu fonetyki i fonologii danego języka. To samo można zresztą powiedzieć o problemach dotyczących reguł łączliwości jednostek elementarnych mowy lub języka, czyli zagadnień dotyczących fonotaktyki. Wiedza z zakresu fonostatystyki i fonotaktyki ma bardzo wyraźny aspekt praktyczny. Jest bowiem rzeczą oczywistą, iż racjonalny dobór materiału językowego w terapii mowy, właściwym uszeregowaniu  ćwiczeń ortofonicznych

oraz odpowiednie zaprogramowanie właściwych ćwiczeń  podczas nauki języka obcego wymaga między innymi uwzględnienia frekwencji, z jaką dany element językowy pojawia się w tekstach konkretnego języka oraz wiedzy na temat dopuszczalnych w języku ciągów głosek reprezentujących określone fonemy.

   40. Czy podzielność sylabiczna wyrazów pokrywa się z podzielnością wyznaczaną przy przenoszeniu części wyrazu do nowego wiersza?

Sylaba- część wyrazu zawierająca samogłoskę (zgłoska). Samogłoska otwarta -sylaba zakończona samogłoską np. gó-ra. Samogłoska zamknięta- - sylaba zakończona spółgłoską np. chłop- czyk (”Mały słownik języka polskiego”).

Podziału na sylaby można nauczyć dzieci już w trzecim roku życia. Podział realizowany przez dzieci różni się nieco od podziału osób dorosłych. W podziale wykonywanym przez dzieci prawie powszechnie występują sylaby otwarte. Ze względu na łatwość wykonywania analizę sylabową wykorzystujemy jako pomost do analizy głoskowej. Sylaba towarzyszy dziecku od kołyski i dlatego stawiamy ja na początku wszelkich działań glottodydaktycznych. („Podstawy… s. 303).

Dzielenie wyrazów - uwagi ogólne:

Dzielenie wyrazów przy przenoszeniu z jednego wiersza do następnego opiera się w ortografii polskiej na dwóch kryteriach: fonetycznym i morfologicznym.

Kryterium fonetyczne nakazuje przenoszenie części wyrazu z jednego wiersza do drugiego zgodnie z podzielnością na sylaby, np. bu-rza, nie-wy-trzy-ma-nie ….. itd.

Kryterium morfologiczne nakazuje przenoszenie części wyrazu z jednego wiersza do drugiego zgodnie z podzielnością wyrazu na przedrostek i rdzeń, a w wyrazach złożonych - w miejscu złożenia, np. przed- murze, pod- punkt, pod - oficer, noc-leg…(„Słownik ortograficzny języka polskiego”- zasady pisowni i interpunkcji polskiej).

   41. Co powinniśmy wiedzieć o dynamice zmian językowych?

   42. Jaka jest przyczyna powstawania coraz większych różnic w piśmie alfabetycznym między odmianą mówioną a pisaną?

   45. Jakie zagrożenia dla nauki pisania płyną z tzw. alfabetów obrazkowych czy wyrazów wprowadzających używanych w elementarzach?

Nauczyciele uczący dzieci czytania i pisania nie wiedzą, że uczą dzieci dwóch rodzajów pisma - pisma ideograficznego i alfabetycznego. Sprawdziłem to w bardzo wielu środowiskach w całej Polsce. Brakuje tu istotnej refleksji, czy równoległe nauczanie dwóch rodzajów pisma może zakłócać ich nauczanie. W tradycyjnym nauczaniu do wprowadzania liter wykorzystuje się tzw. wyrazy wprowadzające. Z literą a związany jest aparat, z literą i - igła, z literą e - ekran, z m - mama, z t - tata, z d - dom, z k - kot, z r - rak, z l - lalka itd. Tak jest w elementarzu Ewy i Feliksa Przyłubskich Litery. W sprzedaży są również tzw. alfabety obrazkowe, gdzie mamy to samo, tylko na jednej planszy lub na wielu planszach. Na 44 planszach taki alfabet reklamuje w Internecie Wydawnictwo MAC Edukacja. Czytamy tam, że jest to wspaniała pomoc dydaktyczna, która ułatwia naukę dzieciom i pracę nauczycielom. Z literą a związany jest album. Tylko ta jedna karta jest reklamowana. Nie znam wszystkich kart, ale zaniepokoiłem się liczbą 44. Tyle jest liter w alfabecie, który lansuję od wielu lat. Nie chciałbym, aby mój alfabet był kiedykolwiek wiązany razem z rysunkami i stanowił tzw. alfabet obrazkowy. Jeśli literom towarzyszą w nauczaniu cyfry, to ideograficzność łatwo przenieść na litery. Teraz litera a może stać się znakiem dla wyrazu aparat lub album, litera i zaś znakiem dla wyrazu igła, a litera m dla wyrazu mama itp. W czasie czytania wyrazu tama w umyśle dziecka kłębią się wyrazy: tata, aparat, mama, aparat. Do wyrazu tama droga tu daleka i wyboista. Wiemy, że intencje są tu szlachetne, alfabetem obrazkowym chce się pomóc dziecku w dotarciu do głoski. Litera, którą dziecko widzi, musi się jednak kojarzyć z całym wyrazem, gdyż bez wyrazu cała ta zabawa nie ma sensu. Wyraz jest na pierwszym planie. Dotarcie do głoski jest możliwe wtedy, gdy dziecko nie ma trudności z syntetyzowaniem i analizowaniem wyrazów na głoski. Musi jeszcze pamiętać, że litera oznacza pierwszą głoskę w danym wyrazie. Trzeba więc posiąść umiejętność wskazywania pierwszej głoski w wyrazie. Jeśli dziecko ma związać literę z właściwą głoską, to musi umieć poprawnie wymawiać głoski w izolacji. Niestety, w całej Polsce słyszę zamiast m - my, zamiast d - dy, zamiast k - ky itd. Nauczycielka jednej z gdańskich szkół dzieciom wmawiała, że spółgłoski różnią się od samogłosek „duszkiem y”. Dzieci, które uczęszczały do przedszkoli, w których stosowano wiedzę i metody opracowane przez piszącego te słowa i gdzie nauczyły się pięknie wymawiać głoski w izolacji i pięknie dzielić wyrazy na głoski, często muszą się od początku uczyć wymowy głosek w izolacji i podziału wyrazów na głoski, gdy znajdą się w szkole z tradycyjną wiedzą i metodami. Dawniej dzieliły wyrazy zima i lampa bezbłędnie: ź-i-m-a, l-a-m-p-a, teraz muszą dzielić: źi-my-a, ly-a-my-py-a. Przyjrzyjmy się teraz walorom „alfabetu obrazkowego”. Jeśli dzieci muszą wymawiać: ty, my, ry, py, zy itd., to gdzie tu właściwe skojarzenie litery z początkiem wyrazu. W wyrazie tato na początku jest ta, a nie ty, w wyrazie lalka jest la, a nie ly, w wyrazie dom jest do, a nie dy. W oczach dziecka pojawia się zdziwienie, a w umyśle jakaś nielogiczność. Tu zdroworozsądkowe myślenie na nic się nie przyda. Trzeba przyjąć do wierzenia to, co mówi nauczycielka. Widzimy, że „wspaniała pomoc dydaktyczna” jest jeszcze jednym bublem dydaktycznym znakomicie zabijającym w dziecku logiczne myślenie. (Nabywanie umiejętności czytania i pisania wraz z rozwijaniem logicznego myślenia w glottodydaktyce ojczystojęzycznej p. Rocławski)

   46.  Dlaczego powinniśmy unikać w edukacji początkowej podręczników?

   57. Dlaczego w przygotowaniu do pisania mówimy o analizie z utrudnieniami?

Przygotowanie do nauki pisania ma na celu dążenie do osiągnięcia przez dziecko jak najwyższego poziomu sprawności analizatora słuchowego, wzrokowego i kinestetyczno- ruchowego. Oś działań analitycznych przygotowuje do pisania i w dużej mierze zależy od poziomu syntezy i dobrej znajomości liter. Analiza słuchowa oznacza podział wyrazu na sylaby, logotomy lub fonemy.

Analiza z utrudnieniami to czynności ( klaśnięcia, wtrącenia liter lub głosek pomiędzy sylaby czy głoski) absorbujące umysł dziecka, są wprowadzane aby dziecko dzieląc, rozkładając wyraz potrafiło zastosować utrudnienia w analizowanym wyrazie.

- analiza sylabowa z utrudnieniami ( dzieci oddzielają sylaby wykonując czynności, klaśnięcia, wtrącając sylaby lub głoski ) ---> (kapusta) ka-hej-pu-hej-sta-hej

- analiza fonemowa z utrudnieniami ---> (but) b-...-u-...-t-...

   66. Na czym polega budowanie świadomości ortograficznej i kiedy się to odbywa?

   67. Omów istotne walory pisma ortograficzno-ortofonicznego.

Dziecko w młodszym wieku szkolnym żyje w świeci głosek. Ważne jest umiejętne wprowadzane ucznia ze świata głosek do świata liter. Rozwiązania problemu ortograficznego będziemy szukać w głoskach. W formie zabaw dydaktycznych dzieci będą szukać różnic między głoską, a literą. Jeżeli prawidłowo wybrzmiewa głoski jest przygotowane od strony ortofonicznej. Nieporozumieniem jest dzielenie wyrazów z pominięciem ich właściwego ortofonicznego brzmienia na rzecz postać literowej. Walory:

• Dziecko w naturalny sposób przechodzi ze świata głosek do świata liter

• Ma świadomość i wrażliwość ortograficzną, wie, że są głoski trudne orograficznie

• Posługuje się słownikiem ortograficzno - ortofonicznym

• Odkrywa reguły ortograficzne

• Bada głoski, analizuje, uogólnia, wyciąga wnioski - logicznie myśli

• W przyswajaniu wiedzy o pisowni danego wyrazu pomaga kolor czerwony liter niepodstawowych - sygnał trudności ortograficznej

• Stosowanie okienka ortograficznego umożliwia spokojne sprawdzenie zapisu w słowniku. Umożliwia unikania błędnych zapisów.

Pokonywanie trudności odbywa się przy pomocy różnych zmysłów - układanie na klockach, „zapisywanie” nogami (na glottodywaniku), podział na czarne i czerwone, zapisywanie wyrazów w tabelach, zeszytach, słowniczkach, kolorowanie liter w wyrazach (słownik), tworzenie rymowanek, wierszyków ortograficznych

   68.  Omów, posługując się przykładami,  problemy ortofoniczne w piśmie ortograficzno-ortofonicznym.

68. Omów, posługując się przykładami, problemy ortofoniczne w piśmie

ortograficzno-ortofonicznym.

W piśmie ortograficzno-ortofonicznym występuje 5 liter trudnych ortofonicznie :

1. „z”, które może oznaczać 2 fonemy /ś/ oraz /ź/

2. „dz”, które może oznaczać 2 fonemy /c/ oraz /dź/

3. „rz” , które może oznaczać 2 fonemy /sz/ oraz/ż/

4. „ę”, które może oznaczać /e/, /em/, /en/, eń/

5. „ą”, które może oznaczać /a/, /om/, /on/, /oń/

R E G U Ł Y    O R T O F O N I C Z N E

  (LITERY TRUDNE ORTOFONICZNIE)

1)   LITERA     z

-       oznacza głoskę /s/, gdy po literze z nie ma litery i, np.: gałązka /gałąska/, zraz /zras/,   niebezpieczny  /niebespieczny/;

-       oznacza głoskę /ź/, gdy po literze z jest litera i, np.: Kazik /Kaźik/, zima /źima/     

  

 2)   LITERA     dz

-       oznacza głoskę /c/, gdy po literze dz nie ma litery i,  np.: zasadzka /zasacka/,  posadzka /posacka/.

-       oznacza głoskę /dź/, gdy po literze dz jest litera i,  np.: dziewczynka /dźefczynka/,  odzież /odźesz/.

3)   LITERA  rz

-       oznacza głoskę /ż/, jeśli jest na początku wyrazu, np.: żaba /żaba/,  rzeka /żeka/

-     oznacza głoskę /sz/, jeśli jest na końcu wyrazu, np.:  jeż /jesz/, waż /wąsz/

-     oznacza głoskę /ż/, jeśli w wyrazie, w jej otoczeniu są 2 głoski dźwięczne, np.: brzeg /bżek/, warzywa /ważywa/, grzech /gżech/

-     oznacza głoskę /sz/, jeśli w wyrazie, w jej otoczeniu jest choćby jedna głoska bezdźwięczna, np.: trzeba /tszeba/, krzew /kszef/, przecież /pszeciesz/

4)   LITERA     ę

-       oznacza głoskę /e/, gdy po literze ę jest litera l lub ł  np.: stanęła /staneła/, wzięła /wzieła/

-       oznacza głoski /em/, gdy po literze ę jest litera p lub b   np.: dęby /demby/, zęby /zemby/

-       oznacza głoski /en/, gdy po literze ę jest litera t, d, dz, c lub cz, np.:  zakręt /zakrent/, błędnie /błendnie/, wędzarnia /wendzarnia/, ręce /rence/, ręcznik /rencznik/

-       oznacza głoski /eń/, gdy po literze ę jest litera ć, ci, lub dź, dzi,    np.:  dzięcioł dźeńćoł/, pięć /pjeńć/, wszędzie /wszeńdźe/.

5)   LITERA     ą

Analogiczna sytuacja jak z literą ą.

-       oznacza głoskę /o/, gdy po literze ą jest litera l lub ł np.: wziął /wzioł/

-       oznacza głoski /om/, gdy po literze ę jest litera p lub b np.: ząb /zomb/, kąpiel /kompiel/

-       oznacza głoski /on/, gdy po literze ę jest litera t, d, dz, c lub cz, np.: sąd /sont/, sądzę /sondzę/, sączyć /sonczyć/

-       oznacza głoski /oń/, gdy po literze ę jest litera ć, ci, lub dź, dzi,  np.:  sądzimy /sońdźimy/, kącik /końćik/

 

   69.  Przedstaw, posługując się przykładami, problemy ortograficzne i omów ich genezę.

  71.  Jakie pomoce dydaktyczne służą wiązaniu nauki z zabawą?

Podstawą są klocki LOGO zarówno do zabaw indywidualnych (w małych pudełkach) jak i do

zabaw zbiorowych i indywidualnych w dużych skrzyniach - wózkach.

- Następnie dywaniki:

Zoodywanik. Magiczne cyferki, rozsypani obrazkowo literowe.

Obrazki do badania i doskonalenia słuchu fonemowego. Alfabet ruchowy glotto na ścianę.

-w książeczkach:

Zabawy usprawniające buzię i język dziecka. Ach te słowa PIERWSZE do początkowej nauki czytania. Kreślę i łączę. Zeszyt do początkowej nauki pisania. Wesołe szlaczki. Zeszyty A, B, C - bawię się i uczę.

Test ortofoniczny. Magiczne cyferki - zeszyt tęczowych ćwiczeń autorki

K. Rocłowskiej - Dąbeckiej.

Słownik ortograficzno - ortofoniczny z przewodnikiem. W krainie reguł ortograficznych - 3 Książeczki.

-Plansze tematyczne:

Ekologia, Kuchnia, Łazienka, Miasto, Pokój dziecięcy, PLAŻA, Sklep, Wieś, ZOO.

Test ortograficzny.

Glottodywanik - nauka ortografii

Glottodywanik - tabliczka mnożenia.

Suwak ortograficzny.

Gry planszowe - przygody z głoskami - 3 rodzaje.

Grzybobranie

Książeczka - świat głosek i liter.

Wszystkie wymienione pomoce są autorstwa Profesora B. Rocławskiego

   72.             Omów walory dydaktyczne klocków do nauki czytania, pisania i liczenia.

Klocki LOGO

Służą do nauki wymowy, czytania, pisania, ortografii i matematyki. Dzięki nim dzieci poznają litery obcując z pełnym 44 literowym alfabetem (w metodzie tradycyjnej - tylko 22 litery). Mają kontakt z literami małymi i wielkimi drukowanymi oraz małymi i wielkimi pisanymi (umieszczonymi w liniaturze). Na klockach jest określony punkt odniesienia, w postaci zielonej podstawki, który umożliwia poprawną obserwację litery lub cyfry. Litery są
w dwóch kolorach: czarne - to litery podstawowe, a czerwone - niepodstawowe. Pomaga to dzieciom zrozumieć, że nie wszystkie wyrazy zapisujemy tak, jak słyszymy (np. piszemy lew, a słyszymy lef ).

Najmłodszym dzieciom klocki LOGO służą głównie do zabaw konstrukcyjnych, w trakcie których dzieci oswajają się z literami. Informujemy dzieci już wówczas, że na klockach są litery. Zwracamy uwagę na zielony szlaczek (podstawkę, nóżkę), który powinien być zawsze na dole, gdy klocek stoi i od strony układającego, gdy klocek leży. Taki sposób układania klocków zapewni poprawne spostrzeganie liter. Maluchy budują więc wieże, mury, płotki, zwracając uwagę na to, żeby „nóżki klocka” (czyli zielona podstawka) były na dole. Rozpoczynamy też rozpoznawać litery, np. budujemy mury tylko z klocków, które mają kółeczko, kropeczkę lub kreseczkę. Pamiętamy, aby w zabawie dzieci układały klocki od lewej strony do prawej, utrwalamy w ten sposób nawyk czytania i pisania od lewej strony do prawej. Zabawy stopniowo urozmaicamy, dostosowując stopień trudności do wieku, a przede wszystkim do intelektualnego rozwoju każdego dziecka.

Posługujemy się normalnym słownictwem. Mówimy więc o literach, a nie o znaczkach, mówimy o literze o, a, i, m, s. Nie używamy nazw liter: em, es, zet, jot, itp. Do spółgłosek nie dodajemy samogłoski y, nie mówimy my, sy, py. Nazwą litery jest głoska związana z fonemem, który ta litera oznacza.

Alfabet ruchomy glotto

Klocki logo do zabawy i nauki wymowy, czytania, pisania, ortografii i matematyki

Klocki LOGO służą też znakomicie uświadomieniu istnienia czterech wariantów jednej litery (mała i wielka pisana, mała i wielka drukowana). Pokazujemy dzieciom, że każdy z tych wariantów odnosi się do tego samego fonemu (głoski).

   73.  Omów walory dydaktyczne glottodywaników.

Walory kształcące (doskonalenie analizy fonemowej oraz koordynacji wzrokowo-ruchowej) dywanik literowy jest bardzo wygodny w użyciu w warunkach przedszkolnych, domowych czy plenerowych. Na całość składają się dwa dywaniki: jeden z literkami podstawowymi, z drugi z literkami niepodstawowymi.

Walory poznawcze( Zoodywanik Weroniki ) z pięknymi kolorowymi zwierzętami. Dziecko poznaje zwierzęta.

Walory edukacyjne (wesoła zabawa w „wyskakiwankę” tabliczkę mnożenia,
nauka i utrwalenia umiejętności matematycznych. Zabawa na dywaniku doskonali koordynację wzrokowo-ruchową. W zestawie 2 dywaniki.

 75. Przedstaw trzy własne zabawy glottodydaktyczne.

   76. Omów skalę pomiaru tempa czytania.

Tempo czytania w propozycji Rocławskiego nie jest wyrażone liczbą przeczytanych wyrazów w ciągu minuty, lecz liczbą odczytanych fonemów. Jak pisze autor "wprowadzenie jednostki pomiaru tempa czytania opartej na fonemach i sekundach daje bardzo przejrzystą, łatwą w konstrukcji i prostą w interpretacji skalę". Skale tą nazywa skalą fonemową poziomu tempa czytania i wyróżnia na niej szereg poziomów ustalonych według wzoru :

Liczba przeczytanych fonemów

czas w sekundach

Wynik zaokrągla się na ogólnych zasadach.
Przykładowo uczeń, który tekst o długości 130 fonemów przeczytał w ciągu 100 sekund, jest zaliczony do uczniów czytających na poziomie I ( 130 : 100 = 1,3 w zaokrągleniu 1 ).
Autor wyróżnia następujące poziomy :

• Poziomy IX - XII wyznaczające tempo normalnego czytania głośnego dojrzałych czytelników

• poziomy XIX - XXIII określające tempo normalnego czytania cichego dojrzałych czytelników

Rocławski negatywnie odnosi się do norm tempa czytania. Twierdzi, że jedyną wskazówką dla uczącego powinny być normy dla dojrzałego czytelnika. Zadaniem nauczyciela ma być doprowadzenie w jak najkrótszym czasie wszystkich uczniów do osiągnięcia tego tempa.
W omawianej pracy prezentowanych jest :

• 30 tekstów, które mają służyć do badania tempa i techniki czytania ( 24 teksty wiązane i 6 list wyrazowych )

• dwa teksty do badania czytania ze zrozumieniem (dziecko ma uzupełnić brakujące wyrazy zgodnie z kontekstem, posiłkując się podanymi informacjami w zdaniach )

• trzy zestawy wyrazów ( listy wyrazowe ) do płynnego czytania. Zestaw pierwszy obejmuje 20 wyrazów dwuliterowych ( jednosylabowych ), zestaw drugi - 25 wyrazów trzyliterowych, a zestaw trzeci - 8 wyrazów czteroliterowych jedno i dwusylabowych.

   77. Uzasadnij, że tradycyjne dyktando jest przejawem terroryzmu edukacyjnego. Co należy zrobić, aby było inaczej.

Tradycyjne dyktando - zdaniem prof. BR. - to olbrzymi stres dla dziecka, gdyż nauczyciel "czyha" na jego potknięcia i błędy. Nauczyciele tak naprawdę nie chcą nauczyć dzieci, tylko pokazać, ile one jeszcze nie umieją... Poprzez takie dyktanda ZMUSZAJĄ je do robienia błędów... Często dyktanda nie są poprzedzone ćwiczeniem wyrazów, z którymi dziecko będzie musiało się samodzielnie zmagać na dyktandzie. To także stres dla malucha i przejaw terroryzmu.

Aby było inaczej, prof B.R. proponuje wprowadzenie tzw. okienka ortograficznego...

   80. Jakie warunki muszą być spełnione, aby dziecko mogło stać się czytelnikiem?

Najważniejsze założenia metody prof. Rocławskiego przy nauce czytania:

1. Wydłużenie czasu przygotowania do czytania i pisania (od 3 lat).

2. Dbanie o osiągnięcie przez dziecko najwyższej sprawności analizatora słuchowego i wzrokowego.

3. Efektywne rozwijanie koordynacji wzrokowo - ruchowej.

4. Rozwijanie orientacji przestrzennej jako ważnego elementu w nauce czytania i pisania.

5. Przygotowanie do czytania i pisania rozpoczyna się od syntezy, a później analizy:

- sylabowej do - mek

- morfemowej dom - ek

- logotomowej dom - ek

- logotomowo - fonemowej dome - k

- fonemowo- logotomowej d - omek

- fonemowej d - o - m - e - k

6. Doskonalenie pamięci fonetycznej i wzrokowej.

7. Ćwiczenie odczytywania z ust głosek i prostych wyrazów.

8. Wydłużanie głosek „trwałych” w wyrazach jako pomoc w nauce czytania.

9. Wdrażanie do czytania metodą „ślizgania się” z litery na literę.

10. Czytanie własnego pisma w całym procesie nauki czytania.

Zadania z zakresu nauki czytania:

1. Ćwiczyć czytanie wyrazów techniką „ślizgania się” z litery na literę. Zabronić literowania (głoskowania).
2. Wdrażać do globalnego czytania wyrazów o dużej frekwencji w tekstach.

3. Dążyć do skracania do niezbędnego minimum czasu wymawiania głosek w czytaniu techniką „ślizgania się” z litery na literę.

4. Uczyć cichego czytania.

5. Zachęcać do czytania książek i czasopism dziecięcych.

6. Wprowadzić „Złotą Odznakę Czytelnika”

Metoda ta, dająca możliwość stosunkowo szybkiego opanowania techniki czytania, znacznie przybliża dzieciom literaturę. A to doskonały materiał do wyrabiania postawy świadomego i chętnego czytelnika.

   81.  Jakie warunki muszą być spełnione, aby dziecko mogło stać się pisarzem?

1. Wydłużenie czasu przygotowania do czytania i pisania (od 3 lat).

2. Dbanie o osiągnięcie przez dziecko najwyższej sprawności analizatora słuchowego i wzrokowego.

3. Efektywne rozwijanie koordynacji wzrokowo - ruchowej.

4. Rozwijanie orientacji przestrzennej jako ważnego elementu w nauce czytania i pisania.

5. Przygotowanie do czytania i pisania rozpoczyna się od syntezy, a później analizy:

- sylabowej do - mek

- morfemowej dom - ek

- logotomowej dom - ek

- logotomowo - fonemowej dome - k

- fonemowo- logotomowej d - omek

- fonemowej d - o - m - e - k

6. Doskonalenie pamięci fonetycznej i wzrokowej.

7. Ćwiczenie odczytywania z ust głosek i prostych wyrazów.

8. Wydłużanie głosek „trwałych” w wyrazach jako pomoc w nauce czytania.

9. Wdrażanie do czytania metodą „ślizgania się” z litery na literę.

10. Wprowadzenie liter podstawowych i niepodstawowych.

11. Wprowadzenie pisma węzełkowego.

12. Wyróżnienie lewej strony w zeszycie przez umieszczenie serduszka.

13. Czytanie własnego pisma w całym procesie nauki czytania.

14. Kształtowanie wrażliwości i świadomości ortograficznej.

   82.  Wskaż na te walory glottodydaktyki, które zaświadczają, że w systemie edukacyjnym B. Rocławskiego dbałość o rozwój myślenia dziecka jest na pierwszym planie.

W metodzie B. Rocławskiego nauka czytania i pisania wymaga spełnienia dwóch warunków:

1. Dobra, bierna znajomość całego alfabetu.
2. Umiejętność analizy i syntezy fonemowej wyrazów 4 - sylabowych.

Technika czytania i pisania:

Czytanie wyrazów techniką "ślizgania się" polega na wydłużeniu artykulacji samogłosek (oprócz nosowych ą, ę) oraz spółgłosek trwałych. Pozwala to dziecku przejść w czytaniu płynnie od sylaby do sylaby. Ślizganie się z wydłużeniem głoski daje dziecku czas na rozpoznanie następnych liter, zapobiega też dodawaniu do spółgłosek samogłoski y.

Jeżeli dziecko szybko rozpoznaje litery, to powinno czytać ślizgając się z litery na literę w tempie normalnego wymawiania wyrazów. Na przyspieszenie ślizgania się duży wpływ ma umiejętność rozpoznawania często występujących sylab.

Podstawą poprawnego pisania jest poprawne wymawianie wyrazów i poprawne dzielenie ich na głoski (analiza).

Naukę pisania rozpoczynamy od kreślenia liter po śladzie, które wiąże się z:

- wielokrotnym powtórzeniem ćwiczenia;

- obecnością strzałek wewnątrz litery prowadzących rękę dziecka;

- łączeniem liter w sylabach.

Łączenie liter wymaga wprowadzenie pętelek. Pismo B. Rocławskiego zakłada bowiem pętelki (węzełki) umożliwiające płynne przejście od litery do litery. Nawiązuje tym do alfabetu czeskiego i tradycji kaligrafii polskiej. Używanie pętelek umożliwia płynne pisanie, a tym samym szybkie tempo pisma.

W klasie drugiej wprowadzamy zeszyt ze zwężoną liniaturą, w którym odległość między linijkami wynosi 3 mm. Zeszyt ten wymusza na uczniu pismo kaligraficzne, węzełkowe i płynne łączenie liter.

Uczeń powinien od początku czytać to co napisał, tj. kształcić w sobie nawyk czytania własnego pisma.

Takie rozwiązania od wielu lat są stosowane w glottodydaktyce. Alfabetyczność w pewnym stopniu odbiegająca od idei pełnej alfabetyczności wymaga w pełni logicznego ukazania stosunków między światem liter i głosek. Bez ukazania tych stosunków nie jest możliwe nauczanie czytania i pisania z jednoczesnym rozwijaniem logicznego myślenia. Nie jest możliwe uczenie kreatywności. W glottodydaktyce nauka ortografii odbywa się z pełnym udziałem ucznia. Uczniowie odkrywają reguły ortograficzne. Uczniowie zbierają i przetwarzają informację, a więc myślą. Tradycyjna nauka czytania i pisania zabija w dziecku logiczne myślenie. Nie są znane nowe metody nauki czytania i pisania, gdzie zadbano o rozwój logicznego myślenia.

   90. Co zrobić, aby liczba mogła ukształtować się jako abstrakcja wszystkich zbiorów istniejących o tej samej liczbie elementów?

Obecnie konkretny liczebnik nie jest znakiem dla liczby, a raczej etykietą dla kolejnego liczmana. Dzieciom nakazuje się liczenie poprzez dotykanie kolejnych liczmanów (np. kasztanów). Wiemy, że poprawne działanie powinno zmierzać do etykietowania zbioru. Powinniśmy zadbać też o różne jakościowo zbiory. Nie mogą to być ciągle te same kasztany lub palce, bo wtedy trudno będzie ukształtować pojęcie liczby. Może on liczyć na putelkach, patyczkach, kubkach, klockach.

Dziecko powinno dosuwać liczman do zbioru i liczebnikiem etykietować cały zbiór. Nie wolno etykietować zbioru jako jeden gdy mamy na przykład 7 motylków na jednej kartce. Powinniśmy dać dziecku możliwość przesunięcia trzeciego klocka do dwóch już stojących klocków co da nam obraz liczby trzy. Dziecko ma wtedy możliwość uzmysłowienia sobie liczby. 7 to siedem rzeczy a nie jedna karta z siedmioma elementami.

Dobrą pomocą przy kształtowaniu świadomości są Magiczne Cyferki. Pozwalają one związać liczebniki od zera do dziesięciu z odpowiednimi liczbami, a cyfry z liczebnikami i liczbami - Cyfry są magiczne, gdyż zawierają w sobie informację o liczbie. Cyfra jest podzielona na kolorowe części w zależności od liczby, którą oznacza. Cyfra 5 składa się z 5 kolorowych części, które można policzyć, a tym samym ustalić, że cyfra ta oznacza liczbę "pięć", jest znakiem dla zbioru pięcioelementowego.

W zabawie dzieci dobierają do cyfry (liczby) odpowiedni zbiór z pieskami, motylkami itp. Liczby mogą w tych zabawach ukształtować się jako abstrakcja wszystkich zbiorów istniejących, obejmujących po ileś przedmiotów.

   96. Dlaczego fińska oświata osiąga wspaniałe wyniki w międzynarodowych badaniach różnych umiejętności i postaw

Wbrew międzynarodowej presji ekspertów na poszerzanie zakresu instytucjonalnej opieki nad małym dzieckiem, w Finlandii dzieci rzadko posyła się do przedszkoli.

Fińscy uczniowie osiągają świetne wyniki, mało uczęszczając do szkoły. Owa niewielka ilość godzin lekcyjnych w roku skutkuje tym, że zajęcia zaczynają się o 8 rano, a muszą kończyć się wcześnie, czyli około godziny 13. Jednak szkoła jest otwarta do późnego wieczora, a uczniowie, pod kuratelą opiekunów, również po lekcjach mogą korzystać z jej zaplecza naukowego. Poza tym “zaledwie” 80 procent czasu nauki przeznaczane jest na zajęcia obowiązkowe. Natomiast aż 1/5 nauki szkolnej to czas, w którym uczeń, po konsultacji z rodzicami, realizuje zagadnienia odpowiadające jego zainteresowaniom, a szkoła jedynie mu w tym pomaga. Dobijmy na koniec polskich, już przerażonych “marnotrawstwem czasu” ekspertów oświatowych informacją, że w Finlandii uczniowie nie znają pojęcia “zadań domowych”, realizując w czasie pozaszkolnym tylko nieliczne projekty grupowe i indywidualne. Zresztą jak mieliby odrabiać prace domowe, jeśli wszystkie książki i zeszyty... zostawiają w szkolnych szafkach?

Jedną z innowacji jest w fińskiej oświacie system korepetycji wewnątrzszkolnych. Trzeba przy tym zaznaczyć, że płatne korepetycje są w ogóle zakazane, wszak edukacja ma być bezpłatna.

   98.   Spójrz krytycznie na podstawy nauczania.

1. W początkowym nauczaniu niewłaściwa wymowa głosek w izolacji jest sprawcą wielu nielogicznych zachowań dziecka, które wbrew własnym spostrzeżeniom i dociekaniom musi przyjąć punkt widzenia nauczyciela. Np. wyraz my+a+my+a. Z podanych przez nauczyciela głosek po złożeniu dziecko otrzymuje nic nieznaczący wyraz myamya. Nauczyciel domaga się wyrazu mama. Dziecko wbrew własnej logice i doświadczeniu ma myamyę zrównać z mamą. Nauka syntetyzowania została skutecznie zablokowana.

Podstawa to dobre znanie budowy głoskowej wyrazów i poprawne wybrzmiewanie głosek w izolacji. Np. jeśli chcemy poznać głoskę s, to do obserwacji możemy wybrać wyraz las. Wszystkie głoski trące (szczelinowe) są głoskami trwałymi. Trwałymi są też samogłoski ustne: i y e a o u. Wyraz las możemy wydłużyć w czasie, przeciągając a i s - la___s___. W czasie wymawiania obserwujemy układ artykulatorów. W czasie wydłużania a nie zmieniamy ułożenia języka i warg, przechodzimy płynnie do s i wydłużając s, nie zmieniamy ułożenia języka i warg aż  do zaniku głosu. Takie wydłużone s____ staramy się teraz powtórzyć, dbając o to, aby brzmiało ono tak, jak brzmiało w wyrazie las. Teraz można porównać naszą starą wymowę sy z wymową tylko co poznaną. Teraz możemy ustalić, do której wymowy odnosi się opis artykulacyjny głoski s. Nauczyciel, który ma taką elementarną wiedzę, może z dziećmi w zabawach odkrywać cechy głosek. Dobra obserwacja jest podstawą dobrego wnioskowania, dobrego odkrywania świata.

2. Zbyt późne opanowanie czytania i pisania.

Nauka czytania i nauka pisania stanowią dziś jeszcze dla wielu dzieci znaczną przeszkodę na drodze ich szkolnej kariery. Główną przyczyną niepowodzeń w tym zakresie jest stosunkowo późne rozpoczynanie przygotowania dzieci do nauki czytania i pisania, niewłaściwe metody, zawierające liczne błędy pomoce dydaktyczne mające niekorzystny wpływ na edukację językową dzieci.

Brak zainteresowania samego dziecka otaczającym go światem, brak właściwej zachęty oraz dostosowaniu zadań do indywidualnych możliwości dzieci.

Najtrudniej przekazać dziecku informacje o najmniejszych jednostkach dźwiękowych, czyli fonemach, które można utożsamiać z potocznym rozumieniem głosek. Głoska w izolacji brzmi nieco inaczej niż w wyrazie czy sylabie. Badania z zakresu syntezy i analizy słuchowej i wzrokowej wymagają od nauczyciela dobrego przygotowania merytorycznego i metodycznego.

3. Brak indywidualnego trybu nauczania, zgodnie z możliwościami dziecka. Zakłada się tutaj holistyczne, tj. całościowe spojrzenie na dziecko. Każde dziecko ma własny, indywidualny rytm i tempo rozwoju, dlatego powinno być traktowane w tym zakresie indywidualnie, gdyż indywidualnie przebiega rozwój umysłowy, emocjonalny i społeczny.

4. Podręczniki , które są często przyczyną opóźnienia lub przyśpieszenia tempa pracy w zależności od obowiązujących pór roku, świąt itp, które często wymuszają tempo pracy na jednym poziomie.

5. Zbyt liczne klasy, które utrudniają indywidualne podejście do każdego ucznia w procesie kształcenia a także brak poznania każdego z wychowanków. Za najważniejsze narzędzie poznania dziecka uznać należy wszechstronną, opartą na głębokiej wiedzy i doświadczeniu obserwację. Stroną aktywną zawsze musi być nauczyciel, który gromadzi również informacje o środowisku, w jakim dziecko się wychowuje. Dlatego zbyt liczne klasy stanowią ku temu dużą przeszkodę.

6. Brak uczenia właściwej techniki płynnego czytania ze zrozumieniem i pisania, kształtowania nawyków czytelniczych i świadomości ortograficznej. Bardzo ważne jest wyróżnienie etapów pośrednich w kształtowaniu syntezy i analizy fonemowej. Analiza dokonywana jest po śladach syntezy

1

---