DEZYNFEKCJA / STERYLIZACJA / ASEPTYKA / ANTYSEPTYKA

Gabinet kosmetyczny jest miejscem, w któ­rym, ze względu na dużą rotację ludzi i wy­konywanie wielu różnorodnych zabiegów z naruszeniem ciągłości powłok skórnych, ist­nieje ryzyko zakażenia drobnoustrojami cho­robotwórczymi. Na zakażenie narażeni są za­równo klienci gabinetów, jak również perso­nel świadczący usługi. Drobnoustroje mogą przenikać do organizmu głównie drogą kon­taktową, przez kontakt skóry z bielizną zabie­gową, przez odzież, narzędzia, stosowane preparaty, zanieczyszczenia oraz częściowo drogą kropelkową lub na cząstkach pyłu.

W zapobieganiu rozprzestrzenianiu się drob­noustrojów chorobotwórczych, a także we wszelkim postępowaniu, którego skutkiem może być naruszenie ciągłości powłok skór­nych podczas wykonywania szerokiej gamy zabiegów, ważne znaczenie mają procesy wy­jaławiania i dezynfekcji.

Wyjaławianie jest procesem, w wyniku któ­rego zostają zniszczone wszystkie drobno­ustroje, zarówno ich formy wegetatywne, jak i zarodniki. Natomiast dezynfekcja to proces polegający na zniszczeniu lub usunięciu form wegetatywnych drobnoustrojów do bez­piecznego poziomu dla człowieka. Oba pro­cesy wykorzystywane są w postępowaniu określanym jako aseptyka i antyseptyka.

Aseptyka to wszelkie działania, które mają nie dopuścić do zakażenia powstałych w różnych okolicznościach ran. Działania te dotyczą tak­że wszystkich materiałów opatrunkowych, które mają kontakt z uszkodzoną skórą. Opa­trunki z mikrobiologicznego punktu widzenia muszą być jałowe (sterylne), czyli pozbawio­ne wszelkich mikroorganizmów chorobo­twórczych.

Antyseptyka to działania, których celem jest usunięcie i zniszczenie bakterii czy innych mi­kroorganizmów z pola zabiegowego (skóry, ran, błon śluzowych), dzięki zastosowaniu różnych preparatów chemicznych niszczą­cych struktury bakterii, uszkadzających ich metabolizm oraz likwidujących zarodniki.

ZASADY WYJAŁAWIANIA (STERYLIZACJI)

W praktyce zabiegowej stan jałowości wyma­gany jest w odniesieniu do wielu przedmio­tów. Dotyczy to zarówno narzędzi zabiego­wych, materiałów opatrunkowych, igieł, strzy­kawek, jak i bielizny zabiegowej oraz rękawi­czek. Przedmioty, które mają być poddane ste­rylizacji, muszą być idealnie czyste, suche, zdezynfekowane i zapakowane w sposób za­pobiegający wtórnym zanieczyszczeniom, aby czynnik sterylizujący swobodnie przenikał do przedmiotów poddawanych temu procesowi. Proces sterylizacji musi być prawidłowo pro­wadzony (odpowiednie ułożenie w pojemni­ku do sterylizacji - puszce Schimmelbuscha i komorze sterylizatora) i kontrolowany. Arty­kuły po sterylizacji muszą być przechowywa­ne w warunkach wykluczających możliwość wtórnych zanieczyszczeń.

W praktyce stosuje się kilka sposobów stery­lizacji:

• ciepłem wilgotnym (tzw. sterylizacja parowa),

• suchym, gorącym powietrzem,

• sterylizację gazową, niskotemperaturową (zastosowanie tlenku etylenu i formalde­hydu oraz nadtlenku wodoru i plazmy ga­zowej),

• radiacyjną,

• chemiczną.

Sterylizacja ciepłem wilgotnym

Sterylizacja ciepłem wilgotnym jest metodą preferowaną, obecnie najszybszą, najpew­niejszą, nietoksyczną, najbardziej ekonomicz­ną, niszczącą formy przetrwalnikowe drob­noustrojów. Polega na zastosowaniu nasyco­nej pary wodnej lub wrzącej wody o tempe raturze 121°C pod ciśnieniem 1 atmosfery lub 134°C pod ciśnieniem dwóch atmosfer, przy minimalnych czasach ekspozycji 15 i 5 minut. Przebiega w sterylizatorach parowych zwa­nych autoklawami. W praktyce jednak czas ekspozycji może być wydłużony, zależnie od rodzaju wyjaławianych przedmiotów. Meto­da ta wykorzystywana jest przy sterylizacji sprzętu, który nie koroduje w wysokiej tem­peraturze i wilgotnej atmosferze. Jest także najskuteczniejsza w przypadku prionów (temp. 134°C, 18 min).

Proces sterylizacji parowej jest skuteczny, gdy z jego komory zostanie całkowicie usunięte powietrze. Skuteczność procesu musi być kon­trolowana poprzez wskazania manometru, jak i termometru, gdyż nasycona para wodna mo­że mieć różną temperaturę zależną od ilości powietrza pozostawionego w komorze. Czas ekspozycji powinien być liczony od momen­tu uzyskania właściwych wskazań obu mier­ników. Po zakończeniu sterylizacji materiał wyjaławiany należy wysuszyć, pozostawiając go w otwartym pojemniku na czas ok. 15 min., po czym przechowywać w czystych i suchych pomieszczeniach nie dłużej niż 1-2 tygodnie.

Sterylizacja suchym, gorącym powie­trzem

Sterylizacja suchym, gorącym powietrzem przeprowadzana jest w sterylizatorach wyko­rzystujących suche powietrze (suszarki), w temperaturze 160-200^CC. Najczęściej wyja­ławia się w temperaturze 160°C przez 60 min lub 180°C przez 15 min. Ta metoda zalecana jest do sterylizacji materiałów, które nie mogą być poddane sterylizacji parowej w nadciś­nieniu. Zaliczają się do nich pudry, oleje, wa­zelina, materiały oleiste. Materiał bardziej od­porny, np. szkło, porcelanę czy niektóre przedmioty metalowe, można sterylizować w temperaturze 200°C. Gorące powietrze bar­dzo wolno oddaje ciepło, dlatego wymagane są długie czasy ekspozycji.

W praktyce wyjaławiania suchym powietrzem należy przestrzegać następujących zasad:

• nie wliczać czasu nagrzewania komory do czasu ekspozycji,

• materiał poddawany sterylizacji musi być suchy,

• pakiety nie powinny przekraczać rozmia­rów 10x10x30 cm,

• materiały oleiste (gliceryna, tłuszcz, olej) i sproszkowane należy przed sterylizacją podgrzać.

Ten typ sterylizacji nie jest zalecany do wyja­ławiania materiałów opatrunkowych, bielizny zabiegowej, materiałów z tworzyw sztucz­nych, gumy i roztworów wodnych. Jako opa­kowania stosuje się folię aluminiową, papier, pojemniki metalowe i szklane.

Sterylizacja gazowa

Sterylizacja gazowa jest metodą wykorzystu­jącą gazy o działaniu bakteriobójczym. Ten ro­dzaj sterylizacji określa się często mianem ste­rylizacji niskotemperaturowej, gdyż proces wyjaławiania przebiega w temperaturze 50-60°C. Najczęściej wykorzystuje się do tego celu tlenek etylenu w mieszaninie C0₂ lub ja­ko gaz w formie jednorazowych nabojów po 100 i 130 g, formaldehyd oraz nadtlenek wo­doru (źródło ciekłej plazmy).

Tlenek etylenu

Metoda ta ma zastosowanie szczególnie do wyjaławiania materiałów termolabilnych oraz wysoce specjalistycznego sprzętu wykorzy­stywanego w mikrochirurgii, laparoskopii czy endoskopii. Jej zastosowanie wymaga dużej wiedzy od osób przeprowadzających steryli­zację, gdyż wyjaławiany sprzęt może różnić się znacznie konstrukcją i wrażliwością na wa­runki sterylizacji.

Ponieważ materiał zabrudzony, niedokładnie umyty utrudnia kontakt gazu z bakteriami, we wstępnym etapie z komory należy usunąć powietrze i wprowadzić parę wodną w celu na­wilżenia zarodników i bakterii. Dzięki temu są one bardziej wrażliwe na wprowadzony do komory gaz.

Tlenek etylenu jest substancją przenikliwą, głęboko penetrującą sterylizowany sprzęt, jest również substancją toksyczną, dlatego po za­kończeniu procesu sprzęt musi być poddany tzw. desorpcji bądź degazacji. Proces ten w zwykłych warunkach, w dobrze wietrzo­nym pomieszczeniu, trwa około tygodnia. Na­tomiast po zastosowaniu tzw. aeratorów (sza­fek powietrznych usuwających tlenek ze ste­rylizowanych materiałów) w temp. 50-55°C trwa od 18 godzin, w przypadku materiałów gumowych i lateksowych, do 32 godzin, w przypadku materiałów wykonanych z po­lichlorku winylu.

W trakcie sterylizacji z użyciem tlenku etyle­nu mogą powstawać pochodne tlenku z pro­duktami zawierającymi chlor. Wśród pochod­nych wymienia się etylenochlorhydrynę i gli­kol etylenowy. Obie pochodne, podobnie jak tlenek etylenu, są związkami o działaniu szko­dliwym dla człowieka. Metoda ta wymaga cią­głej kontroli mikrobiologicznej.

Formaldehyd

Stanowi alternatywę wobec sterylizacji tlen­kiem etylenu i podobnie jak on wykorzysty­wany jest do sterylizacji materiałów wykona­nych z gumy i tworzywa sztucznego. Formal­dehyd stosowany jest w mieszaninie z parą wodną. Najczęściej stosuje się roztwory o stę­żeniu 5-30 g na 100 ml w temperaturze 60-80°C lub 20 g na 100 ml w temperaturze 55°C. Metoda ta często określana jest jako parowo-formaldehydowa. Formaldehyd, w prze­ciwieństwie do tlenku etylenu, nie penetruje materiałów sterylizowanych. Jego działanie polega na pokrywaniu materiałów cienką war­stwą, w związku z tym narzędzia o długim, cienkim świetle wymagają długich cykli i zmian ciśnienia. Podobnie jak w poprzedniej metodzie skuteczność sterylizacji zależy w du­żej mierze od ilości wody zaabsorbowanej przez sterylizowane artykuły. W przypadku formaldehydu istnieje również niebezpie­czeństwo dla personelu obsługującego steryli­zatory. Formaldehyd jest substancją o działa­niu drażniącym, toksycznym i mutagennym.

Plazma gazu

Obecnie jest metodą najnowszą. Wykorzystu­je głęboką próżnię do przeprowadzenia gazu w stan jonizacji - plazmy. Metoda ta jest sku­teczna, niszczy wszystkie formy drobno­ustrojów w temperaturze 40-60°C, w środo­wisku o niskiej wilgotności. Jest również bez­pieczna dla personelu i pacjentów. Omawia­na metoda jest szczególnie korzystna w przy­padku sterylizacji termolabilnego, specjali­stycznego sprzętu, zwłaszcza diagnostyczne­go, aparatów do sztucznego oddychania, urządzeń światłowodowych, cewników, ka­mer czy narzędzi elektrochirurgicznych ma­jących bezpośredni kontakt z tkankami i pły­nami ustrojowymi pacjenta. Nie można stery­lizować bielizny, proszków, płynów, długich, ślepo zakończonych narzędzi. Na plazmę skła­dają się elektrony, jony i obojętne jądra ato­mów. Stan plazmy uzyskuje się poprzez za­stosowanie pola elektromagnetycznego o czę­stotliwości fal radiowych. Wolne rodniki oraz inne struktury składające się na plazmę dzia­łają destrukcyjnie na drobnoustroje, niszcząc ich struktury wewnątrzkomórkowe, błonę ko­mórkową i DNA.

Sterylizacja radiacyjna

Sterylizacja radiacyjna wykorzystuje w pro­cesie wyjaławiania promieniowanie izotopów Co⁶⁰ i Cs¹³⁷, przy czym większą część (ok. 90%) stanowi promieniowanie Co⁶⁰. Metoda ta ma wiele zalet. Nie pozostawia toksycznych produktów, jest szybka (kilka minut), pozwa­la na wyjaławianie materiałów w ich osta­tecznym opakowaniu. Sterylizacji tego typu poddawane są głównie sprzęty jednorazowe­go użytku, endoprotezy, protezy naczyniowe, zestawy do przetaczania krwi, środki farma­ceutyczne i kosmetyki.

Sterylizacja chemiczna

Sterylizacja chemiczna polega na zastosowa­niu tzw. chemosterylizatorów, czyli płynnych środków wykorzystywanych do sterylizacji przyborów i materiałów medycznych wrażli­wych na działanie wysokich temperatur. Wszystkie czynności związane z wyjaławia­niem chemicznymi środkami należy wykony­wać w warunkach aseptycznych, posługując się jałowym sprzętem i wodą destylowaną. Do tego celu najczęściej wykorzystuje się kwas nadoctowy, zazwyczaj 0,5-2,5%, oraz nierozcieńczony aldehyd glutarowy. Zaletą steryli­zacji kwasem nadoctowym jest niska tempe­ratura procesu, krótki czas sterylizacji (30 min) i nie toksyczność produktów końcowych (tlen i kwas octowy). Sterylizacja w aldehydzie glutarowym jest dłuższa (do 10 godz.). Brak moż­liwości stosowania opakowań stwarza ryzyko wtórnych zanieczyszczeń, dlatego wyjaławia­ne w ten sposób przedmioty powinny być przeznaczone do natychmiastowego użytku. W czasie wyjaławiania naczynie z roztworem chemosterylizatora powinno być przykryte (szczególnie z aldehydem glutarowym). Po wyjęciu z roztworu przedmiot sterylizowany należy dokładnie spłukać wodą destylowaną i wytrzeć jałowym ręcznikiem, serwetą.

Kontrola procesu sterylizacji

Skuteczność procesu sterylizacji zależy od sprawności używanych urządzeń oraz prze­strzegania następujących zasad:

• każdy przedmiot poddawany sterylizacji musi być wcześniej zdezynfekowany, po umyciu wysuszony i odpowiednio zapako­wany,

• należy stosować właściwe parametry steryli­zacji ustalane dla poszczególnych materia­łów i sprzętów (czas, ciśnienie, temperatura),

• stosować monitoring sterylizacji poprzez wskaźniki chemiczne, fizyczne i biologiczne,

• przechowywać we właściwych warunkach wysterylizowane materiały.

Wskaźniki chemiczne (indykatory)

Stosuje się substancje chemiczne, które po osiągnięciu wymaganych parametrów proce­su zmieniają barwę. Wśród nich wykorzystu­je się wskaźniki wewnętrzne umieszczane we wnętrzu pakietu, informujące o prawidłowo­ści procesu i uzyskaniu wewnątrz pakietu wszystkich parametrów procesu. Indykatory zewnętrzne umieszczane są na powierzchni pakietu. Dostarczają informacji o tym, że pa­kiet został poddany działaniu czynników ste­rylizujących. Pozwalają również odróżnić pa­kiety wyjałowione od niewyjałowionych.

Wskaźniki fizyczne

Wskaźniki fizyczne to termometry, manome­try, karty kontrolne, rurki Browna zmieniają­ce barwę w zależności od temperatury i czasu działania, wszelka aparatura kontrolująca pro­ces sterylizacji i sprawność techniczną urzą­dzenia.

Wskaźniki biologiczne

Są to wskaźniki informujące o fakcie zabicia szczepów bakterii indykatorowych, wysoce odpornych na określony czynnik sterylizacyj-ny. Wskaźnik biologiczny umieszcza się w róż­nych miejscach komory sterylizacyjnej, zwłaszcza w miejscach, do których czynnik sterylizacyjny może mieć utrudniony dostęp. W Polsce do kontroli biologicznej stosuje się:

• sporal A - spory Bacillus stearothermophi-lus umieszczane na bibule; po sterylizacji w czasie do 24 godzin przenoszone są na odpowiednie podłoże mikrobiologiczne i inkubowane w temp. 56°C przez 7 dni; po­jawienie się zmętnienia pożywki informu­je o nieprawidłowym przebiegu wyjała­wiania; ten szczep bakterii wykorzystywa­ny jest do kontroli sterylizacji parowej (w autoklawach);

• sporal S - spory Bacillus subtilis również umieszczany na bibule; po sterylizacji prze­noszony na odpowiednią pożywkę i inku-bowany w temperaturze 37°C przez 7 dni; podobnie i w tym przypadku zmętnienie świadczy o nieprawidłowościach steryliza­cji; stosowany do okresowej kontroli pro­cesu suchym, gorącym powietrzem i każ­dorazowo tlenkiem etylenu;

• attest nr 1261 - zmodyfikowany szczep Ba­cillus stearothermophilus do kontroli ste­rylizacji parą wodną w cyklu Flash (3 min, 132°C);

• attest nr 1262 - również zmodyfikowany szczep Bacillus stearothermophilus do kon­troli wszystkich procesów sterylizacji paro­wej, z wyjątkiem cyklu Flash;

• attest nr 1264 - spory Bacillus subtilis do kontroli sterylizacji tlenkiem etylenu.

DEZYNFEKCJA

Dezynfekcja jest procesem redukującym licz­bę mikroorganizmów i przeciwdziałającym ich rozprzestrzenianiu. W dezynfekcji wykorzy­stuje się metody fizyczne i chemiczne. Pow­szechniej jednak stosowane są związki che­miczne, które powinny być skuteczne w sto­sunku do bakterii, grzybów i wirusów. Związ­ki te wykorzystuje się do dezynfekcji narzędzi, podłóg, blatów, aparatury (środki dezynfek­cyjne) oraz do odkażania powierzchni skóry, ran (środki antyseptyczne). Związki mające bezpośredni kontakt ze skórą nie mogą dzia­łać toksycznie, drażniąco ani alergizuj ąco, dla­tego nie wszystkie związki dezynfekcyjne mo­gą być stosowane w antyseptyce.

Z punktu widzenia bezpieczeństwa persone­lu medycznego użyty w zabiegach sprzęt i na­rzędzia muszą być zdezynfekowane przed umyciem i sterylizacją.

Fizyczne metody dezynfekcji

Wśród metod fizycznych wyróżnia się meto­dy termiczne i nietermiczne.

Metody termiczne polegają na wykorzystaniu gorącej wody lub pary wodnej. Jest to dezyn­fekcja wodą wrzącą lub podgrzaną do tempe­ratury 80-100°C albo parą wodną w czasie 30 min. Dzięki temu niszczone są formy wegeta­tywne bakterii. Metoda nie jest skuteczna w stosunku do HBV. Zaleca się ją do dezyn­fekcji bielizny.

Pasteryzacja to krótkotrwałe, jednorazowe podgrzanie cieczy do temperatury 80-90°C na kilka sekund, po czym natychmiastowe ozię­bienie do temperatury pokojowej. Działanie takie obniża znacznie liczbę drobnoustrojów w roztworze i utrudnia ich wzrost. W gorącej wodzie o temp. 80 °C w czasie 30 min ulegają zniszczeniu wegetatywne formy bakterii, grzyby oraz większość wirusów.

Do metod nietermicznych należą filtracja i działanie promieniowania UV.

Filtracja to metoda mechanicznego zatrzymy­wania drobnoustrojów na filtrach o określo­nej średnicy porów. Stosowana jest głównie podczas produkcji leków i szczepionek, do oczyszczania powietrza z drobnoustrojów w instalacjach nawiewowych w pomieszcze­niach czystych lub czystych stołach roboczych.

Działanie promieniowania UV. W dezynfekcji wykorzystuje się zakres UVC o najkrótszej fa­li i największej energii cząstek oraz UVB. Mak­simum działania UV przypada na falę o dłu­gości 257 nm, która pochłaniana jest głównie przez DNA. Ze względu na ograniczoną prze­nikliwość UV stosuje się je do dezynfekcji po­wietrza lub czystej wody.

Metody chemiczno-termiczne

Są to metody wykorzystujące wilgotne, gorą­ce powietrze ze środkiem dezynfekcyjnym. Metoda ta służy do odkażania przedmiotów, które mogłyby ulec uszkodzeniu w wysokiej temperaturze. Dezynfekcja przeprowadzana jest w automatach czyszczących. Płyn dezyn­fekcyjny podgrzewa się do temp. 40-60°C, co umożliwia zmniejszenie dawki związku che­micznego.

Metody chemiczne

W dezynfekcji i antyseptyce znalazły zastoso­wanie związki chemiczne należące do różnych grup chemicznych. Wśród nich wyróżnia się takie grupy związków jak:

• alkohole,

• aldehydy,

• fenole,

• środki utleniające,

• chlorowce,

• sole metali ciężkich,

• barwniki,

• środki powierzchniowo czynne.

W praktyce często łączy się różne związki w celu uzyskania większej skuteczności i zmniejszenia oporności drobnoustrojów.

W Polsce do dezynfekcji powinno używać się wyłączne środków dezynfekcyjnych dopusz­czonych do obrotu. Jeszcze do niedawna obo­wiązywała informacja VII, czyli Wykaz pre­paratów dezynfekcyjnych przeznaczonych do stosowana w zakładach opieki zdrowotnej pozytywnie zaopiniowanych przez Państwo­wy Zakład Higieny (Dz. U. MZiOS Nr 11 z dnia 05.10.1996).

Obecnie, po zmianie przepisów prawnych i dostosowywaniu polskiego prawa do prawa unijnego, środki dezynfekcyjne klasyfikowa­ne są w trzech odrębnych kategoriach:

preparaty przeznaczone do higieny rąk i skó­ry - traktowane są jako produkty lecznicze, ich rejestracja i dopuszczenie do stosowania podlega restrykcjom Ustawy Prawa Farma­ceutycznego z dnia 6 września 2001 r.

preparaty przeznaczone do dezynfekcji wy­robów medycznych - traktowane są jako wy­roby medyczne i podlegają restrykcjom usta­wy o wyrobach medycznych z dnia 20 kwiet­nia 2004 r.

inne środki dezynfekcyjne - podlegają one wymogom ustawy o produktach biobójczych z dnia 13 września 2002 r.

Zgodnie z zasadami narzędzia i sprzęt, które mają kontakt z nieuszkodzoną powierzchnią skóry, mogą być poddawane tylko procesom dezynfekcji. W przeciwnym wypadku muszą być poddane sterylizacji. Ze względu na dzia­łanie drażniące i alergizujące jedynie niektóre z tych związków są stosowane jako antysep-tyki. Nie stosuje się związków o silnym, uszka­dzającym działaniu (np. aldehydy, fenole).

Czynniki decydujące o skuteczności dzia­łania środków dezynfekcyjnych:

• liczba i typ drobnoustrojów,

• stan fizjologiczny mikroorganizmu,

• typ środka chemicznego,

• stężenie związku chemicznego w prepara­cie - im większe, tym szybszy efekt,

• czas działania substancji chemicznej po­trzebny do zabicia drobnoustrojów - od­wrotnie proporcjonalny do liczby drobno­ustrojów,

• temperatura - im wyższa temperatura, tym szybszy efekt,

• pH środowiska - odpowiednie pH ułatwia dysocjację związków chemicznych i powo­duje przemieszczanie się ładunków elek­trycznych na powierzchni komórek mikro­organizmu, np. wzrost pH prowadzi do ob­niżenia aktywności fenoli, chloranów (I), związków jodu i do podwyższenia aktyw­ności IV-rzędowych zasad amoniowych,

• wilgotność - im większa wilgotność, tym skuteczniejszy przebieg dezynfekcji; środ­ki dezynfekcyjne, działając destrukcyjnie na komórki bakteryjne, przede wszystkim denaturują białko komórkowe, dlatego for­my przetrwalnikowe drobnoustrojów po­siadające małą ilość wody są mniej wrażli­we na działanie preparatów chemicznych,

• obecność w środowisku materii organicznej - w większości przypadków obecność ma­terii organicznej osłabia siłę działania związków chemicznych.

Charakterystyka głównych grup związków chemicznych stosowanych w antyseptyce

Alkohole

W dezynfekcji najczęściej stosowane są n-propanol, izopropanol oraz 70-80% roztwór eta­nolu. Jego większe stężenia nie działają szyb­ko, gdyż powodują silne odwodnienie bakte­rii. Alkohole służą głównie do antyseptyki skó­ry, dezynfekcji rąk oraz dezynfekcji małych powierzchni i przedmiotów, szczególnie wte­dy, gdy wymagany jest szybki efekt. Ich zale­tą jest szybka penetracja skóry i stosunkowo krótki czas niszczenia drobnoustrojów (5-15 min). Są one składnikami wielu prepa­ratów złożonych. Znane preparaty złożone zawierające alkohole to: Aldewir, Lysoformin 3000 (do dezynfekcji powierzchni i sprzętu), Aerodesin 2000 (do dezynfekcji narzędzi i po­wierzchni), Medisan 2000 (do narzędzi).

Aldehydy

Ta grupa związków charakteryzuje się dużą skutecznością w stosunku do bakterii (łącznie z prątkami), wirusów, grzybów, form przetrwalnikowych. Ich aktywność nie ulega ob­niżeniu w obecności zanieczyszczeń orga­nicznych. Aldehydy są głównie składnikami preparatów złożonych, np. z detergentami. Stosowane są najczęściej do dezynfekcji na­rzędzi, powierzchni oraz wyrobów z mas pla­stycznych. Nie mogą być stosowane w anty­septyce, gdyż działają silnie drażniąco na skó­rę i błony śluzowe. Najbardziej znane związ­ki tej grupy to formaldehyd, aldehyd glutarowy, glioksal, aldehyd bursztynianowy. Znane preparaty to Aldesan, Cidex, Alhydrex.

Fenole i ich pochodne

Zastosowanie fenolu zapoczątkowało erę an­tyseptyki. Związki fenolowe działają skutecz­nie zarówno przeciw bakteriom, grzybom, jak i niektórym wirusom. Ich działanie jest szcze­gólnie wyraźne w środowisku kwaśnym. W postaci preparatów łączonych są stosowa­ne do dezynfekcji powierzchni, narzędzi, urządzeń do odsysania. Znane preparaty to Manusan, Sebidin.

Związki jodu

W tej grupie związków największe znaczenie terapeutyczne ma sam jod. Rozpuszczony w rozpuszczalnikach organicznych (alkohol) niszczy wszystkie drobnoustroje (bakterie, grzyby). Działa szybko i silnie. Może być sto­sowany tylko na nieuszkodzoną skórę (oto­czenia ran, pole operacyjne), ponieważ wy­wołuje silne podrażnienia. Zastosowany na błony śluzowe i rany powoduje pieczenie, ból, może także zostać wchłonięty i doprowadzić do zatrucia. Wywołuje nie tylko alergie skór­ne, ale również odczyny ogólne, jak wstrząs anafilaktyczny. Dlatego w antyseptyce częściej stosuje się nie roztwory jodu, a jego kom­pleksy z wielkocząsteczkowymi związkami or­ganicznymi - jodofory. Jod uwalnia się z nich stopniowo, co przedłuża jego działanie i osła­bia efekt drażniący. W praktyce najczęściej sto­sowany jest jodowany poliwinylopirolidon (Povidone-Iodine) działający na bakterie, grzyby, wirusy, formy przetrwalnikowe bak­terii. Przygotowywany jest w formie roztwo­rów wodnych, alkoholowych oraz maści i że­lu. Jest dobrze tolerowany, wykazuje (szcze­gólnie roztwory alkoholowe) niewielkie dzia­łanie drażniące i miejscowo alergizujące.

Ze względu na resorpcję jodu przez skórę i związany z tym wpływ na czynność gruczo­łu tarczowego nie należy stosować związków jodopochodnych w czasie ciąży, laktacji lub u noworodków.

Związki powierzchniowo czynne

Działanie bakteriobójcze związków po­wierzchniowo czynnych jest słabe i nie obej­muje zarodników, prątków, wirusów bez-otoczkowych. Słabo działają też na bakterie Gram-ujemne. Aktywność związków maleje w obecności nawet niewielkiej ilości substan­cji organicznych. Dlatego w preparatach antyseptycznych wykorzystywane są głównie ja­ko składniki dodatkowe, np. w połączeniu z aldehydami wykorzystywane do dezynfek­cji przedmiotów lub w połączeniu z alkohola­mi do dezynfekcji skóry i rąk.

Połączenia kationowe związków powierzch­niowo czynnych, tzw. detergenty, wykazują działanie bakteriostatyczne.

Najczęściej stosowanym w antyseptyce związ­kiem powierzchniowo czynnym jest chloro-heksydyna. Wykazuje ona silne działanie prze-ciwbakteryjne i przeciwgrzybicze. Hamuje ak­tywność polimerazy DNA, dzięki temu inak-tywuje wiele wirusów, w tym wirusa HIV. Jest ona składnikiem wielu preparatów złożonych. Roztwór alkoholowy (Manusan) służy do de­zynfekcji skóry i rąk. Inne preparaty wyko­rzystywane są do dezynfekcji narzędzi, błon śluzowych, ran pooperacyjnych, zębodołów. Mogą również być wykorzystane w leczeniu ropnych zakażeń skóry (ropnie, trądzik).

Podobnie jak w przypadku innych związków ich roztwory wodne wykazują słabsze działa­nie niż roztwory alkoholowe. Czasami mogą powodować miejscowe działanie alergiczne.

Związki chloru

Związki zaliczane do tej grupy używane są ra­czej w dezynfekcji niż antyseptyce, choć cza­sami stosuje się chloraminy do odkażania skó­ry. Obecność substancji organicznej osłabia ich działanie, podobnie jak związków o działaniu utleniającym. Do związków chlorowych sto­sowanych w antyseptyce zalicza się N-chlo-rotaurynę, o aktywności przeciwbakteryjnej porównywalnej z chloraminą T. Jej aktywność ulega zwiększeniu w obecności substancji or­ganicznej, jest bardzo dobrym antyseptykiem, praktyczne niedającym efektów ubocznych.

Środki utleniające

Do tej grupy związków można zaliczyć ozon, 3% nadtlenek wodoru (woda utleniona) do dezynfekcji skóry oraz 6-8% do dezynfekcji sprzętu, nadtlenokwasy, nadmanganian po­tasu. Związki te nie są skuteczne w stosunku do prątków gruźlicy i grzybów, choć bardzo sprawnie inaktywują wirusy.

Obecność substancji organicznych w polu dzia­łania środków utleniających prowadzi do ich szybkiej inaktywacji. Wykorzystywane są do

dezynfekcji powierzchni oraz bielizny, gdyż wywołują korozję przedmiotów metalowych.

Barwniki

Do tej grupy zalicza się znaną etakrydynę działającą głównie na bakterie Gram-dodat­nie. Służy ona do odkażania błon śluzowych i skóry, a jej skuteczność jest większa w roz­tworach o zasadowym pH. Inną substancją jest fiolet goryczki (krystaliczny) działający zarówno w roztworach wodnych, jak i alko­holowych na bakterie Gram-dodatnie i nie­które grzyby. Służy do odkażania błon śluzo­wych, skóry i ran.

Oprócz wymienionych grup związków che­micznych, od dawna w różnych chorobach skóry stosuje się substancje pochodzenia na­turalnego. Ich lecznicze czy antyseptyczne właściwości polegają na działaniu substancji aktywnej, np. fenolowych składników olej­ków eterycznych - eugenolu, tymolu, karwakrolu. Związki fenolowe wielu preparatów ro­ślinnych wykazują działanie przeciwdrobno-ustrojowe, przeciwzapalne i ściągające. Do związków roślinnych wykorzystywanych w gabinetach kosmetycznych do odkażania, przeciwzapalnie i ściągająco należą: flawono-idy, kumaryny, benzochinony, terpeny, fenolokwasy, garbniki. Do najczęściej stosowa­nych ekstraktów o działaniu odkażającym i przeciwzapalnym należą: wyciąg z wiesioł­ka, arniki górskiej, ogórecznika, rumianku, ty­mianku, dziurawca, krwawnika, szałwi i bo­rówki brusznicy, łopianu, brzozy, jemioły, ko­ry dębu, wierzby, aloesu.

W kosmetologii właściwości antyseptyczne wielu związków roślinnych i syntetycznych wykorzystuje się do konserwacji kosmetyków. Spośród syntetycznych związków najczęściej stosuje się glikol propylenowy, fenole, kwasy organiczne, estry kwasu hydroksybenzoeso-wego (nipagina). Ze związków pochodzenia naturalnego, stanowiących ważny składnik wielu kremów, mydeł, toników, szamponów, past do zębów i innych preparatów, stosuje się szczególnie olejki eteryczne, m.in. tymianko­wy, rozmarynowy, pieprzowy, sorbowy, kwas cytrynowy, anetol i kwas benzoesowy.

Inną możliwością, która powinna być wyko­rzystywana w gabinecie kosmetycznym, jest stosowanie ultradźwięków do czyszczenia elementów sprzętu zabiegowego. Należy jed­nak pamiętać, że może to być jedynie metoda wspomagająca, szczególnie do usuwania biał­ka. Energia ultradźwięków jest przetwarzana w wannach wibracyjnych na energię cieplną. Oscylatory ultradźwiękowe, znajdujące się w dolnej części wanny, wprawiają wodę w ruch wirowy pod wpływem wibracji o inten­sywności 35 000 drgań/min. Dzięki temu two­rzą się maleńkie pęcherzyki próżni niszczące zabrudzenia białkowe. Po wymyciu narzędzi ultradźwiękami należy poddać je sterylizacji.

PODSUMOWANIE

Aseptyka to wszelkie działania, które mają zapobiec zakażeniu powstałych w różnych okolicznościach ran.

Antyseptyka to działania, których celem jest usunięcie, zniszczenie bakterii czy in­nych mikroorganizmów z pola zabiegowe­go (skóry, ran, błon śluzowych).

Sterylizacja to proces niszczenia wszystkich drobnoustrojów, zarówno ich form wege­tatywnych, jak i zarodników. W praktyce stosuje się sterylizację:

• ciepłem wilgotnym (tzw. sterylizacja pa­rowa),

• suchym, gorącym powietrzem,

• gazową, niskotemperaturową (zastoso­wanie tlenku etylenu i formaldehydu oraz nadtlenku wodoru i plazmy gazowej),

• radiacyjną,

• chemiczną.

Dezynfekcja to proces niszczenia lub usu­wania form wegetatywnych drobnoustro­jów do bezpiecznego dla człowieka pozio­mu. Metody dezynfekcji:

• fizyczne,

• termiczne,

• nietermiczne,

• chemiczno-termiczne,

• chemiczne.

W metodzie chemicznej do dezynfekcji sto­suje się różne grupy związków chemicznych:

• alkohole,

• aldehydy,

• fenole,

• środki utleniające,

• chlorowce,

• sole metali ciężkich,

• barwniki,

• środki powierzchniowo czynne.

Literatura:

1. E. Murawska-Ciałowicz, M. Zawadzki „Higiena. Podręcznik dla studentów wydziałów kosmetologii”, Górnicki Wydawnictwo medyczne, Wrocław 2005, str. 169-179.

7

---