1. Wstęp

Coraz większe zainteresowanie materiałami promieniotwórczymi w Polsce, jego transportem kołowym i kolejowym stwarza potencjalne zagrożenie skażenia promieniotwórczego na skutek wypadku lub katastrofy drogowej. Większość przewozów materiałów radioaktywnych realizowana jest za pomocą samochodów nie spełniających wymagań do transportu materiałów niebezpiecznych i często niesprawnych technicznie. Na podstawie danych pokontrolnych przeprowadzonych z inicjatywy NIK w 1994 roku i pierwszym półroczu 1995 roku można określić najczęstsze przyczyny zagrożeń materiałami promieniotwórczymi w środkach komunikacji drogowej.

Najwięcej, bo aż 60% sprawdzonych pojazdów nie zostało poddanych badaniom technicznym w specjalistycznych stacjach diagnostycznych, 30% skontrolowanych kierowców nie posiadało odpowiednich uprawnień zezwalających na przewóz materiałów o określonej klasie niebezpieczeństwa.

Systematyczny wzrost liczby transportów materiałów radioaktywnych po drogach krajowych nierozłącznie związany jest ze wzrostem liczby zdarzeń - wypadków drogowych, awarii. Prawie w każdej takiej sytuacji niezbędna jest interwencja jednostek Państwowej Straży Pożarnej oraz innych służb ratowniczych. Strażacy działający w akcjach związanych z promieniowaniem muszą posiadać niezbędną wiedzę na temat promieniowania, jego oznakowania i zasad postępowania przy prowadzeniu akcji ratowniczej w strefach zagrożenia radiologicznego, ze szczególnym uwzględnieniem własnego bezpieczeństwa.

Efektywność działania ratowniczo-gaśniczego jest w znacznym stopniu zależna od wyszkolenia ratowników, od umiejętnej współpracy z innymi służbami i właściwego zestawienia sposobów zabezpieczających przed promieniowaniem z uprzednio sprawdzonymi zasadami taktyki ratowniczej i gaśniczej.

2. Podstawowe pojęcia z ochrony radiologicznej

2.1 Ochrona radiologiczna

Ochrona radiologiczna - to ochrona przed promieniowaniem jonizującym, czyli całość zagadnień związanych z ochroną ludzi i środowiska przed szkodliwym działaniem tego promieniowania.

2.2 Promieniowanie jonizujące

Promieniowanie jonizujące jest to zjawisko polegające na odrywaniu się elektronów obojętnych elektrycznie atomów, na skutek czego powstają pary jonów: jony dodatnie i ujemnie naładowane elektrony.

Źródłem promieniowania jonizującego mogą być:

• substancje (pierwiastki lub ich chemiczne związki), które nazywane są promieniotwórczymi lub radioaktywnymi np.: rad.

• Urządzenia, np.: aparaty rentgenowskie.

2.3 Napromieniowanie zewnętrzne

Napromieniowania zewnętrznego spodziewać należy się przede wszystkim przy promieniowaniu gama γ Promieniowanie alfa i beta z uwagi na ograniczony zasięg stanowi z reguły niewielkie zagrożenie napromieniowaniem zewnętrznym.

2.4 Skażenie promieniotwórcze - kontaminacja

Zewnętrzne zanieczyszczenie ciała materiałami radioaktywnymi (skażenie promieniotwórcze)

W przypadku uwalniania się materiałów radioaktywnych istnieje zagrożenie skażenia powierzchni ciała.

2.5 Wchłonięcie przez ciało materiałów radioaktywnych - inkorporacja

Wchłonięte mogą zostać zawiesiny i gazy zawarte w powietrzu przez drogi oddechowe, przez pochłonięcie i przez rany. W tych przypadkach szczególnie niebezpieczne są promienie α i β.

Wchłonięcie przez ciało materiałów radioaktywnych (inkorporacja)

3. Grupy zagrożenia

Ze względu na możliwość zagrożeń uczestników akcji, stanowisk w zakładach produkcyjnych używających substancje radioaktywne podzielono na trzy grupy niebezpieczeństwa. Przy klasyfikacji materiałów radioaktywnych przyjęto:

- rodzaj substancji radioaktywnej, czy są zamknięte w szczelnych pojemnikach, czy powodują niebezpieczne promieniowanie, czy są stałe, płynne lub gazowe

- wielkość aktywacji źródła promieniowania

1. Grupa I

Obszary np. odcinki pożarowe, w których substancje radioaktywne znajdują się w zamkniętych pojemnikach, mogących wskutek działania pożaru ulec uszkodzeniu. Całkowita aktywacja nie może przekraczać 10³ dopuszczalnej dawki. Przy tej grupie jednostki straży pożarnej mogą działać bez wyposażenia specjalnego.

b) Grupa II

Obszary, w których zamknięte substancje promieniotwórcze nie spełniają wymagań grupy I lub występuje otwarte źródło promieniowania. Całkowita aktywacja nie może przekraczać 10⁵ dopuszczalnej dawki. W tej grupie jednostkom PSP wolno prowadzić działania tylko przy użyciu specjalnego wyposażenia oraz przy udziale specjalistycznej służby badającej promieniowanie.

c) Grupa III

Obszary, w których znajdują się zamknięte lub otwarte źródła promieniowania. Całkowita aktywacja przekracza 10⁵ dopuszczalnej dawki. Przy tej grupie jednostkom PSP wolno prowadzić działania tylko w specjalnym wyposażeniu chroniącym przed promieniowaniem oraz do pomocy przy akcji powinna zostać wezwana osoba specjalnie wyszkolona w dziedzinie ochrony przed promieniowaniem.

4. Personel fachowy

Podczas akcji, zwi*zanej z usuwaniem skutk*w wypadku lub katastrofy, z udzia*em materia**w promieniotw*rczych, dowodz*cy akcj* ratowniczo-ga*nicz* ma obowi*zek powiadomi* s*u*by odpowiednio wyszkolone w zakresie ochrony radiologicznej.

Takimi s*u*bami s*:

- S*u*ba Pomiar*w Ska*e* Promieniotw*rczych prowadz*ca pomiary i kontrol* ska*e* promieniotw*rczych na terenie kraju

- Centralne Laboratorium Ochrony Radiologicznej

- Pa*stwowa Agencja Atomistyki

- Zesp** Awaryjny Pa*stwowej Agencji Atomistyki w Warszawie

tel. [phone] czynny ca** dob*

- Nale*y r*wnie* zawiadomi* Wojew*dzki Wydzia* Ochrony *rodowiska lub wyznaczonych na danym rejonie specjalist*w z zakresu ochrony radiologicznej.

5. Przyjmowanie zgłoszeń o wypadku z udziałem materiałów promieniotwórczych.

Dyspozytor przyjmujący zgłoszenie powinien uzyskać jak najwięcej informacji o zdarzeniu od osoby zgłaszającej. Często zdarza się, że osoba zgłaszająca to osoba postronna, nie posiadająca dostatecznej wiedzy
o materiałach niebezpiecznych, a szczególnie o materiałach promieniotwórczych. Cenną informacją, którą dyspozytor powinien uzyskać jest opis tablicy ostrzegawczej wraz z numerami rozpoznawczymi do wstępnej identyfikacji materiału promieniotwórczego. Oprócz tego dyspozytor musi się dowiedzieć następujących informacji:

• gdzie nastąpił wypadek tj.: na drodze, w tunelu, na moście, na nasypie itp.,

• ile pojazdów bierze udział w wypadku i jakie to są pojazdy - czy osobowe, czy ciężarowe,

• ilość osób poszkodowanych,

• lokalizacja wypadku (dokładny adres lub km trasy od lub do miasta),

• czy nastąpił wyciek substancji lub pożar,

• czy została zaalarmowana karetka pogotowia i policja,

• dokładne dane osobowe zgłaszającego,

Po uzyskaniu tych informacji dyspozytor dysponuje dostępne siły i środki do akcji jednocześnie powiadamiając specjalne służby odpowiadające za ochronę radiologiczną. Powiadamia również szpital do którego będą przewożeni ranni i poszkodowani z wypadku.

6. Wyposa*enie specjalne chroni*ce przed promieniowaniem

Do przeprowadzenia akcji ratowniczej opr*cz wymaganego wyposa*enia osobistego niezb*dne jest wyposa*enie specjalne chroni*ce przed promieniowaniem. Jest nim:

- maska do ochrony dr*g oddechowych (aparat oddechowy ze spr**onym powietrzem)

- ubranie ochronne przed ska*eniem promieniotw*rczym

- para r*kawic ochronnych przed ska*eniem promieniotw*rczym

- dawkomierz filmowy

- dozymetr ostrzegawczy, kt*ry przy przekraczaniu okre*lonej dawki promieniowania wydaje sygna* akustyczny

Dodatkowo ka*da sekcja powinna by* wyposa*ona w:

- ostrzegawczy aparat pomiarowy intensywno*ci dawki, kt*ry przy przekroczeniu okre*lonej dawki promieniowania wydaje sygna* akustyczny

- aparat pomiarowy intensywno*ci dawki wieloma zakresami pomiarowymi

Jednostki stra*y po*arnej bior*ce udzia* w akcji z materia*ami zaliczonymi do III grupy zagro*enia opr*cz specjalnego wyposa*enia ochronnego przed promieniowaniem wyposa*one s* dodatkowo w aparat pomiarowy intensywno*ci dawki z sond* teleskopow* z kilkoma zakresami pomiarowymi.

W akcjach ze szczeg*lnie niebezpiecznymi materia*ami radioaktywnymi podczas, kt*rych trzeba si* liczy*, *e mog* one uwolni* okre*lone gazy radioaktywne, zapewni* nale*y opr*cz wymaganych ubra* ochronnych przed ska*eniem promieniotw*rczym r*wnie* inne wyposa*enie ochronne np. ubrania przeciwchemiczne.

Jednostki stra*y po*arnej posiadające specjalne wyposa*enie ochronne przed promieniowaniem opr*cz tego wyposa*enia musz* r*wnie* posiada*:

- *rodki do oznaczenia stref bezpiecze*stwa

- odporne na rozdarcie folie ze sztucznego materia*u

- ta*my klej*ce

- filtry oddechowe (poch*aniacze)

Specjalne wyposa*enie ochronne przed promieniowaniem wed*ug zalece* producenta nale*y regularnie, a przynajmniej raz na p** roku poddawa* kontroli. W aparatach pomiarowych opr*cz kontroli baterii zasilaj*cych nale*y przeprowadzi* kontrol* w*a*ciwego funkcjonowania za pomoc* odpowiedniego emitora testowego. Przeprowadzone badania i kontrole urz*dze* musz* by* odpowiednio udokumentowane i zaewidencjonowane.

7. Wartości dawek promieniowania

Ćwiczenia i akcje ratownicze powinny być tak prowadzone, aby moce dawek występujących przy tych czynnościach nie przekraczały dopuszczalnej dawki. Osoby, które nie ukończyły 18 roku życia nie powinny być wystawiane na działanie promieniowania.

Wielkość dopuszczalnych dawek wynosi podczas:

- szkolenia 5mSv/rok

- akcji z ratowaniem dóbr rzeczowych 15mSv/rok

- akcji przy ratowaniu osób lub do 100mSv w ciągu akcji

przeciwdziałania rozszerzania się szkód

- ratowania życia ludzkiego 250mSv wciągu akcji i życia

Całkowita dawka napromieniowania ciała wynosząca 250mSv może być przekraczana tylko wtedy, gdy według oceny specjalisty jest to konieczne i możliwe.

8. Podstawowe zasady przewozu materiałów promieniotwórczych

Materiały dopuszczone do przewozu i warunki transportu

Do przewozu dopuszczone są tylko materiały promieniotwórcze wymienione w przepisach transportowych, pod warunkiem przestrzegania tych wymagań. Materiały promieniotwórcze nie wymienione w przepisach mogą być przewożone jedynie za zezwoleniem Ministra Transportu i Gospodarki Wodnej w porozumieniu z prezesem Państwowej Agencji Atomowej.

Wykaz materiałów promieniotwórczych sklasyfikowanych dla celów transportu podaje tabela 1.

Tabela 1. Numery rozpoznawcze, nazwa oraz dodatkowe niebezpieczne właściwości materiałów promieniotwórczych

Numer rozpoznawczy UN	Nazwa materiału	Dodatkowe właściwości niebezpieczne
2910	Materiały promieniotwórcze, sztuka przesyłki wyłączona
2912	Materiały promieniotwórcze, materiały o niskiej aktywności właściwej (LSA)
2913	Materiały promieniotwórcze, przedmioty skażone powierzchniowo (SCO)
2918	Materiały promieniotwórcze, rozszczepialne
2974	Materiały promieniotwórcze w specjalnej postaci
2975	Tor metaliczny, piorofiryczny	Substancja samozapalna
2976	Azotan toru, stały	Substancja utleniająca
2977	Sześcioflorek uranu, rozszczepialny	Substancja żrąca
2978	Sześcioflorek uranu	Substancja żrąca
2979	Uran metaliczny, piroforyczny	Substancja samozapalna
2980	Azotan uranylu sześciowodny w roztworze	Substancja żrąca
2981	Azotan uranylu, stały	Substancja utleniająca
2982	Materiały promieniotwórcze i.n.o. *

*) i.n.o. inaczej niż określono w tym wyszczególnieniu materiałów

Wskaźnik transportowy jest określany w następujący sposób:

1. Wskaźnik transportowy stosowany do kontroli zagrożenia promieniowaniem jest liczbą uzyskaną w wyniku pomnożenia przez 100 największego poziomu promieniowania w odległości 1 m. od zewnętrznej powierzchni ładunku.

2. Wskaźnik transportowy stosowany do kontroli bezpieczeństwa związanego z krytycznością jest liczbą uzyskaną w wyniku podzielenia liczby 50 przez wskaźnik „N”, określony w przepisach transportowych i zależny od liczby sztuk przesyłek ograniczonych krytycznością.

3. Wskaźnik transportowy jest zaokrąglany „w górę” do pierwszej cyfry po przecinku (z wyjątkiem liczby równej lub mniejszej niż 0,05 - wtedy TI=0).

Kategoria sztuki przesyłki jest to jedna z trzech ustalonych w przepisach transportowych kategorii, do których zalicza się każdą sztukę przesyłki, w zależności od wartości wskaźnika transportowego oraz promieniowania na jej powierzchni. Tabela 2.

Tabela 2. Kategorie sztuk przesyłki

Warunki		Kategoria
TI	Poziom promieniowania H na zewnętrznej powierzchni (mSv/h)
0	H < 0,005	I - Biała
0 < TI < 1,0	0,005 < H < 0,5	II - Żółta
a) Normalne warunki przewozu		III - Żółta
1,0 < TI < 10,0	0,5 < H < 2
b) Używanie wyłączne
TI > 0	2 < H < 10
c) Warunki specjalne
wg ustaleń	wg ustaleń

Wskaźnik transportowy (TI) jest to liczba wyznaczona w sposób ustalony w przepisach i przypisane sztuce przesyłki, opakowaniu zbiorczemu, kontenerowi cysternie. TI wykorzystywany jest zarówno do kontroli zagrożenia promieniowaniem jak i bezpieczeństwa związanego z krytycznością.

Warunki przewozu określonej grupy (rodzaju) materiałów promieniotwórczych zawartych w poszczególnych kartach. Wykaz kart podaje tabela 3.

Każda karta zwiera wymagania, jakie trzeba spełnić dla określonej grupy materiałów promieniotwórczych, aby mogły być one przewożone na zasadach zawartych w tej karcie.

Tabela 3. Wykaz kart

Numer karty	Tytuł karty	Numer rozpoznawczy materiału
1	Ograniczone ilości materiałów promieniotwórczych w wyłączonych sztukach przesyłki	2910
2	Przyrządy i przedmioty przemysłowe w wyłączonych sztukach przesyłki	2910
3	Przedmioty przemysłowe z uranu naturalnego, uranu zubożonego lub toru naturalnego jako wyłączonych sztukach przesyłki	2910
4	Opakowanie próżne jako wyłączonych sztukach przesyłki	2910
5	Materiały o niskiej aktywności właściwej I - (LSA-I)	2912, 2976, 2978, 2980, 2981
6	Materiały o niskiej aktywności właściwej II-(LSA-II)	2912, 2976, 2978, 2980, 2981
7	Materiały o niskiej aktywności właściwej III-(LSA-III)	2912
8	Przedmioty skażone powierzchniowo (SCO)	2913
9	Materiały promieniotwórcze w sztukach przesyłki typu A	2974, 2975, 2976, 2979, 2980, 2982
10	Materiały promieniotwórcze w sztukach przesyłki typu B (U)	2974, 2975, 2976, 2979, 2980, 2982
11	Materiały promieniotwórcze w sztukach przesyłki typu B (M.)	2974, 2975, 2976, 2979, 2980, 2982
12	Materiały rozszczepialne	2918, 2977
	Materiały promieniotwórcze przewożone w specjalnych warunkach	2012, 2913, 2918, 2974, 2975, 2976, 2977, 2978, 2979, 2980, 2981, 2982

9. Podstawowe zalecenia przy prowadzeniu akcji ratowniczej

W oparciu o zebrane do*wiadczenia sformułowano pie* og*lnych zalece* dla os*b uczestnicz*cych w likwidacji skutk*w wypadku lub katastrofy z materia*ami radioaktywnymi w transporcie. Dotycz* one nast*puj*cych zagadnie*:

9.1 Bezpiecze*stwo rejonu dzia*ania

Nale*y najpierw oceni* wielko** strefy, kt*ra dla ratownik*w i ludno*ci mo*e by* niebezpieczna. Jest niezb*dnym wydzielenie tej strefy jak i r*wnie* wyznaczenie strefy bezpiecznej oraz odpowiednie oznaczenie tych stref np. ta*m --> [Author:X0] * odblaskow*, znakami ostrzegawczymi, itp.

Przy wyznaczaniu stref nale*y zwr*ci* uwag* na czynniki atmosferyczne i terenowe:
- kierunek i si*a wiatru, opady atmosferyczne, temperatura.

- lokalna topografia, tj. rowy, wa*y, nasypy.

- dost*pno** schronie* lub innych obiekt*w bezpiecznych.

- cechy zdarzenia, tj. zderzenie samochod*w, po*ar, zagro*enie *ycia       i zdrowia ludzi.

9.2 Ostro*ne zbli*anie si*

Kieruj*cy akcj* ratownicz* nie powinien bez rozpoznania kierowa* ratownik*w w stron* zdarzenia, gdy* mog*oby to spowodowa* niepotrzebne nara*enie *ycia os*b usuwaj*cych skutki wypadku. Do zdarzenia zbili*a* si* nale*y z wiatrem, aby unik** bezpo*redniego kontaktu z uwolnionymi w czasie wypadku gazami i aeorozolami produkt*w radioaktywnych, kt*re mog* by* bezwonne, bezbarwne ci**sze od powietrza gromadz*c si* w ni*szych warstwach powierzchni ziemi.

9.3 Identyfikacja przewo*onych materia**w

Karty identyfikacyjne lub u*yte symbole dostarczaj* informacji o rodzaju zagro*enia radiologicznego. Dok*adna identyfikacja jest mo*liwa tylko wtedy, je*li dotrzemy do dokument*w transportowych lub widzimy inne oznakowania np., tablice na samochodzie. S* one wska*nikiem do okre*lenia rodzaju *adunku.

1. Ocena sytuacji

Do oceny sytuacji musz* by* rozwa*one nast*puj*ce kwestie:

- czy powsta* po*ar?

- czy nast*pi*o uwolnienie przewo*onych substancji do otoczenia?

- jakie s* warunki pogodowe?

- czy istnieje ryzyko nara*enia ludzi?

- jaki przewiduje si* zakres dzia*a*?

- czy niezb*dna jest ewakuacja?

- czy konieczne b*d* obwa*owania?

- jakie s* *rodki wymagane, a jakie s* aktualnie dost*pne?

- jakie działania mo*na podj** natychmiast?

2. Organizacja post*powania przeciwawaryjnego

Dzia*anie powinno by* dobrze zorganizowane. Przede wszystkim nale*y ustali* spos*b przekazywania komend, rodzaj **czno*ci. Komendy wydawane przez kieruj*cego akcj* powinny by* dobrze sformu*owane i zrozumia*e dla wszystkich uczestnicz*cych w akcji. Ca*y czas musi by* weryfikowana sytuacja i modyfikowane odpowiednie dzia*ania.

Podstawowym obowi*zkiem jest dba*o** o bezpiecze*stwo ludzi i ratownik*w znajduj*cych si* najbli*szej strefie zagro*enia, w**czaj*c w to r*wnie*  bezpiecze*stwo w*asne.

10. Dzia*ania ratownicze jednostek Pa*stwowej Stra*y Po*arnej po przyje*dzie na miejsce zdarzenia

Zgodnie z pi*cioma podstawowymi zasadami zawartymi w punkcie 8 Kierownik Akcji Ratowniczej niezw*ocznie musi przeprowadzi* rozpoznanie tj. okre*lenie strefy bezpiecznej i przewo*onego materia*u.

10.1 Oddzielenie terenu akcji

Podczas akcji w obszarach zagro*enia, si*y nie bior*ce bezpo*redniego udzia*u w akcji, a* do momentu wyznaczenia strefy zamkni*cia zachowuj* co najmniej 25 metrow* odleg*o** od uszkodzonego pojazdu.

Przy okre*laniu wewn*trznej strefy, tam gdzie b*d* prowadzone dzia*ania ratownicze, w pobli*u uszkodzonego pojazdu nale*y przyj** odleg*o** 5 metr*w od *r*d*a promieniowania.

Zewn*trzna strefa bezpiecze*stwa musi by* ju* wyznaczona na podstawie pomiar*w. Dawka przyj*ta dla wyznaczenia tej strefy wynosi 25 *Sv/h (2,5 mrem/h). Pami*ta* trzeba, *e si** dawki nale*y mierzy* przez ca*y czas trwania akcji. Wielko** strefy zewn*trznej mo*e si* zmienia* w zale*no*ci od si*y i kierunku wiatru.

1. Ustawienie samochod*w

Bardzo wa*nym elementem w tego typu akcjach, na kt*ry KAR powinien zwr*ci* szczeg*ln* uwag*, jest ustawienie samochod*w. Samochody po*arnicze powinny by* ustawione w taki spos*b, aby mog*y umo*liwi*:

- przyjazd i odjazd karetek pogotowia

- dogodne pole operacyjne dla ci**kigo sprz*tu np. Mega City, d*wig

- swobodny obszar dzia*a*

Przy ustawieniu samochod*w nale*y zwr*ci* uwag* na unikanie niepotrzebnego napromieniowania tych*e samochod*w oraz znajduj*cego si* na nich sprz*tu, co mo*e spowodowa* zwi*kszenie przyj*tyuch dawek przez ratownik*w. Mo*na to osi*gn** przez utrzymanie odpowiedniej odleg*o*ci od uszkodzonego pojazdu z *adunkiem radioaktywnym.

2. Doj*cie do strefy zagro*enia i identyfikacja przewo*onych materia**w

Wchodzenie do strefy zagro*enia powinno odbywa* si* w ubraniu specjalnym, wraz z aparatami oddechowymi. Zapobiega to ska*eniu promieniotw*rczemu ratownika. Przebywanie w strefie promieniowania oraz rozpoznanie materia**w radioaktywnych, przewo*onych uszkodzonym pojazdem, powinno by* jak najkr*tsze. Mo*na to osi*gn** poprzez umiej*tne odczytanie znak*w ostregawczych, znajduj*cych si* na poje*dzie oraz odpowiednie poszukiwanie dokumentacji przewozowej. Informacji na temat przewo*onego *adunku mo*e udzieli* kierowca pojazdu.

Je*eli jest to nie mo*liwe z powodu braku przytomno*ci lub *mierci prowadz*cego pojazd, to w tym przypadku nale*y szuka* dokument*w w kabinie pojazdu.

Mog* one znajdowa* si* w:

- karcie drogowej samochodu

- wisz*c w kabinie lub w schowku na dokumenty

W dokumencie (li*cie przewozowym) powinien by* umieszczony nast*puj*cy zapis:

numer rozpoznawczy materia*u, nazwa materia*u, tytu* karty, numer klasy materia*u niebezpiecznego.

W przypadku materia**w promieniotw*rczych zapis ten powinien brzmie*:

2982 Materia*y promieniotw*rcze, i.n.o., w sztuce przesy*ki typu A, 7,
karta 9, ADR

Ponadto w dokumencie powinny by* zamieszczone nast*puj*ce informacje:

- nazwa, symbol radionuklidu

- opis postaci fizycznej

- aktywno** w Bq

- opis opakowa* zast*pczych

Rodzaj zagro*enia mo*na r*wnie* odczyta* z oznacze* znajduj*cych si* na samochodzie, na ka*dej z bocznych *cian zewn*trzych lub drzwiach oraz na zewn*trznej *cianie tylnej pojazdu.

10.4 Obowi*zki Kieruj*cego Akcj* Ratownicz*

Po rozpoznaniu, identyfikacji przewo*onego materia*u radioaktywnego i podj*ciu wst*pnych dzia*a* ratowniczych, KAR zobowi*zany jest do przekazania informacji do stanowiska kierownia dotycz*cych wypadku.

Meldunek ten powinien zawiera*:

- cechy charakterystyczne zdarzenia np. po*ar, wyciek, rozsypanie materia*u promieniotw*rczego

- przekazanie do SK nazwy i oznaczenia przewo*onej substancji. Stanowisko Kierowania po tej informacji powinno skontaktowa* si* z fachowym personelem ochrony radiologicznej

- **danie ewentualnych dodatkowych si* i *rodk*w wraz ze specjalistycznym sprz*tem ochrony radiologicznej

- ci*gle informowa* SK o podejmowanych decyzjach i o przebiegu dzia*a*

- informacja o poszkodowanych, natomiast SK powinno poinformowa* szpital, do kt*rego b*d* przewo*eni ranni

W czasie dzia*a* ratowniczych KAR ma obowi*zek:

- ci*g*ej kontroli przebiegu dzia*a*

- kontroli i przestrzegania zasad bezpiecze*stwa przez stra*ak*w

- prowadzenie ci*g*ego rozpoznania, a w razie zmiany sytuacji, wprowadzenie nowych decyzji

- wyznaczenie miejsca zbiorczego oraz do wst*pnej dekontaminacji

10.5 Zadania dla rot

Do tego typu zdarzeń zgodnie z zasadami taktyki ratowniczo-gaśniczej są wysyłane wozy bojowe w postaci:

GBA 2,5/16 1+5

SRT 1+2

Ssan 1+3

Samochód

ze sprzętem 1+3

specjalnnym

W skład osobowy tychże samochodów wchodzą: GBA 2,5/16 - I rota, II rota, SRT - Irota, Ssan - lekarz, 2 sanitariuszy, samochód ze sprzętem specjalnym - I rota.

Rota ubrana w ubrania ochronne przed promieniowaniem wraz z dowódcą prowadzi pomiary i określa strefy: wewnętrzną i zewnętrzną. Dowódca prowadzi rozpoznanie i przekazuje meldunek do stanowiska kierowania.

Rota I z GBA 2,5/16 zabezpiecza teren akcji taśmą ostrzegawczą w rejonie stref wewnętrznej i zewnętrznej. Rota II natomiast buduje zaopatrzenie wodne i organizuje zabezpieczenie na wypadek pożaru (woda+piana). Kierowca pozostaje w pobliżu samochodu wydając i sprawdzając poprawność działania potrzebnego sprzętu oraz obsługuje autopompę.

Rota z SRT przygotowuje potrzebny sprzęt na wypadek oświetlenia terenu akcji, transportuje sprzęt do zewnętrznej strefy, przygotowuje również potrzebne materiały do zabezpieczenia rozsypanego materiału promieniotwórczego np. worki brezentowe, osłony. Jest rotą rezerwową na wypadek wprowadzenia dodatkowych sił do strefy zagrożonej. Kierowca przygotowuje sprzęt i kontroluje przebieg pracy urządzeń oświetleniowych.

Lekarz i sanitariusze dora*nie kontrolują ratowników i poszkodowanych oraz opatrują rannych.

Wszyscy uczestnicy akcji pracujący w strefie zamkniętej powinni mieć założony sprzęt ochronny tj.

ubrania ochrony radiologicznej lub gazoszczelne oraz aparaty powietrzne.

Tego typu akcja może być prowadzona tylko i wyłącznie w celu ratowania zagrożonego życia ludzkiego, gaszenia pożaru oraz prowizorycznego zabezpieczenia uszkodzonego materiału promieniotwórczego.

Działania likwidacji i oczyszczania terenu skażonego powinno odbywać się po konsultacji oraz pod nadzorem specjalistów od ochrony radiologicznej.

Powyższe działania ratownicze i gaśnicze mogą być prowadzone inaczej w zależności od charakteru zdarzenia tj. wielkości wypadku, ilości przewożonego i uszkodzonego materiału promieniotwórczego, ilości rannych osób. Jednak należy zachować wszelkie zasady bezpieczeństwa. W każdym przypadku prowadzenia czynności ratowniczych powinno się zawiadomić odpowiednie instytucje zajmujące się ochroną radiologiczną.

11. Sytuacje szczeg*lne

11.1 Ratowanie *ycia ludzkiego

W celu ratowania *ycia ludzkiego dowodz*cy akcj* po rozwa*eniu istniej*cego ryzyka mo*e zastosowa* odst*pstwa od zasad ochrony przed promieniowaniem. Nale*y jednak, o ile to mo*liwe przestrzega* zasad bezpiecze*stwa, a w szczeg*lno*ci:

- zachowa* mo*liwie du** odleg*o**

- zabezpieczy* drog* odwrotu

- przygotowa* ratownik*w rezerwowych poza stref* zewn*trzn*

- unika* kontaminacji i inkorporacji, przynajmniej przez stosowanie aparat*w oddechowych na spr**one powietrze razem z maskami

- je*eli trzeba, to zrezygnowa* z wyposa*enia w aparaty pomiarowo- ostrzegawcze i dozymetry osobiste

11.2 Gaszenie po*aru i pomoc techniczna w obecno*ci promieniowania

Podczas wypadku samochodu przewo**cego materia*y promieniotw*rcze mo*e si* zdarzy*, *e wyst*pi po*ar lub wyciek i rozlanie materia*u radioaktywnego. W takiej sytuacji nale*y post*powa* zgodnie z wymienionymi ni*ej zasadami;

- nie nale*y stosowa* bezpo*rednio wody lub piany na materia* promieniotw*rczy. Mo*e to spowodowa* emisj* gaz*w promieniotw*rczych w reakcji z wod* lub pian*

- stosowa* rozproszone strumienie wodne, mg** wodn*

- w miar* mo*liwo*ci usun** nieuszkodzone zbiorniki i opakowania ze strefy po*aru, a je*eli jest to niemo*liwe, to nale*y ch*odzi* zbiorniki, aby nie osi*gn**a ich strefa po*aru

- zabezpieczy* kratki *ciekowe i wloty do row*w odwadniaj*cych i zbiornik*w wodnych

- nie usuwa* ska*e* bez nadzoru specjalist*w

12. Kontrola ochrony radiologicznej

Należy zapewnić wystarczającą i możliwie zwartą kontrolę ochrony radiologicznej.

Stanowi ona podstawę do:

• oszacowania oczekiwanej dawki promieniowania

• ustalenie dawki promieniowania podczas akcji

• określenia czasu trwania akcji

• zachowania minimalnej odległości

• skontrolowania przyjętej dawki promieniowania

• podjęcia decyzji o ponownym przystąpieniu do akcji przez pojedynczych uczestników akcji

Każda akcja musi być kontrolowana przez następujące pomiary:

1. Pomiar miejscowej intensywności dawki.

Na początku oraz podczas trwania akcji w miejscach szczególnego zagrożenia należy powtarzać pomiar miejscowej intensywności dawki. O zmierzonej miejscowej intensywności dawki należy na bieżąco meldować dowodzącemu akcją. Na podstawie pomierzonych intensywności dawki oraz podanych wartościach orientacyjnych dawki promieniowania można obliczyć dopuszczalny czas trwania akcji.

2. Pomiar dawki indywidualnej.

Przyjętą przez osobę dawkę promieniowania należy natychmiast ustalić po zakończeniu akcji tak szybko jak to możliwe. Osiągnięcie określonej dawki napromieniowania musi podczas akcji zostać pokazane przez sygnał alarmowy (aparaty kontrolno ostrzegawcze dawki promieniowania). Dawka musi zostać zarejestrowana (dawkomierz indywidualny). O pomierzonych wartościach należy prowadzić specjalna dokumentację (załączniki 1 i 2). Wpisane w formie listy dane należy załączyć do kartoteki osobistej. Listy i kartotekę należy przechowywać przez 30 lat.

13. Zakończenie akcji

Po zakończeniu czynności ratowniczo-gaśniczych wszyscy uczestnicy akcji, którzy przebywali w strefie zagrożenia udają się na wyznaczone miejsce, w celu zbadania skażenia promieniotwórczego. Do stwierdzenia skażenia promieniotwórczego ratowników niezbędne są urządzenia pomiarowe, dawkomierze osobiste nie są tu przydatne. Badanie skażenia promieniotwórczego przeprowadzane jest przez ratowników nieskażonych, wyposażonych w maski z filtrami, pochłaniaczami oraz w rękawice ochronne.

Dowodzący sekcją, która nie była narażona na skażenie promieniotwórcze stwierdza tło promieniowania w miejscu, w którym odbywać się będzie badanie skażenia. Następnie urządzeniem do defekcji skażenia sprawdza uczestników akcji. Ratownicy pomagają mu w tych czynnościach zdejmują aparaty powietrzne oraz skażone ubranie ochronne zbadanym już strażakom. Uczestnik akcji po zdjęciu skażonego ubrania ochronnego jeszcze raz przechodzi badanie. Jeżeli u uczestnika akcji nie zostało stwierdzone skażenie promieniotwórcze, opuszcza on miejsce do badania. Jeżeli natomiast zostało stwierdzone skażenie, wówczas dany ratownik zostaje przetransportowany do miejsca gdzie zostanie przeprowadzona jego dekontaminacja.

Ubrania ochronne, które zostały skażone należy złożyć, zapakować i zabezpieczyć do ich dekontaminacji.

Obszar skażony materiałem promieniotwórczym należy w miarę posiadanych środków zabezpieczyć, aż do przybycia specjalistów wyposażonych w specjalistyczny sprzęt. Do ich zadań należy decyzja w jaki sposób, czym i gdzie będą usuwane i neutralizowane przedmioty oraz ziemia, która została napromieniowana. Wodę, która zebrała się w zamkniętych pomieszczeniach, dołkach również należy zabezpieczyć do momentu jej przebadania przez osobę do tego wyszkoloną, na zawartość domieszek radioaktywnych.

Podczas akcji może się zdarzyć, że ratownicy mogą ulec zranieniu przez ostre elementy blach, zbiorników, wówczas muszą natychmiast zostać przewiezieni do szpitala. Tak samo trzeba postąpić z poszkodowanymi lub rannymi osobami uczestniczącymi w wypadku. Należy zwrócić jednak uwagę na to, żeby podczas transportu i pomocy lekarskiej nie rozprzestrzeniać skażenia promieniotwórczego. Można to uzyskać przez stosowanie okryć.

Jeżeli uczestnicy akcji, podczas wykonywania czynności ratowniczych, przyjęli dawkę napromieniowania większą niż 15 mSv (1,5 rem), to kontroli lekarskiej dokonuje lekarz z uprawnieniami. W przypadku podejrzenia inkorporacji lub przyjęcia dawki większej niż 100 mSv (10 rem) osoba ta musi zostać poddana badaniom w szpitalu. Przed odjazdem do jednostki, dowódca akcji sprawdza również samochody i znajdujący się w nich sprzęt ratowniczy, czy nie zostały skażone promieniowaniem.

14. Przyk*adowe przeprowadzenie dzia*a* ratowniczo-ga*niczych z udzia*em materia**w promieniotw*rczych

A Potencjalne zagro*enie

Po*ar lub eksplozja

- materia* mo*e by* palny, ale nie zapala si* *atwo

- po*ar mo*e wytworzy* promieniotw*rcze i truj*ce gazy oraz aerozole

- radioaktywno** nie wp*ywa na przebieg po*aru i nie zmienia      w*asno*ci przewo*onych materia**w

Ochrona zdrowia

- stopie* zagro*enia radiacyjnego b*dzie si* zmienia* zale*nie od ilo*ci materia*u promieniotw*rczego oraz typu opakowania

- niekt*re materia*y promieniotw*rcze mog* nie by* wykryte przez og*lnie dost*pne przyrz*dy pomiarowe

- wdychanie gaz*w lub aerozoli, wprowadzanie tego materia*u przez uk*ad pokarmowy lub bezpo*redni z nimi kontakt, b*dzie powodowa* ska*enia promieniotw*rcze organizmu ludzkiego

- niekt*re substancje mog* mie* dzia*anie toksyczne lub *r*ce

- efekty bezpo*redniego kontaktu lub inhalacji mog* by* op**nione

- przed*u*ony okres nara*enia mo*e spowodowa* powa*ne zmiany chorobowe, a nawet *mier*

B  Zabezpieczenie ludno*ci

Dzia*ania wst*pne

- natychmiastowy kontakt z Zespo*em Awaryjnym Pa*stwowej Agencji    Atomistyki [phone]

- rejon wycieku lub emisji powinien by* natychmiast izolowany w     promieniu 50-100 metr*w. Podej*cie do rejonu wraz z wiatrem.     Usun** osoby postronne.

- odizolowa* wszystkie osoby poszkodowane oraz wyposa*enie, kt*re     mo*e by* ska*one. Dekontaminacj* przeprowadzi* tylko pod     nadzorem specjalist*w.

Ubiory ochronne

- stosowa* specjalne skafandry ochronne oraz przeciwchemiczn* odzie*    ochronn*

- standardowa odzie* jednostek PSP nie zabezpiecza przed ska*eniem

- maksymalnie wykorzysta* os*ony przed promieniowaniem i odleg*o**    mi*dzy materia*em promieniotw*rczym, a grup* ratownik*w

- ograniczy* dost*p do rejonu, do najkr*tszego niezb*dnego czasu

- je*li jest to mo*liwe, stosowa* rotacj* grup ratowniczych w rejonie    zagro*enia

Ewakuacja

- w sytuacji kiedy mamy do czynienia z du** ilo*ci* materia*u     promieniotw*rczego oraz rozleg*ym po*arem nale*y zorganizowa*     wst*pn* ewakuacj* w promieniu oko*o 800 metr*w.

C Dzia*anie przeciwawaryjne

Po*ar

- nie stosowa* wody lub piany bezpo*rednio na materia*      promieniotw*rczy

Ma*y po*ar

- stosowa* proszkowe *rodki chemiczne, CO₂, a z dalszej odleg*o*ci    strumienie wody i pian*

- je*eli nie stwarza to znacznego ryzyka nale*y usun** nieuszkodzone    zbiorniki i opakowania ze strefy po*aru.

Du*y po*ar

- stosowa* rozproszone strumienie wodne

- nie rozprasza* materia*u promieniotw*rczego

- stosowa* bariery ochronne (wodne), pozostawiaj*c materia* radioaktywny do p**niejszego unieszkodliwienia

- nie rusza* uszkodzonych zbiornik*w i opakowa*

- ch*odzi* zbiorniki i opakowania z materia*em promieniotw*rczym, aby nie osi*gn**a ich strefa po*aru

Rozlanie lub wyciek

- nie dotyka* i nie przechodzi* przez rozlan* substancj*

- nie dotyka* uszkodzonych zbiornik*w lub opakowa* bez odzie*y ochronnej

- zabezpieczy* kratki *ciekowe i wloty do row*w izbiornik*w wodnych

- pokry* obszar ska*ony p*achtami brezentowymi lub foliami plastikowymi w celu zminimalizowania roznoszenia tego materia*u

- nie usuwać skażeń bez nadzoru specjalistów

Pierwsza pomoc

- usun** poszkodowanych do bezpiecznego i izolowanego rejonu

- poszkodowany mo*e by* *r*d*em ska*e*

- zabezpieczy* natychmiast pomoc medyczn*

- usun** natychmiast ska*one ubrania i obuwie, stosowa* prysznic i mycie myd*em z wod*

- personel medyczny musi by* poinformowany o charakterze materia*u promieniotw*rczego

15. Przeprowadzenie dekontaminacji (dezaktywacja)

Dekontaminacja jest jednym z najistotniejszych element*w ka*dej akcji zwi*zanej z ochron* przed promieniowaniem radioaktywnym. Jej prawid*owe przeprowadzenie decyduje bowiem o bezpiecze*stwie ska*onych ratownik*w w trakcie realizowania zada*. Szeroki zakres prac wykonywanych w ramach dekontaminacji, odnosz*cych si* do odka*ania odzie*y, sprz*tu oraz samych stra*ak*w upowa*nia do okre*lenia wszystkich tych czynno*ci mianem procesu dekontaminacji.

Ratownicy mog* odczuwa* skutki niew*a*ciwie przeprowadzonej dekontaminacji zaraz po zako*czeniu akcji, jak i r*wnie* w terminie p**niejszym, po kilku dniach, tygodniach, a nawet po kilku latach.

1. Dekontaminacja wst*pna

Dekontaminacja wst*pna realizowana jest bezpo*rednio po zako*czeniu dzia*a* i najcz**ciej prowadzona jest na terenie akcji ratowniczej. Powinna ona odbywa* si* za pomoc* og*lnie dost*pnych *rodk*w domowego u*ytku - detergent*w czyli p*yn*w, myde*, proszk* do prania. Dla uproszczenia, przy braku odpowiednich detergent*w na miejscu akcji, mo*e by* u*yty wodny roztw*r *rodka pianotw*rczego. Po u*yciu roztworu dezaktywowane powierzchnie nale*y dok*adnie i obficie sp*uka* wod*. Ca*y sprz*t u*ywany podczas akcji, kt*ry mo*e by* napromieniowany powinien by* umyty w spos*b podany powy*ej.

2. Dekontaminacja w*a*ciwa

Je*eli sprz*t zosta* napromieniowany siln* dawk* i dekontaminacja wst*pna niewiele pomog*a, to nale*y ten sprz*t podda* dekontaminacji w*a*ciwej przeprowadzonej przez specjalist*w przeszkolonych w ochronie przed promieniowaniem.

15. 3 Wyb*r miejsca do przeprowadzenia dekontaminacji

Przed rozpocz*ciem czynno*ci dekontaminacyjnych dow*dca musi podj** decyzj* o wyborze miejsca do jej przeprowadzenia. Uzale*nione to b*dzie, od rodzaju zagro*enia jakie proces dekontaminacji mo*e wywo*a* dla *rodowiska i samych stra*ak*w. O wyborze miejsca do jej przeprowadzenia b*d* mie* nast*puj*ce czynniki:

- warunki pogodowe

- ukszta*towanie terenu

- lokalizacja ciek*w i zbiornik*w wodnych

Wybór terenu dekontaminacji

16. Badania lekarskie

Wszyscy uczestnicy akcji zwi*zanej z usuwaniem skutk*w wypadk*w i katastrof pojazd*w z materia*ami promieniotw*rczymi musz* przej** badania lekarskie.

Badania takie mog* by* przeprowadzane tylko w wyznaczonym szpitalu np. Akademii Medycznej.

Personel szpitala powinien by* poinformowany o:

- rodzaju materia*u promieniotw*rczego

- czy zaistnia*a inkorporacja

- czas napromieniowania

- wielko*ci dawek napromieniowania

17. Jednostki i sposoby ich przeliczania

TBq terrabrcquerel - Sv/h

GBq gigabequerel - mSv/h

MBq megabecquerel - uSv/h

KBq kilobecquerel - nSv/h

Bg becquerel - pSv/h

KBq kilobecquerel - tysiąc Bq - 10³ Bq - K

MBq megabecquerel - milion Bq - 10⁶ Bq - M

TBq terrabrcquerel - miliard Bq - 109 Bq - T

Aktywacja - Bq=3,7 x 10¹⁰ przemian na sekundę.

Dawka - Sv (Sievert) = 100 R (Rentgen)

- Gy (Gray) =
=100 rd (Rad)

Moc Dawki -
(Siervert na godzinę) =

Dawka

Napromieniowania - Sv = 100 rem (remy)

18. Bibliografia

1. FwDV 92 Strahlenschutz EINSATZGRUNDSATZE

2. Richtinie f*r den Strahlenschutz der Feuerwehren

3. Instytut Energii Atomowej

WYTYCZNE DLA POST*POWANIA JEDNOSTEK RATOWNICZYCH PRZY LIKWIDACJI SKUTK*W WYPADK*W W TRANSPORCIE MATERIA**W PROMIENIOTW*RCZYCH I  ROZCZEPIALNYCH

4. Instytut Energii Atomowej

ANALIZA ZAGRO*E* RATOWNIK*W UCZESTNICZ*CYCH W LIKWIDACJI SKUTK*W WYPADK*W W TRANSPORCIE MATERIA**W PROMIENIOTW*RCZYCH I  ROZCZEPIALNYCH
5. Aleksandra Sk*odowska Bo*ena Gostkowska

PROMIENIOWANIE JONIZUJ*CE A CZ*OWIEK I *RODOWISKO

Warszawa 1994

6. Piotr Guzowski Roman Paw*owski

DZEKONTAMINACJA W DZIA*ANIACH RATOWNICTWA        CHEMICZNEGO JEDNOSTEK STRA*Y PO*ARNYCH

Opole 1994

39

Kategoria III - żółty

Oznaczenie przesyłki, która przekracza wartości kategorii II-żółty, i jeżeli moc dawki każdej przesyłki nie przekracza następujących wartości:

• 2000 μSv/h (200 mrem/h) lub ekwiwalent

na zewnętrznej stronie przesyłki

• 100 μSv/h (10 mrem/h) lub ekwiwalent w odległości 1 m. od środka przesyłki

Pamiętaj: Jeżeli przesyłka jest uszkodzona istnieje zagrożenie promieniowania na odległość jak również zagrożenie skażenia promieniotwórczego i inkorporacji!

żółty

czarny

Oznaczenie pojazdów transportowych, których ładunek zawiera materiał radioaktywny kategorii I - biały, II - żółty lub III - żółty, na każdej z bocznych ścian zewnętrznych i na zewnętrznej ścianie tylnej.

Kategoria I - biały

Oznaczenie przesyłki, której moc dawki podczas transportu na żadnej z zewnętrznych stron przesyłki nie przekracza 5 μSv/h (0,5 mrem/h).

Oznaczenie to obowiązuje także, gdy przesyłka należy do nuklearnej klasy bezpieczeństwa I.

Pamiętaj: Jeżeli przesyłka jest uszkodzona istnieje zagrożenie promieniowania na odległość jak również zagrożenie skażenia promieniotwórczego i inkorporacji!

czarny

żółty

czarny

Kategoria II - żółty

Oznaczenie przesyłki, której moc dawki podczas transportu na zewnętrznych stronach przesyłki nie przekracza 5 μSv/h (0,5 mrem/h) lub jeżeli niezależnie od tego przesyłka należy do nuklearnej klasy bezpieczeństwa II i moc dawki dla każdej przesyłki nie przekracza następujących wartości:

• 500 μSv/h (50 mrem/h) lub ekwiwalent

na zewnętrznej stronie przesyłki

• 10 μSv/h (1 mrem/h) lub ekwiwalent w odległości 1 m. od środka przesyłki

Pamiętaj: Jeżeli przesyłka jest uszkodzona istnieje zagrożenie promieniowania na odległość jak również zagrożenie skażenia promieniotwórczego i inkorporacji!

---