RYZYKO ZAWODOWE

dr inż. Zbigniew Nędza

Przez pojęcie ryzyka należy rozumieć funkcję prawdopodobieństwa wystąpienia określonych niebezpiecznych zdarzeń i wynikających z nich konsekwencji. Każde ryzyko można rozpatrywać jako:

• akceptowalne, dające przy odpowiednich środkach profilaktyki możliwość uzyskania „bezpiecznej produkcji", przy zminimalizowanym zagrożeniu bezpieczeństwa,

• tolerowane, które noże być w określonych warunkach tolerowane, ale nie może być akceptowane,

• nietolerowane które nie pozwala na „ probezpieczną produkcję", w takim przypadku należy podjąć decyzję o zaniechaniu toku produkcji.

Ryzyko towarzyszy każdej działalności człowieka. W przedsiębiorstwie przemysłowym, w którym proces produkcji realizowany jest w systemie „ człowiek -obiekt techniczny - środowisko" dotyczy ono wszystkich elementów tego systemu. Zakłócenia w działaniu któregokolwiek z nich mogą doprowadzić do pogorszenia stanu zdrowia człowieka, uszkodzenia obiektu technicznego lub zanieczyszczenia środowiska, a w konsekwencji do zakłóceń w realizacji procesu produkcyjnego. Występowanie ryzyka jest zawsze konsekwencją istnienia zagrożeń. Zagrożenia mogą być związane z każdym z elementów systemu „człowiek - obiekt techniczny -środowisko", których pewne właściwości powodują w określonych sytuacjach zakłócenia w funkcjonowaniu całego systemu bądź jego części, a w rezultacie ich uszkodzenia. Człowiek w środowisku pracy jest narażony na oddziaływanie różnorodnych czynników zagrażających. Można je podzielić na:

• szkodliwe, wynikiem oddziaływania których może być stopniowe pogorszenie stanu zdrowia człowieka,

• niebezpieczne, mogące powodować powstawanie urazów,

• uciążliwe, których oddziaływanie może utrudniać pracę lub obniżać zdolność jej wykonywania, nie powodując jednak trwałego pogorszenia stanu zdrowia.

Wśród wymienionych czynników można wyróżnić fizyczne, chemiczne, biologiczne oraz psychofizyczne.

Potrzeba oceny ryzyka zawodowego w krajach Unii Europejskiej została dostrzeżona już dawno. Znalazło to odbicie w wydanej w 1989 roku Dyrektywie Ramowej 89/391/EWG, która zawiera zapis o obowiązku oceny ryzyka związanego z wykonywaną pracą oraz zaleca wykorzystanie wyników tej oceny przy podejmowaniu decyzji dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa i ochrony zdrowia pracowników. Obowiązujący w Polsce znowelizowany Kodeks Pracy zgodnie z artykułem 226 nakłada na pracodawców obowiązek informowania pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami. Wprowadzenie obowiązku informowania o ryzyku zawodowym wiąże się z koniecznością jego analizy. Powinna ona określać jak poważne dla zdrowia człowieka mogą być następstwa zagrożeń i jakie jest prawdopodobieństwo, że następstwa te wystąpią, informacja o ryzyku zawodowym powinna być podana w sposób zrozumiały dla pracownika eksponowanego na zagrożenia. Powinna ona również wskazywać pracodawcy, gdzie i jakie środki należ zastosować, by to ryzyko zminimalizować do poziomu uzasadnionego i świadomie akceptowanego.

OCENA RYZYKA ZAWODOWEGO

Podstawy prawne oceny ryzyka zawodowego

1) Kodeks pracy art. 226 - Pracodawca jest zobowiązany infor-

mować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed tymi zagrożeniami.

2. Rozporządzenie Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 26 wrze­śnia 1997 r., w sprawie ogólnych przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy - § 39 ust. 1 - Pracodawca jest obowiązany oce­niać i dokumentować ryzyko zawodowe, występujące przy okre­ślonych pracach, oraz stosować niezbędne środki profilaktyczne zmniejszające ryzyko.

3. PN-N-18002 Systemy zarządzania bezpieczeństwem i higieną pracy - Ogólne wytyczne do oceny ryzyka zawodowego.

Ryzyko zawodowe to prawdopodobieństwo wystąpienia niepożą­danych zdarzeń związanych z wykonywaną pracą powodujących stra­ty, w szczególności wystąpienia u pracowników niekorzystnych skut­ków zdrowotnych w wyniku zagrożeń zawodowych występujących w środowisku pracy lub sposobu wykonywania pracy.

Ocena ryzyka to proces analizowania ryzyka i wyznaczania dopusz­czalności ryzyka.

Podstawowe cele oceny ryzyka zawodowego

Przeprowadzanie oceny ryzyka zawodowego ma na celu:

• sprawdzenie, czy występujące na stanowiskach pracy zagroże­nia zostały zidentyfikowane i czy jest znane związane z nimi ryzy­ko zawodowe,

• wskazanie pracownikom jak i organom nadzoru i kontroli, że prze­prowadzono analizę zagrożeń i zastosowano właściwe środki ochronne,

• dokonanie odpowiedniego wyboru wyposażenia stanowiska pra­cy, materiałów oraz organizacji pracy,

• ustalenie priorytetów w działaniach zmierzających do elimino­wania lub ograniczania ryzyka zawodowego,

• zapewnienie ciągłej poprawy bezpieczeństwa i higieny pracy.

gólne zasady przygotowania oceny ryzyka zawodowego

Ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzać, gdy:

• nie oceniono jeszcze ryzyka w zakładzie,

• przy tworzeniu nowych stanowisk pracy,

• przy wprowadzaniu zmian na stanowiskach pracy (np. technolo­gicznych lub organizacyjnych),

• po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do oce­nianych stanowisk pracy,

• po wprowadzeniu zmian w stosowanych środkach ochronnych,

• gdy wykorzystywane do jego oceny informacje straciły swoją ak­tualność.

Sposób przeprowadzania oceny ryzyka zawodowego zależy przede wszystkim od:

• wielkości organizacji,

• rodzaju zagrożeń.

Proces przygotowania oceny ryzyka zawodowego powinien obej­mować:

• zapewnienie zasobów niezbędnych do prowadzenia oceny ryzy­
ka zawodowego,

• wyznaczenie odpowiednich osób do przeprowadzania oceny ry-
.zyka zawodowego,

• określenie potrzeb szkoleniowych i zapewnienie szkolenia oso­
  bom przeprowadzającym ocenę ryzyka zawodowego,

• zapewnienie udziału pracowników w ocenie ryzyka zawodowego,

• zapewnienie osobom oceniającym ryzyko zawodowe dostępu
  do odpowiednich informacji i zasobów (w tym potrzebnych kon­sultacji i usług),

• przeprowadzenie analizy struktury organizacyjnej w celu sporzą­dzenia wykazu stanowisk pracy,

• określenie sposobu informowania pracowników o wynikach oce­ny ryzyka zawodowego,

^▪ wyznaczenie osoby odpowiedzialnej za planowanie i koordynowa­nie działań związanych z oceną ryzyka zawodowego w zakładzie.

Ocena ryzyka zawodowego obejmuje wszystkie stanowiska pracy -zarówno stacjonarne, jak i niestacjonarne.

Osoby przeprowadzające ocenę ryzyka w zakładzie

Oceny ryzyka dokonuje zespół, w którego skład powinien wchodzić:

• pracodawca,

• osoby kierujące pracownikami,

• eksperci spoza organizacji.

Metody analizy ryzyka zawodowego

Pod pojęciem metody analizy ryzyka rozumie się metodę stosowaną do identyfikowania zagrożeń, z którymi to ryzyko jest związane. Wybierając metodę analizy, należy się upewnić, że:

• jest ona odpowiednia dla analizowanego obiektu, procesu lub stanowiska i że dostępne są informacje niezbędne do przepro­wadzenia analizy,

• analizę można przeprowadzić w określonym czasie,

• dostępne są niezbędne zasoby do jej przeprowadzenia.

Przebieg oceny ryzyka zawodowego

Ocena ryzyka zawodowego jest procesem wieloetapowym i powin­na być przeprowadzana krok po kroku wg przedstawionych poniżej etapów:

1. Zbieranie potrzebnych i niezbędnych do oceny ryzyka informacji;

2. Przeprowadzenie identyfikacji zagrożeń;

3. Oszacowanie ryzyka zawodowego związanego z każdym ze zi­dentyfikowanych zagrożeń;

4. Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka zawodowego;

5. Ustalenie działań korygujących lub zapobiegawczych;

6. Poinformowanie i zapoznanie pracowników z wynikami oceny ryzyka zawodowego;

7. Realizacja ustalonych działań korygujących i zapobiegawczych;

8. Kontrola skuteczności zrealizowanych działań;

9. Okresowa ocena ryzyka zawodowego.

Etap 1. Informacje potrzebne do oceny ryzyka

Dokonując oceny ryzyka zawodowego, musimy najpierw zebrać nie­zbędne nam do oceny informacje na temat:

• lokalizacji stanowiska oraz realizowanych na nim zadań,

• osób pracujących na stanowisku, ze szczególnym uwzględnie­niem tych osób, dla których przyjmuje się inne szczególne kryte­ria, takich jak np. kobiety w ciąży, pracownicy młodociani lub oso­by niepełnosprawne,

▪ stosowanych środków pracy, materiałów i wykonywanych opera­cji technologicznych,

• wykonywanych czynności oraz czasu i sposobu ich wykonywa­nia przez pracujące na stanowisku osoby,

• wymagań przepisów prawnych i norm, odnoszących się do ana­lizowanego stanowiska,

• zagrożeń, które już zostały zidentyfikowane, i ich źródeł,

• możliwych skutków występujących zagrożeń,

• stosowanych środków ochrony,

• wypadków, chorób zawodowych oraz wszystkich innych wystę­pujących na analizowanym stanowisku szkodliwych efektów w stanie zdrowia pracowników.

Źródłami tych informacji powinny być:

• dane techniczne o wykorzystywanych na stanowisku maszynach i urządzeniach zawarte w dokumentacji techniczno-ruchowej (DTR) otrzymanej od producenta lub dostawcy,

• procedury technologiczne i instrukcje stanowiskowe,

• wyniki badań i pomiarów czynników szkodliwych, niebezpiecz­nych i uciążliwych, występujących na stanowisku pracy,

• dokumentacja dotycząca wypadków przy pracy i chorób zawodo­wych, przepisy prawne i normy techniczne, karty charakterystyk substancji chemicznych, literatura naukowo-techniczna,

▪ obserwacja środowiska pracy,

▪ obserwacja zadań wykonywanych na stanowisku pracy,

▪ wywiady z pracownikami,

• obserwacja czynników zewnętrznych, które mogą wpływać na stanowisko pracy, np. prace wykonywane przez pracowników na sąsiednich stanowiskach, czynniki atmosferyczne, wpływ czynni­ków psychologicznych i społecznych),

• analiza organizacji działań, których celem jest zapewnienie wła­ściwych warunków pracy.

Etap 2. Identyfikacja zagrożeń

Identyfikacji zagrożeń dokonuje na podstawie analizy zebranych in­formacji zespół oceniający ryzyko zawodowe. Wynikiem dokonanej identyfikacji powinno być ustalenie:

• czy na analizowanym stanowisku występują czynniki szkodliwe, niebezpieczne lub uciążliwe, które mogą stanowić źródło zagro­żenia,

• kto jest narażony na oddziaływanie tych czynników.

Przeprowadzając identyfikację, nie należy skupiać zbyt wiele uwagi na zagrożeniach, które nie wywołują żadnych szkodliwych następstw. Natomiast należy dokładniej przeanalizować zaobserwowane nie­pożądane zdarzenia, których przyczyn nie można jednoznacznie ustalić.

Etap 3. Oszacowanie ryzyka zawodowego

Oszacowanie ryzyka zawodowego związanego z zagrożeniami zidentyfikowanymi na stanowiskach pracy polega na ustaleniu:

• prawdopodobieństwa wystąpienia zagrożeń,

• stopnia ciężkości szkodliwych następstw tych zagrożeń.

Podstawą do oszacowania ryzyka zawodowego są:

• dane o wypadkach przy pracy i chorobach zawodowych,

• informacje zawarte w przepisach prawnych, normach i literaturze specjalistycznej,

• opinie ekspertów.

Wyniki oszacowania ryzyka zawodowego można przedstawić w róż­ny sposób, w zależności od potrzeb organizacji. Zaleca się jednak stosować takie skale oszacowania ryzyka zawodowego, których sto­sowanie nie wymaga szerokiej wiedzy eksperckiej i które mogą być w łatwy sposób wykorzystywane przez osoby dokonujące oceny. Równocześnie otrzymane wyniki oszacowania są w pełni wystarcza­jące do wyznaczenia dopuszczalnego stopnia ryzyka i właściwego planowania działań korygujących i zapobiegawczych.

Do zalecanych i łatwych sposobów szacowania ryzyka zawodowego zaliczyć można:

• szacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej,

• szacowanie ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej.

Tablica 1

Oszacowanie ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej

Prawdopodobieństwo	Ciężkość następstw
		Mała	Średnia	Duża
Mało prawdopodobne	Małe 1	Małe 1	Średnie 2
Prawdopodobne	Małe 1	Średnie 2	Duże 3
Wysoce prawdopodobne	Średnie 2	Duże 3	Duże 3

Tablica 2

Oszacowanie ryzyka zawodowego w skali pięciostopniowej

Prawdopodobieństwo	Ciężkość następstw
		Mała	Średnia	Duża
Mało prawdopodobne	Bardzo małe 1	Małe 1	Średnie 2
Prawdopodobne	Małe 2	Średnie 3	Duże 4
Wysoce prawdopodobne	Średnie 3	Duże 4	Bardzo duże 5

Przy oszacowaniu ryzyka zawodowego zgodnie z jedną z dwóch wybranych tabel ciężkość szkodliwych następstw zagrożenia można określić, wykorzystując podane niżej wskazówki:

• do następstw o małej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby,
  które nie powodują długotrwałych dolegliwości i absencji w pra­-
  cy: czasowe pogorszenia stanu zdrowia, takie jak niewielkie stłu-­
  czenia i zranienia, podrażnienia oczu, objawy niewielkiego za­
  trucia, bóle głowy itp.,

• do następstw o średniej szkodliwości zalicza się te urazy i choro­
  by, które powodują niewielkie, ale długotrwałe lub nawracające
  okresowo dolegliwości i są związane z krótkimi okresami absen­
  cji. Są to np. zranienia, oparzenia II stopnia na niewielkiej po­
  wierzchni ciała, alergie skórne, nieskomplikowane złamania, ze­
  społy przeciążeniowe układu mięśniowo-szkieletowego np. za­
  palenia ścięgna,

• do następstw o dużej szkodliwości zalicza się te urazy i choroby,
  które powodują ciężkie i stałe dolegliwości lub śmierć. Są to np.
  oparzenia III stopnia, oparzenia II stopnia dużej powierzchni cia­-
  ła, amputacje, skomplikowane złamania z następową dysfunk-­
  cją, choroby nowotworowe, toksyczne uszkodzenia narządów we­-
  wnętrznych i układu nerwowego w wyniku narażenia na czynniki
  chemiczne, zespół wibracyjny, zawodowe uszkodzenie słuchu,
  astma, zaćma itp.

Przy oszacowaniu ryzyka zawodowego zgodnie z jedną z dwóch wybranych tabel prawdopodobieństwo wystąpienia zagrożenia moż­na określić, wykorzystując podane niżej wskazówki:

♦ do mało prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń,
które nie powinny wystąpić podczas całego okresu aktywności
zawodowej pracownika,

♦ do prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagrożeń, które mogą wystąpić nie więcej niż kilkakrotnie podczas okresu aktyw­ności zawodowej pracownika,

♦ do wysoce prawdopodobnych zalicza się te następstwa zagro-­
żeń, które mogą wystąpić wielokrotnie podczas okresu aktywno­-
ści zawodowej pracownika.

Wszędzie tam, gdzie jest to możliwe, zaleca się oszacować ryzyko zawodowe na podstawie wartości charakteryzujących narażenie. Poniżej przedstawiono wskazówki do oszacowania ryzyka zawodo­wego w skali trójstopniowej na podstawie wartości wielkości charak­teryzujących narażenie.

Wartość wielkości charakteryzującej narażenie (P)	Oszacowanie ryzyka zawodowego
Pmax>P	Duże
Pmax > P > 0,5 Pmax	Średnie
P<0,5Pmax	Małe

P_max- wartość dopuszczalna wielkości charakteryzującej narażenie.

Podane powyżej wskazówki oszacowania ryzyka zawodowego nie uwzględniają zmniejszenia narażenia przez zastosowanie środków ochrony indywidualnej.

W przypadku zastosowania i właściwego doboru tych środków można zmienić oszacowanie ryzyka zawodowego np. z dużego na śred­nie. Należy przy tym podkreślić, że zasada ta może być zastosowana po wyczerpaniu możliwości ograniczenia ryzyka zawodowego za pomocą innych środków ochronnych.

Etap 4. Wyznaczenie dopuszczalności ryzyka

Po oszacowaniu ryzyka należy wyznaczyć jego dopuszczalność, czyli odpowiedzieć na pytanie: Czy ryzyko można zaakceptować? Decyzja o braku akceptacji ryzyka zawodowego wiąże się z ustale­niem kryteriów oceny. Podstawowym kryterium dopuszczalności ry­zyka zawodowego są spełnione wymagania obowiązujących przepi­sów prawnych, norm i innych dokumentów normatywnych. Dopuszczalność ryzyka zawodowego można na ogół wyznaczyć bezpośrednio na podstawie jego oszacowania. Poniżej przedstawio­no w tabelach zasady dopuszczalności ryzyka zawodowego w skali trójstopniowej i pięciostopniowej.

Oszacowanie w skali trójstopniowej

Oszacowanie ryzyka zawodowego	Dopuszczalność ryzyka zawodowego	Niezbędne działania
Duże	Niedopuszczalne	Jeżeli ryzyko jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast (np. przez zastosowanie środków ochronnych). Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego.
Średnie	Dopuszczalne	Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego.
Małe			Konieczne jest zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostanie co najwyżej na tym samym poziomie.

Oszacowanie w skali pięciostopniowej

Oszacowanie ryzyka zawodowego	Dopuszczalność ryzyka zawodowego	Niezbędne działania
Bardzo duże	Niedopuszczalne	Praca nie może być rozpoczęta ani kontynuowana do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego.
Duże			Jeżeli ryzyko zawodowe jest związane z pracą już wykonywaną, działania w celu jego zmniejszenia trzeba podjąć natychmiast. Planowana praca nie może być rozpoczęta do czasu zmniejszenia ryzyka zawodowego do poziomu dopuszczalnego.
Średnie		Dopuszczalne	Zaleca się zaplanowanie i podjęcie działań, których celem jest zmniejszenie ryzyka zawodowego.
Małe Bardzo małe			Zaleca się rozważenie możliwości dalszego zmniejszania poziomu ryzyka zawodowego lub zapewnienie, że ryzyko zawodowe pozostanie najwyżej na tym samym poziomie.
				Nie jest konieczne prowadzenie żadnych działań.

Jeżeli stwierdzono, że nie są spełnione obowiązujące wymagania określone w przepisach, normach i innych dokumentach normatyw­nych, ryzyka zawodowego nie można zaakceptować.

Przykład: Jeżeli w powietrzu na stanowisku pracy występują szkodli­we substancje chemiczne o stężeniu przekraczającym ustaloną war­tość najwyższego dopuszczalnego stężenia, a pracodawca nie za­stosował odpowiednich środków ochrony, ryzyko należy uznać za nieakceptowalne. Podobnie jest w przypadku czynników fizycznych, których określone parametry na stanowisku pracy nie powinny prze­kraczać ustalonych najwyższych dopuszczalnych natężeń. Tam, gdzie przepisy lub normy nie ustalają jednoznacznych kryte­riów, należy się kierować przyjętymi ogólnie zasadami i uwzględniać wyniki analiz ekonomicznych oraz opinie zainteresowanych. Na ogół stosuje się zasadę, że ryzyko zawodowe należy obniżyć do najniż­szego, uzasadnionego z punktu widzenia rachunku ekonomicznego poziomu. Jeżeli przewidywane nakłady na obniżenie poziomu ryzy­ka zawodowego są wyższe od spodziewanych korzyści, ryzyko to należy przyjąć.

Etap 5. Działania korygujące i zapobiegawcze

Wyniki oceny ryzyka zawodowego stanowią podstawę planowania działań korygujących i zapobiegawczych na stanowiskach pracy. Opracowując plan działań korygujących i zapobiegawczych, należy zawsze stawiać sobie za cel wyeliminowanie zagrożeń. Plan działań powinien być opracowany pisemnie i przedstawiony pracodawcy do akceptacji. Zawsze przy planowaniu i podejmowaniu działań korygu­jących lub zapobiegawczych w celu eliminacji bądź ograniczenia zagrożeń i związanego z nimi ryzyka zawodowego zaleca się stoso­wać środki ochronne w następującej kolejności:

1. Środki techniczne eliminujące lub ograniczające zagrożenia
   u źródła;

2. Środki ochrony zbiorowej;

3. Środki organizacyjne i proceduralne (procedury lub instrukcje
   bezpiecznej pracy);

4. Środki ochrony indywidualnej.

Przed realizacją wynikającego z oceny ryzyka zawodowego planu działań korygujących lub zapobiegawczych zaleca się dokonać prze­glądu tego planu w celu stwierdzenia:

• czy proponowane działania doprowadzą do wymaganego ogra­niczenia ryzyka zawodowego,

• czy w wyniku realizacji planu nie powstaną nowe zagrożenia,

• czy można wybrać inne, bardziej skuteczne działania,

• co sądzą pracownicy o potrzebie realizacji i skuteczności plano-­
  wanych działań,

• czy planowane działania są możliwe do wdrożenia w praktyce.

Po zrealizowaniu zaplanowanych działań należy przeprowadzić ko­lejną ocenę ryzyka zawodowego, umożliwiającą sprawdzenie ich skuteczności.

Etap 6. Zapoznawanie pracowników z wynikami oceny ryzyka zwodowego

Zgodnie z art. 226 Kodeksu pracy pracodawca jest obowiązany infor­mować pracowników o ryzyku zawodowym, które wiąże się z wykonywaną pracą, oraz o zasadach ochrony przed tymi zagrożeniami. Zapoznawanie pracowników z ryzykiem zawodowym powinno odby­wać się w ramach prowadzonego przez bezpośredniego przełożo­nego instruktażu stanowiskowego.

Fakt zapoznania się pracownika z ryzykiem zawodowym powinien zostać potwierdzony przez pracownika w formie pisemnej.

Etap 7. Realizacja ustalonych działań korygujących i zapobie­gawczych

Po ustaleniu przez zespół oceniający ryzyko zawodowe planu dzia­łań korygujących i zapobiegawczych plan ten powinien zostać przedstawiony pracodawcy w celu zatwierdzenia oraz określenia, czy przedstawione w nim działania się wykonalne np. ze względów ekonomicznych. Jeśli nie, należy szukać innych rozwiązań, które pomogą w ograniczeniu zagrożeń i zmniejszeniu kategorii ryzyka zawodowego.

Zatwierdzone w planie zadania powinny być realizowane w ustalo­nych terminach i kolejności. Kolejność ta powinna uwzględniać w pierwszym rzędzie wykonanie działań na stanowiskach, na których stwierdzono najwięcej zagrożeń, a kategoria ocenionego ryzyka była najwyższa.

Etap 8. Kontrola skuteczności realizowanych działań

Kontroli skuteczności realizowanych działań dokonuje: zespół oce­niający ryzyko, osoby kierujące pracownikami, pracownicy służby BHP oraz sami pracownicy. Uwagi wszystkich wymienionych osób należy uwzględnić przy dokonywaniu kolejnej oceny ryzyka zawodo­wego na stanowisku.

Etap 9. Okresowa ocena ryzyka zawodowego

Okresową ocenę ryzyka zawodowego należy przeprowadzać, gdy:

• wprowadzano zmiany na stanowiskach pracy (np. technologicz­ne lub organizacyjne),

• po zmianie obowiązujących wymagań, odnoszących się do oce-­
  nianych stanowisk pracy,

• po wprowadzeniu zmian w stosowanych środkach ochronnych,

• wykorzystywane do jej oceny informacje straciły swoją aktual-­
  ność.

W każdym innym przypadku decyzję, w jakich okresach należy okre­sowo analizować ryzyko na poszczególnych stanowiskach pracy, podejmuje pracodawca po uwzględnieniu propozycji zespołu oce­niającego ryzyko w zakładzie.

OCENA RYZYKA ZAWODOWEGO ZAPYLENIE

Celem określenia stężeń pyłu na stanowiskach pracy jest stwierdzenie, czy nie przekraczają one wartości przyjętych za najwyższe dopuszczalne stężenia (NDS). Typowo przewlekły charakter działania biologicznego wszystkich pyłów spowodował, że ogólnie przyjętą zasadą jest ustalenie najwyższych dopuszczalnych wartości stężeń pyłu w środowisku pracy jako średnich ważonych dla 8 godzinnego dnia pracy. Przy określaniu wartości NDS, dla znacznej grupy pyłów, istotnym parametrem jest zawartość wolnej krystalicznej krzemionki w pyle całkowitym oraz pyle respirabilnym. Oznaczanie zawartości wolnej krystalicznej krzemionki jest oparte na wykorzystaniu metod chemicznych, czyli na przeprowadzeniu nierozpuszczalnej wolnej krzemionki w rozpuszczalny krzemian alkaliczny (stapianie z węglanami), który tworzy z molibdenianem amonu zabarwiony na żółto kompleks krzemowo -molibdenianowy dający się przeprowadzić w tzw. błękit molibdenowy za pomocą odczynników o właściwościach redukujących. Obydwa barwne kompleksy krzemowo - molibdenowe mogą być podstawa kolorymetrycznych metod oznaczania wolnej krzemionki w pyle. Wolna krystaliczna krzemionka może być oznaczana metodami fizycznymi. Wykorzystuje się w tym celu dyfrakcyjne widma rentgenowskie lub widma w zakresie podczerwonym.

Pomiary zapylenia w środowisku pracy najczęściej oparte są na filtracji powietrza przez filtry analityczne o bardzo dużej sprawności, które ponadto powinny być niehigroskopijne i powinny się charakteryzować niewielkimi oporami dla przepływającego powietrza. Do oceny ryzyka zawodowego na stanowiskach pracy najodpowiedniejszym postępowaniem jest pobór próbki powietrza w strefie oddychania pracownika i określenie stężenia pyłu całkowitego oraz stężenia pyłu frakcji respirabilnej. Oznaczenie stężenia frakcji respirabilnej jest możliwe przez zastosowanie odpowiednich separatorów wstępnych, które rozdzielają pobierane cząstki pyłu na dwie frakcje. Frakcja grubych cząstek, nie przenikająca do pęcherzyków obszaru płuc, jest zatrzymywana w selektorze, a frakcja respirabilna na filtrze analitycznym zamocowanym w głowicy pomiarowej znajdującym się za selektorem wstępnym. Podstawą oceny narażenia zawodowego związanego z występowaniem pyłów w środowisku pracy są wyniki pomiarów stężeń w środowisku pracy. Przy stosowaniu przy pomiarach dozymetrii indywidualnej wskaźnikiem ekspozycji jest stężenie średnie ważone dla całej zmiany roboczej określane z zależności:

gdzie:

c₁, c... c_n- stężenia pyłu otrzymane w wyniku oznaczania poszczególnych próbek, mg/m³ ,

t₁, t₂ ... t_n - czas pobierania poszczególnych próbek, h,

n - liczba próbek.

Ocenę ryzyka zawodowego przeprowadza się na podstawie znajomości tzw. krotności przekroczenia wartości dopuszczalnej k_NDS, którą określa się jako iloraz wartości wskaźnika ekspozycji do wartości NDS:

W przypadku gdy:

I<nds < 0,5 - ryzyko jest małe (M), pomijalne (pomiary raz na dwa lata)

0,5 < k_Nos < 1,0 - ryzyko jest średnie (Ś), akceptowalne (pomiary raz wroku)

I<nds > 1,0 - ryzyko jest duże (D), nieakceptowalne (pomiary minimum co jeden rok).

HAŁAS

Ocena narażenia zawodowego na hałas polega na porównaniu wartości zmierzonych oraz obliczonych wartości hałasu z wartościami dopuszczalnymi (poziomu ekspozycji na hałas odniesionego do 8-godzinnego dnia pracy, dawki hałasu, maksymalnego poziomu dźwięku A oraz szczytowego poziomu dźwięku C). Wystarczy przekroczenie tylko jednej z normowanych wartości, aby uznać warunki panujące na stanowisku pracy za niezgodne z przepisami.

Do oceny narażenia zawodowego na hałas i ryzyka powstania negatywnych skutków działania hałasu w postaci uszkodzeń słuchu (kryterium szkodliwości) można przyjąć następującą zasadę:

L-zm < 0,5 NDN - ryzyko małe (M), pomijalne (pomiary raz na dwa lata)

0,5 NDN < L_zm < 1,0 NDN - ryzyko średnie (Ś), akceptowalne (pomiary raz w roku)

Lzm > 1,0 NDN - ryzyko duże (D), nieakceptowalne (pomiary minimum co 1 rok)

gdzie:

L_zm - zmierzone lub obliczone wielkości charakteryzujące hałas,

NDN - wartości dopuszczalne, wynikające z obowiązujących przepisów.

Tablica 1

Ocena ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na hałas (kryterium szkodliwości dla narządu słuchu)

Ekspozycja na hałas	Krotność przekroczenia	Ryzyko
	NDN
Leq,8h < 82 dB
Lamax< 109 dB	f<NDN < 0,5	małe (pomijalne)
LCpeak< 129 dB
Leq.8h = 85 dB
Lamax= 109-115 dB	/ca/d/v = 0,5-1,0	średnie (akceptowalne)
LcPeak= 129-135 dB
Leq,8h > 85 dB
/-amax>115dB	kNDN> 0,5	Duże (nieakceptowalne)
LCpeak> 135 dB

Przykład oceny ryzyka zawodowego wynikającego z narażenia na hałas, po przyjęciu kryterium jego szkodliwości dla narządu słuchu, przedstawiono w tablicy 1.

DRGANIA MECHANICZNE

Przyjmując, że drgania to wszelkie wychylenia ciał stałych ciekłych i gazowych od poło­żenia równowagi pod wpływem działania sił sprężystych przyłożonych z zewnątrz do danego ciała i powodujących jego wychylenie. W zawiązku z tym mogą być opisane przez następujące wielkości:

• wychylenie ( przemieszczenia )

• prędkość

• przyspieszenie

Przyspieszenie - wielkość podlegająca pomiarowi na stanowisku pracy celem oceny wpływu drgań mechanicznych na organizm człowieka. Wielkość ta najlepiej charakteryzuje proces drganiowy od strony energetycznej. Również normatywy higieniczne krajowe i europejskie wyrażone są w tej wielkości.

Wartość skuteczna przyspieszenia drgań uwzględnia historię czasową przebiegu drgań oraz informację o wielkości amplitudy. Pomiar tej wielkości umożliwia detektor wbudowany w wibrometr. Do pełnego ilościowego i jakościowego opisu drgań złożo­nych konieczna jest ich prezentacja w funkcji częstotliwości.

Zróżnicowaną reakcje organizmu na drgania, w zależności od ich składu widmowego, uwzględnia się wprowadzając: wartość skuteczną przyspieszenia drgań w dziedzinie częstotliwości - RMS.

Parametrem podlegającym ocenie dla drgań miejscowych jest ekspozycja dzienna, wyrażona w postaci równoważnej energetycznie dla 8-godzin działania sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych ( ahwx, ahwy, ahwz ).

Parametrem podlegającym ocenie dla drgań ogólnych jest ekspozycja dzienna, wyrażona w postaci równoważnej energetycznie dla 8-godzin działania skutecznego, ważonego częstotliwościowo przyspieszeń drgań dominującego wśród przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych z uwzględnieniem właściwych współczynników ( 1,4ahxw, 1,4 ahwy, ahwz).

Ryzyko zawodowe, będące następstwem narażenia na drgania określone jest przez krotność czynnika, określonego z poniższego wzoru:

gdzie: a_dop - dopuszczalna równoważna energetycznie dla 8-godzin działania wartość sumy wektorowej skutecznych, ważonych częstotliwościowo przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych ( a_hwx, a_hwy, a_hwz) -dl wibracji miejscowej, lub dopuszczalna wartość wyrażona w postaci równoważnej energetycznie dla 8-godzin działania skutecznego, ważonego częstotliwościowo przyspieszeń drgań dominującego wśród przyspieszeń drgań wyznaczonych dla trzech składowych kierunkowych z uwzględnieniem właściwych współczynników (1,4 ahwx, 1,4 ahwy, ahwz) - dka wibracji ogólnej.

W przypadku, gdy

• krotność jest mniejsza od 0,5 NDN ( ryzyko małe - M; pomiary raz na dwa lata ),

• krotność jest między 0,5 NDN, a NDN ( ryzyko średnie - Ś ) - akceptowalne (pomiary raz na rok),

• krotność jest większa do NDN ( ryzyko duże - D ) - nieakceptowalne (pomiary co najmniej raz w roku).

CZYNNIKI MECHANICZNE

W procesie pracy człowiek oddziaływuje bezpośrednio lub pośrednio na szeroko rozumiane przedmioty pracy (narzędzia, maszyny, oprzyrządowanie i wyposażenie stanowisk pracy, surowce, materiały i półfabrykaty stałe lub płynne, wyroby gotowe itp.), które - w strefach swojego naturalnego oddziaływania - stanowią potencjalne źródła niebezpiecznych czynników mechanicznych, mogących powodować zagrożenia, głównie urazami.

Zagrożenie urazami powstaje wówczas, gdy nastąpi kolizyjne zetknięcie człowieka z przedmiotem pracy, maszyną narzędziem lub innym wyposażeniem stanowiska pracy bądź jego otoczenia, będącym źródłem czynnika niebezpiecznego. Kolizje te mogą prowadzić do bezpośredniego uderzenia, przecięcia, zmiażdżenia, przebicia itp. urazu ciała człowieka. Urazy mechaniczne ciała człowieka mogą być również następstwem takich zdarzeń, jak poślizgnięcie się na posadzce czy upadek z wysokości.

Czynniki mechaniczne powodujące takie następstwa stanowią istotną i specyficzną grupę wśród czynników mogących występować w procesie pracy. Do tej grupy należą wszelkie czynniki fizyczne, które mogą być przyczyną urazów lub nawet zgonów, powodowanych mechanicznym działaniem na człowieka maszyn lub innych przedmiotów pracy, bądź ich części, oraz poślizgnięciem, potknięciem lub upadkiem. Urazy o charakterze mechanicznym powodują także takie czynniki, jak: gorące lub zimne powierzchnie oraz żrące substancje.

Niebezpieczne czynniki mechaniczne można podzielić na następujące grupy:

1. przemieszczające się maszyny oraz transportowane przedmioty,

2. ruchome elementy,

3. ostre, wystające oraz chropowate elementy,

4. spadające elementy,

e) płyny pod ciśnieniem,

f) śliskie, nierówne powierzchnie,

g) ograniczone przestrzenie (dojścia, przejścia, dostępy),

h) położenie stanowiska pracy w odniesieniu do podłoża (praca na wysokości oraz w zagłębieniach)

i) inne, np. powierzchnie gorące lub zimne, żrące substancje

Zagrożenia urazami mogą być powodowane niebezpiecznymi czynnikami mechanicznymi, występującymi zarówno podczas normalnego (ustalonego przez projektanta i /lub producenta) funkcjonowania maszyny lub innego przedmiotu pracy, jak i w sytuacjach powstających na skutek zakłóceń, które powodują naruszenie normalnych warunków ich funkcjonowania, prowadząc do defektów, uszkodzeń lub awarii maszyn i, często trudnych do przewidzenia, następstw. Powoduje to również zwiększenie częstotliwości interwencji w celu usuwania zakłóceń, co wiąże się z reguły z narażeniem na różnorodne czynniki mogące powodować urazy.

Skutki zdrowotne dla osób narażonych na działanie czynników mechanicznych, zwłaszcza wymienionych w punktach a) - e), zależą przede wszystkim od:

a) usytuowania strefy oddziaływania danego czynnika w stosunku do strefy pracy człowieka,

b) energii wzajemnego oddziaływania danego czynnika i człowieka,

c) energii kinetycznej elementów lub maszyn,

d) energii potencjalnej części, które mogą się poruszać pod wpływem siły ciężkości, oraz elementów sprężystych lub nad- i podciśnienia płynów,

e) rodzaju, kształtu i gładkości powierzchni elementów (elementy tnące, ostre krawędzie itp.), z którymi może się stykać człowiek nawet wówczas, gdy się nie poruszają

f) położenia względem siebie elementów mogących przy poruszaniu się tworzyć strefy niebezpieczne, np. obcinania, wciągania.

W Centralnym Instytucie Ochrony Pracy został opracowany komputerowy system rejestracji zagrożeń i oceny ryzyka STER, w którym między innymi zaproponowano prostą i przyjazną użytkownikowi metodę oceny ryzyka związanego z zagrożeniami czynnikami mechanicznymi. Jest ona przykładem metody umożliwiającej ilościowe ujmowanie wyników oceny.

Metoda ta opiera się na założeniu, że prawdopodobieństwo zaistnienia wypadku jest funkcją możliwości:

• kolizyjnego stykania się człowieka z niebezpiecznymi czynnikami mechanicznymi występującymi przy normalnym funkcjonowaniu środków pracy,

• powstawania różnorodnych zakłóceń w normalnym funkcjonowaniu środków pracy.

Można przyjąć, że im bardziej ograniczymy te możliwości, tym prawdopodobieństwo zaistnienia niepożądanych następstw (wypadków) będzie mniejsze. Założyć można również, że ograniczenie tych możliwości wiąże się wprost ze spełnieniem kryteriów, zasad i wymagań bezpieczeństwa dotyczących zmniejszenia:

- powstawania i oddziaływania na człowieka niebezpiecznego czynnika (likwidacja źródeł czynników bądź zmniejszenie wartości ich parametrów i (lub) czasu ekspozycji poprzez działania techniczne i organizacyjne),

- zdolności człowieka-operatora do stwarzania sytuacji niebezpiecznych przez kształtowanie jego bezpiecznych zachowań w procesie wykonywania pracy.

Jeśli zatem przez n oznaczymy wielkość charakteryzującą dany czynnik w wyżej wymienionym aspekcie, nazywaną skrótowo poziomem oceny czynnika, to wskaźnik prawdopodobieństwa p zaistnienia niepożądanych następstw (wypadków) w czasie pracy będzie proporcjonalny do wielkości n oraz względnego czasu ekspozycji T, czyli udziału oddziaływania danego czynnika na człowieka-operatora w czasie wykonywania jego pracy t_p.

Mając na względzie uzyskiwanie wyników oceny w przedziale od 0 do 1 oraz uwzględniając wskaźnik A, odzwierciedlający wpływ czasu ekspozycji na powstawanie wypadków, wskaźnik prawdopodobieństwa zaistnienia niepożądanych następstw można wyrazić zależnością

(5)

przy czym czas względny: T = ± (t_P - czas ekspozycji).

Dla stałej A proponuje się przyjąć wartość A = 1,3. Przyjęcie tej wartości zapewnia aproksymację podanej wyżej funkcji wykładniczej zgodnie z rzeczywistym wpływem czasu na prawdopodobieństwo zaistnienia następstw zagrożenia.

Przy określaniu poziomu oceny czynnika n niezwykle ważne jest ustalenie właściwych kryteriów oceny danego czynnika.

W celu ułatwienia określania poziomu oceny dla poszczególnych czynników mechanicznych autorzy podali podstawowe kryteria oceny i nadali im z góry wagi, określające znaczenie poszczególnego kryterium dla zaistnienia nieszczęśliwych zdarzeń, z uwzględnieniem ciężkości ich następstw.

Za poziom oceny czynnika n przyjmuje się iloraz sum zważonych względnych wartości kryteriów (Σz) i ich wag (Σw), a następnie wylicza wskaźnik prawdopodobieństwa zaistnienia nieszczęśliwych zdarzeń z podanej wcześniej zależności:

p = 1- n·1,3^-T .

Aby oszacować ryzyko zawodowe wynikające z ekspozycji na czynniki mechaniczne należy, oprócz określenia wskaźnika prawdopodobieństwa zaistnienia określonych następstw zagrożenia, znać stopień ciężkości tych następstw. Przyjęto w programie, że prawdopodobieństwo zaistnienia następstw zagrożenia danym czynnikiem jest: małe - M dla p < 0,4; średnie - Ś dla 0,4 < p < 0,6; duże - D dla p > 0,6).

Stopień ciężkości następstw proponuje się określać następująco:

• mały stopień ciężkości (C1), znikome urazy, np. niewielkie skaleczenia, stłuczenia

• średni stopień ciężkości (C2), urazy powodujące absencje, np. znaczne skaleczenia, rozległe stłuczenia

• duży stopień ciężkości (C3), ciężkie urazy powodujące długotrwałą absencję, inwalidztwo, np. ciężkie złamania i zmiażdżenia, amputacje, lub śmierć.

Bierze się przy tym pod uwagę maksymalną ciężkość.

Do oceny ryzyka powodowanego czynnikami mechanicznymi przyjęto następujące zasady:

	Ciężkość następstw
Wskaźnik prawdopodobieństwa następstw	mała Ci	średnia C2	Duża c3
Mały	małe	rnałe	Średnie
Średni	małe	średnie	Duże
Duży	średnie	duże	Duże

Ciężkość następstw ocenia się wg następującej zasady:

mała: dla znikomych urazów (np. niewielkie skaleczenia, stłuczenia)

średnia: dla urazów powodujących absencję (np. znaczne skaleczenia, rozległe stłuczenia)

duża: dla ciężkich urazów powodujących długotrwałą absencję, inwalidztwo (np. ciężkie złamania i zmiażdżenia, amputacje) lub śmierć

OBCIĄŻENIE PSYCHICZNE

Obciążenie psychiczne nie jest pojęciem jednoznacznie określonym, co wynika zapewne z wielkiej złożoności tego zjawiska.

Generalnie jednak dają się wyróżnić niżej omówione nurty w podejściu do tej problematyki.

Obciążenie psychiczne jako cecha zadania i środowiska pracy

W tym nurcie obciążenie psychiczne określane jest jako całokształt stymulacji, jaka oddziałuje na człowieka w sytuacji pracy. Obciążenie psychiczne jest zatem sumą obciążenia informacyjnego, wynikającego z tego, że bodźce środowiska zewnętrznego mają dla człowieka określone znaczenie treściowe (dostarczają informacji) oraz obciążenia stymulacyjnego związanego z tym, że bodźce te wywołują określony poziom pobudzenia.

Źródłem tak rozumianego obciążenia są następujące czynniki

:• Fizyczne elementy środowiska pracy

• hałas,

• mikroklimat,

• oświetlenie,

• drgania i wibracje,

• zanieczyszczenia chemiczne,

• pyły

Wyniki badań dowiodły, że tzw. choroby psychogenne (wynikające ze stresu psychicznego) występują szczególnie silnie w tych miejscach pracy, gdzie istnieją złe fizyczne warunki pracy.

Także świadomość, że pracuje się w szkodliwych dla zdrowia warunkach, wywołuje lęk ze wszystkimi jego konsekwencjami.

Psychospołeczne elementy środowiska pracy

W zakresie psychospołecznych warunków pracy szczególnie istotne z punktu widzenia wpływu na wielkość obciążenia psychicznego są następujące czynniki:

* Nadmierne wymagania w pracy

Wymagania, jakie stawiane są człowiekowi w związku z wykonywaniem określonych zadań dotyczyć mogą obciążenia ilościowego i jakościowego pracą. O obciążeniu ilościowym mówimy wówczas, gdy pracy jest za dużo, o obciążeniu jakościowym - gdy praca jest za trudna.

Wyniki wielu badań wskazują, że nadmiar pracy związany jest z gorszym stanem zdrowia pracowników. Na przykład wykazano, że przeciążenie pracą może prowadzić do takich reakcji stresowych jak obniżenie poczucia własnej wartości, zmniejszona motywacja do pracy, nadużywanie alkoholu, zwiększona absencja w pracy. Stwierdza się też, że nadmierna liczba godzin pracy związana jest z większym ryzykiem zgonu z powodu choroby wieńcowej. Osoby, które pracują zbyt długo (również w godzinach nadliczbowych) wykazują szereg fizjologicznych objawów stresu: nadmierne wydzielanie katecholamin (adrenaliny i noradrenaliny), mają także podwyższone ciśnienie krwi i przyspieszone tętno. Charakteryzuje je również - w porównaniu z osobami pracującymi normalną liczbę godzin - większe napięcie emocjonalne i wyższy poziom zmęczenia. Co charakterystyczne, wspomniane wyżej wskaźniki fizjologiczne i psychologiczne utrzymują się na wyższym poziomie nie tylko w trakcie samej pracy, ale również po pracy, gdy dana osoba już wypoczywa. Problemem jest więc zbyt długi powrót organizmu do stanu normalnego, brak czasu na jego pełną regenerację.

Przeciążenie jakościowe pracą także może prowadzić do stresu psychicznego,

a w konsekwencji stanowić czynnik ryzyka w pogorszeniu zdrowia fizycznego i psychicznego pracownika. Wskazują na to m.in. wyniki badań prowadzonych w grupie pracowników administracji i profesorów uniwersyteckich: przeciążenie trudną pracą podgrupy profesorów prowadziło do negatywnych stanów emocjonalnych, np. do obniżenia poczucia własnej wartości.

Nadmierne wymagania mogą polegać na dużym obciążeniu wielu funkcji psychicznych jednocześnie albo też na szczególnym obciążeniu jakiejś grupy funkcji, np. w zakresie odbioru informacji (konieczność koncentracji uwagi, dużej selektywności w odbiorze bodźców wzrokowych, itp.), w zakresie przetwarzania informacji (np. podejmowanie wielu decyzji, rozwiązywanie skomplikowanych problemów), czy też w zakresie funkcji wykonawczych, stawiających określone wymagania psychomotoryczne.

* Zbyt niskie wymagania w pracy

Czynnikiem obciążającym psychicznie są również sytuacje biegunowo różne od wyżej omówionych, tzn. bardzo niskie wymagania w pracy.

O niedociążeniu jakościowym możemy mówić wówczas, gdy człowiek wykonuje pracę mało urozmaiconą monotonną nie wymagającą żadnych specjalnych umiejętności, pozostającą znacznie poniżej możliwości wykonawcy i poziomu jego przygotowania zawodowego. Zazwyczaj powyższe właściwości pracy współwystępujące sobą stąd można mówić o nich łącznie.

Zasadniczy wpływ na usankcjonowanie i upowszechnienie się uproszczonych form pracy we współczesnych organizacjach gospodarczych miała "naukowa organizacja pracy" Taylora z początków XX wieku. Głosiła ona, że największą efektywność uzyska się wówczas, gdy praca będzie podzielona na małe fragmenty, tak że pracownik uzyska w krótkim czasie perfekcję w wykonywaniu bardzo wąskiego, przydzielonego mu odcinka pracy. Ta "praca w okruchach" spotkała się z biegiem czasu z ostrą krytyką. Zaczęto odchodzić od idei Taylora wskazując, że praca powinna być tak zorganizowana, by stanowiła sensowną całość i dawała możliwość wykazania i rozwijania uzdolnień.

* Ograniczona kontrola w pracy

Kontrola w środowisku pracy definiowana jest jako stopień, w jakim pracownik ma możliwość swobodnego planowania i wykonywania czynności roboczych oraz wpływania na warunki pracy lub też jako "dysponowanie zasobami -organizacyjnymi, społecznymi i osobistymi - dzięki którym można wpływać na warunki prac/.

Wyniki badań eksperymentalnych wskazują że świadomość braku kontroli nad warunkami i środowiskiem, w jakich przebywa człowiek powoduje wzrost poziomu negatywnego napięcia emocjonalnego i obniża poziom wykonania zadań. Istotne znaczenie ma także świadomość skuteczności kontroli: jeśli kontrola jest niepełna, to znaczy można podjąć działanie, ale brak jest informacji o jego efektywności - wówczas powstaje reakcja stresowa.

Kontrola pracownika w środowisku pracy bywa rozpatrywana w dwóch aspektach: jako poczucie własnej autonomii (świadomość, że można być samodzielnym) oraz jako świadomość uczestnictwa w podejmowaniu decyzji (możliwość udziału w decyzjach o zasięgu szerszym niż zakres własnych obowiązków). Poziom obciążenia psychicznego i związanego z tym odczuwanego stresu zależy od ograniczeń w zakresie obu form kontroli.

Problematyką obciążenia psychicznego w środowisku pracy, a szczególnie kwestią jego pomiaru i oceny zajmuje się obecnie Międzynarodowa Organizacja Normalizacyjna (International Standard Organization, ISO). Trwają prace nad projektem normy ISO 10075 Zasady ergonomiczne dotyczące problematyki obciążenia psychicznego pracą ("Ergonomie principles related to mental workload"). Część 3 normy dotyczyć będzie zagadnień pomiaru i oceny obciążenia psychicznego (Part 3: "Measurement and assessment of mental workload").

Projekt przewiduje, że wytyczne dotyczące pomiaru i oceny obciążenia psychicznego pracą będą miały postać modelu trójwymiarowego, uwzględniającego następujące kwestie:

• możliwość dokonywania pomiaru na każdym z trzech poziomów sytuacji stresowej:

=> na poziomie stymulacji zewnętrznej => na poziomie bezpośredniej reakcji stresowej

=> na poziomie odroczonych w czasie skutków określonej stymulacji zewnętrznej;

• możliwość dokonywania pomiaru za pomocą następujących kategorii metod:
=> fizjologicznych

=> psychologicznych

=> subiektywnych skal ocen

=> analizy środowiska pracy;

• możliwość stosowania metod o różnym poziomie złożoności i precyzji:
=> metody na poziomie orientacyjnym

=> metody bardziej złożone

=> metody profesjonalne.

W opracowanym w Centralnym Instytucie Ochrony Pracy programie komputerowym STER została zaproponowana stosunkowo prosta, łatwa do stosowania, metoda szacowania obciążenia psychicznego odwołująca się do oceny obserwatora zewnętrznego.

Metoda utworzona została na podstawie "Listy Kontrolnej Treści Pracy" (Check-list of Job Content) propagowanej przez Europejską Fundację Poprawy Warunków Pracy i Życia. Lista ta przewiduje szacowanie następujących "parametrów" pracy (jako wskaźników występowania obciążenia):

• długości cykli pracy,

• monotonii zadań,

• poziomu koncentracji uwagi,

• cząstkowości pracy,

• wymagań emocjonalnych,

• presji czasu,

• jakości organizacji pracy,

• współpracy z innymi wydziałami,

• dysponowania "zasobami technicznymi" (sprzętem, oprzyrządowaniem itp.),

• możliwości uzyskania wsparcia społecznego w pracy (ze strony przełożonego,
  kolegów, itp.),

• zakresu kontroli w pracy (wpływ na metody pracy, tempo itp.),

• dostępności informacji zwrotnej o wynikach pracy,

• możliwości kontaktów społecznych w pracy,

• intensywności konfliktów w pracy.

Skala zawiera 20 pytań, na które odpowiada się "tak" lub "nie". Suma punktów na wszystkie pytania jest miarą obciążenia psychicznego na stanowisku pracy. Wynik 0-3 punktów interpretowany jest jako małe ryzyko (ze względu na wielkość obciążenia psychicznego), wynik4-11 punktów -jako umiarkowane ryzyko, zaś 12-20 punktów - jako duże ryzyko. Interpretacja treściowa skali pozwala dodatkowo skonstatować, w jakich sferach pracy tkwią główne źródła stresu.

Systematyczne stosowanie tej skali w pewnych odstępach czasu i w odniesieniu do różnych grup pracowniczych pozwala na kontrolę zachodzących zmian w poziomie obciążenia psychicznego pracą, a także umożliwia dokonywanie porównań między różnymi grupami zawodowymi w tym zakresie.

OBCIĄŻENIE STATYCZNE

Nadmierne i niewłaściwe obciążenie układu ruchu związane z pracą zawodową jest przyczyną wielu urazów i dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego. Ma na to wpływ niewłaściwa pozycja podczas pracy, zbyt duża masa przedmiotów i narzędzi pracy, jak również niewłaściwa częstość powtórzeń wykonywanych czynności.

Stworzenie stanowiska pracy, które nie powodowałby nadmiernego obciążenia i zmęczenia układu mięśniowo-szkieletowego pracownika, wymaga przeanalizowania parametrów związanych z pozycją przy pracy, siłą wywieraną podczas pracy oraz czasem oddziaływania siły przy określonej pozycji ciała, a także częstotliwością ich zmian lub powtórzeń. Te trzy podstawowe parametry, wpływające na obciążenie układu mięśniowo-szkieletowego w procesie pracy, powinny być rozpatrywane łącznie. Do danej pozycji, optymalnej dla wykonywanej czynności oraz wartości sił zewnętrznych, powinna być dostosowana optymalna częstotliwość powtarzania tej czynności.

W celu oceny ryzyka związanego z obciążeniem układu mięśniowo-szkieletowego wyodrębniono dwa czynniki łączące parametry wpływające na to obciążenie. Analiza tych czynników pozwala na ocenę obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego na stanowisku pracy i wyrażenie ryzyka w trójstopniowym systemie oceny stanowiska pracy.

Parametry wpływające na obciążenie układu mieśniowo-szkieietowego

- Pozycja przy pracy

Pozycja przyjmowana podczas pracy zdeterminowana jest poprzez zależności pomiędzy konstrukcją stanowiska pracy, koniecznością wykonywania określonych czynności a wymiarami antropometrycznymi operatora. W związku z tym, w projekcie stanowiska pracy powinny być wzięte pod uwagę ograniczenia związane z wymiarami ciała z uwzględnieniem procesu pracy.

Przestrzenna konstrukcja stanowiska pracy powinna być dostosowana do operatora i zapewniać właściwą pozycję ciała.

Stanowisko pracy i wykonywane przez operatora czynności nie powinny narzucać mu konieczności utrzymywania niewygodnych pozycji, np. skrętu czy pochylenia ciała. Pozycje takie powodują występowanie dużych wartości sił ściskających i tnących oraz momentów sił w kręgosłupie i w stawach kończyn górnych i dolnych, co jest bezpośrednią przyczyną powstawania dolegliwości układu mięśniowo-szkieletowego.

- Siła fizyczna

Niewłaściwa pozycja przy pracy może powodować znaczne obciążenie i zmęczenie układu mięśniowego. Zjawisko to jest odpowiednio pogłębiane, gdy występuje konieczność wywierania siły na składowe elementy stanowiska pracy jakimi są środki pracy, narzędzia pracy oraz elementy sterownicze.

Na stanowisku pracy czynności wymagające wywierania siły powinny być zaprojektowane tak, aby były wykonywane w sposób optymalny z uwzględnieniem pozycji przy pracy, kierunku działania i wartości siły, częstotliwości jej występowania oraz czasu oddziaływania. Siła fizyczna musi być wywierana przez te grupy mięśniowe, które są wstanie pokonać wartość siły zewnętrznej, co wiąże się również z odpowiednią pozycją podczas wykonywania danej czynności. Należy także uwzględnić fakt, iż w czasie pracy różne mięśnie i grupy mięśniowe powinny być aktywizowane na zmianę, tak aby nie powodować przeciążeń statycznych i zmęczenia układu mięśniowego. W czasie pracy powinno się unikać nierównomiernego rozłożenia obciążeń pomiędzy różnymi częściami ciała przez uwzględnienie wymagań odnośnie do wartości siły oraz wielkości, kształtu i usytuowania urządzeń sterowniczych oraz narzędzi pracy, na które pracownik oddziałuje.

Wynika z tego, że wartości sił wywieranych przez pracownika w czasie pracy powinny być utrzymane na akceptowalnym poziomie, przy czym poziom ten w przypadku prac ręcznych zależy od:

• czynników związanych z środkami pracy (masa, kształt, wielkość oraz umiejscowienie przedmiotu),

• czasu trwania i częstotliwości wywierania siły,

• pozycji operatora,

• czynników subiektywnych związanych z operatorem (technika pracy, płeć, wiek, stan zdrowia i wyszkolenia).

Jako że istnieje ścisła zależność pomiędzy tymi parametrami, w procesie projektowania lub oceny stanowiska pracy należy je wszystkie uwzględnić.

- Wysiłek statyczny i obciążenia powtarzalne

Najbardziej niebezpiecznymi z punktu widzenia obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego są: wysiłek statyczny i obciążenia powtarzalne.

Jeżeli napięcie mięśniowe nie jest związane ze zmianą długości mięśnia oznacza to, że występuje napięcie statyczne mięśnia. Z ergonomicznego punktu widzenia statyczne napięcie mięśniowe charakteryzowane jest poprzez czas trwania tego napięcia dla określonego poziomu siły.

Przeprowadzone badania wykazały, iż nawet podczas wykonywania prac powszechnie uważanych za lekkie i powodujących małe obciążenie układu ruchu może występować nadmierne obciążenie układu mięśniowego, spowodowane niewłaściwą

techniką pracy. Wyniki wielu badań wskazują, iż przyczyną dolegliwości układu mięśniowego, oprócz niewłaściwej pozycji podczas pracy, jest rytm pracy. Wykazano, że występuje zależność pomiędzy częstością ruchów ramienia a dolegliwościami układu mięśniowo-szkieletowego, a także, że zarówno wartość obciążenia mięśniowego, jak i częstość jego zmian mają wpływ na rozwój tego typu dolegliwości.

W celu oceny obciążenia podczas pracy, scharakteryzowanej przez parametry odnoszące się do pozycji przy pracy, siły zewnętrznej i czasu trwania, wyodrębniono dwa czynniki ryzyka: obciążenie statyczne i monotypie. Czynniki te łączą trzy omawiane wcześniej parametry i pozwalają na ocenę obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego w zależności od ich wartości. W karcie zagrożeń czynniki te są uwzględnione w grupie czynników uciążliwych.

OBCIĄŻENIE UKŁADU MIĘŚNIOWEGO

Do bezpośredniej obiektywnej oceny obciążenia układu mięśniowego podczas wykonywania czynności na stanowisku pracy stosuje się różne metody badawcze. Za najprostszą można uznać szacowanie obciążenia układu ruchu przez obserwację wizualną pozycji ciała przy pracy. Obecnie najpowszechniej używaną metodą tego typu jest OWAS (Ovako Working Posturę Analysis System).

Czynnik "obciążenie statyczne" pozwala ocenić obciążenie jako duże, średnie lub małe, w zależności od czasu utrzymywania pozycji ciała, określonej zgodnie z kategoriami metody OWAS.

Analizę obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego poprzez ocenę czasu wykonywania poszczególnych czynności pracy oraz przyjmowanych pozycji ciała można przeprowadzić metodą bezpośredniej obserwacji na stanowisku pracy, jednakże zaleca się filmowanie pracownika na stanowisku pracy i następnie przeprowadzenie analizy na podstawie filmu.

Za pomocą metody OWAS może być przeprowadzona ilościowa analiza standardowych pozycji przyjmowanych podczas pracy, z uwzględnieniem wartości sił zewnętrznych. Metoda OWAS umożliwia klasyfikację pozycji pleców, ramion i nóg oraz wartości obciążenia zewnętrznego. Położenie pleców może przybierać kod pozycji od 1 do 4, położenie kończyn górnych - od 1 do 3, położenie nóg - od 1 do 7.

Klasyfikacji takiej podlega również obciążenie zewnętrzne. Zgodnie z metodą OWAS obciążenie może być klasyfikowane jako 1, gdy wartość siły zewnętrznej nie przekracza 10 kG. W przedziale pomiędzy 10 a 20 kG jest klasyfikowane jako 2, powyżej 20 kG - jako 3. Na potrzeby oceny ryzyka poprzez czynnik "obciążenie zewnętrzne" zróżnicowano wartości tego obciążenia dla mężczyzn, kobiet i młodocianych, opierając się na aktach prawnych.

na lub modyfikowana zgodnie z poczuciem wygody pracownika.

Cyfry określające pozycje składowe położenia pleców, ramion i nóg tworzą kod pozycji przy pracy. Na podstawie kodu pozycji oraz odpowiedniej tabeli można zakwalifikować daną pozycję pracy do jednej z czterech kategorii oceny.

Kombinacje położeń poszczególnych członów (plecy, ramiona, nogi), z uwzględnieniem obciążenia zewnętrznego, są zgrupowane w czterech kategoriach oceny stanowiska pracy oraz wynikających z tej oceny działań odnośnie do poprawy warunków pracy na tym stanowisku.

Kategoria 1: pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy są naturalne. Obciążenie jest optymalne lub akceptowalne. Nie ma potrzeby dokonywania zmian na stanowisku.

Kategoria 2: pozycja lub pozycje przyjmowane podczas pracy mogą mieć negatywny wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy. Obciążenie jest prawie akceptowalne. Nie ma potrzeby dokonywania zmian na stanowisku, ale należy wziąć pod uwagę konieczność przeprowadzenia takich zmian w najbliższej przyszłości.

Kategoria 3: pozycja lub pozycje przyjmowane w czasie pracy mają negatywny wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy. Obciążenie jest duże. Zmiany na stanowisku pracy muszą być przeprowadzone tak szybko, jak to jest możliwe.

Kategoria 4: pozycja lub pozycje przy pracy mają bardzo negatywny wpływ na układ mięśniowo-szkieletowy. Obciążenie jest bardzo duże. Zmiany na stanowisku pracy muszą być przeprowadzone natychmiast.

Czas utrzymywania pozycji określonej kategoriami metody OWAS

Do celów analizy obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego dla każdej z utrzymywanych pozycji istotny jest czynnik czasu, tzn. częstotliwość powtarzania i czas trwania określonej czynności. Wadą metody OWAS jest to, że nie uwzględnia ona częstości zmian danych pozycji oraz rytmu pracy. W związku z tym występują trudności w zróżnicowaniu pracy statycznej i dynamicznej. Istnieje jednakże możliwość oceny w procesie obserwacji czasu występowania danej pozycji w odniesieniu do czasu pracy (wyrażana w % czasu pracy). W związku z tym zaproponowano ocenę obciążenia związanego z wykonywaniem czynności określonej kategorii (OWAS) w trójstopniowym systemie oceny.

Zróżnicowane zostały pozycje wymuszona i niewymuszona.

Pozycja wymuszona to pozycja, która jest narzucona konstrukcją stanowiska pracy lub rodzajem wykonywanych czynności. Nie jest możliwa modyfikacja tej pozycji pod wpływem subiektywnego odczucia pracownika, zgodnie z jego preferencjami.

Pozycja niewymuszona to taka pozycja, która może być zmienia

Tablica 1 InInterpretacja wyników oceny obciążenia statycznego

Obciążenie	Pozycja ciała przy pracy (kategorie OWAS)	Czas utrzymywania jednej pozycji (% zmiany roboczej)
MAŁE	pozycja niewymuszona kategorii 1	do 70%
		pozycja wymuszona kategorii 1 lub niewymuszona kategorii 2	do 50%
		pozycja wymuszona kategorii 2	do 30%
	ŚREDNIE	pozycja niewymuszona kategorii 1	powyżej 70%
		pozycja wymuszona kategorii 1 lub niewymuszona kategorii 2	od 50% do 70%
		pozycja wymuszona kategorii 2	od 30% do 50%
		pozycja wymuszona kategorii 3 lub 4	do 30%
	DUŻE	pozycja wymuszona kategorii 1 lub niewymuszona kategorii 2	powyżej 70 %
		pozycja wymuszona kategorii 2	powyżej 50%
		pozycja wymuszona kategorii 3 lub 4	powyżej 30%

W celu oceny obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego przez czynnik "obciążenie statyczne" należy na podstawie chronometrażu zróżnicować czynności wykonywane na stanowisku pracy ze względu na kategorię przyjmowanej pozycji i obciążenia zewnętrznego. Dla każdej z wyodrębnionych czynności pracy należy odszukać kod: położenia pleców, położenia ramion, położenia nóg, obciążenia zewnętrznego, z uwzględnieniem różnych wartości dla mężczyzn, kobiet i osób młodocianych.

Należy wpisać także czas wykonywania każdej z czynności pracy uwzględnionej w chronometrażu. Istotny jest czas wykonywania czynności w pojedynczym cyklu, a także ogólny czas wykonywania czynności, czyli czas z uwzględnieniem częstości pojawiania się danego cyklu, np.: jeżeli na pięć cykli "A" wykonywany jest jeden cykl czynności "B", to ogólny czas utrzymywania pozycji w cyklu "A" jest pięć razy dłuższy niż czas utrzymywania pozycji w cyklu "B".

Może się zdarzyć, na co należy także zwrócić uwagę, że dwie lub więcej z czynności pracy charakteryzują się takimi samymi wartościami kodów położenia pleców, ramion, nóg i obciążenia zewnętrznego. W takim przypadku należy uznać, że są to takie same warunki obciążenia układu mięśniowo-szkieletowego. Oznacza to, że dane czynności pracy traktowane są jako ta sama pozycja ciała i czas utrzymywania tej pozycji jest sumą czasów czynności pracy.

Do programu wpisywane są nazwy poszczególnych czynności, ogólny czas ich wykonywania, kody położenia pleców, ramion i nóg, a także wartość obciążenia zewnętrznego.

MONOTYPIA

Czynnik ten pozwala na ocenę obciążenia wykonywaniem prac powtarzalnych na podstawie liczby powtórzeń operacji roboczych wykonywanych w czasie zmiany.

Stanowisko i czynności pracy powinny być zaprojektowane tak, aby unikać obciążenia statycznego, a także zbyt częstego powtarzania tych samych ruchów, oraz umożliwiać ruch zgodnie z naturalnymi rytmami ruchu ciała.

W przypadku prac polegających na wykonywaniu czynności powtarzalnych, główne zagrożenie związane jest ze zbyt dużą częstością powtarzania określonych czynności roboczych.

W związku z tym określone zostały częstotliwości graniczne klasyfikujące obciążenie monotypią jako małe, średnie lub duże.

W celu oceny ryzyka wynikającego z monotypii pracy na podstawie chronometrażu, należy zgrupować ciąg wykonywanych czynności w operacje robocze i każdej z operacji nadać kolejno oznaczenia, np. "a", "b", "c" itd. Należy określić rodzaj wykonywanej operacji roboczej i zakwalifikować daną operację jako ruchy precyzyjne bądź operowanie przedmiotami o ciężarze poniżej lub powyżej 10 kG. Każdą z wyodrębnionych operacji należy zakwalifikować jako ruchy precyzyjne lub operowanie przedmiotami z siłą poniżej lub powyżej 10 kG.

Maksymalne liczby powtórzeń określonych operacji w ciągu zmiany roboczej, wyznaczające obciążenie monotypią, zostały przedstawione w tablicy 2. W tablicy tej uwzględniono siłę zewnętrzną związaną z rodzajem wykonywanej czynności. Na podstawie tabeli możliwe jest przeprowadzenie oceny obciążenia monotypią na określonym stanowisku pracy w trójstopniowym systemie oceny.

Tablica 2

Interpretacja wyników oceny obciążenia monotypią

Obciążenie	Liczba powtórzeń stereotypowej operacji w ciągu zmiany roboczej
		ruchy precyzyjne	siła zewnętrzna do 10 kG	siła zewnętrzna powyżej 10 kG
MAŁE	do 150	do 800	do 300
ŚREDNIE	150-3000	800- 1600	300 ♦ 800
DUŻE	powyżej 3000	powyżej 1600	powyżej 800

Metoda Risc Score jest metodą jakościowo - ilościową opierającą się na szacowaniu wielkości ryzyka z wykorzystaniem następujących parametrów:

R = S E P

(1)

gdzie:

R - ryzyko,

S - strata ludzka, materialna,

E - ekspozycja,

P - prawdopodobieństwo.

Poszczególne składniki iloczynu są wartościami liczbowymi którym przypisano określone czynniki. Opisy oraz wartości, jakie przyjmują, przedstawione są w poniższych tabelach.

Tabela 1

Ocena potencjalnych skutków zagrożenia. Wartości „S"

Wartość	Strata	Opis
				Straty ludzkie	Straty materialne
1	2	3	4
100	poważna katastrofa	wiele ofiar śmiertelnych	~ ponad 30 min zł.
40	katastrofa	kilka ofiar śmiertelnych	~ 3- 30 min zł.
15	bardzo duża	ofiara śmiertelna	~ 300 tys.- 3 min zł.
7	duża	ciężkie uszkodzenie ciała	~ 30-300 tys. zł.
3	średnia	absencja	~ 3-30 tys. zł.
1	mała	udzielenie pierwszej pomocy	~ poniżej 3 tys. zł.

Tabela nr.2

Ocena ekspozycji na zagrożenie. Wartości „E"

Wartość	Poziom ekspozycji
10	Stała
6	częsta (codziennie)
3	sporadyczna (raz na tydzień)
2	okazjonalna (raz na miesiąc)
1	minimalna (kilka razy rocznie)
0,5	znikoma (raz do roku)

` Tabela 3

Ocena prawdopodobieństwa zdarzeń. Wartości „P"

Wartość	Częstotliwość	Szansa w %
10	bardzo prawdopodobne	50	(1 na 2)
6	całkiem możliwe	10	(1 na 10)
3	mało prawdopodobne ale możliwe	1	(1 na 100)
1	tylko sporadycznie możliwe	0,1	(1 na 1 000)
0,5	możliwe do pomyślenia	0,01	(1 na 10 000)
0,2	praktycznie niemożliwe	0,001	(1 na 100 000)
0,1	tylko teoretycznie możliwe	0,0001	(1 na 1 000 000)

Poniższa tabela pokazuje określanie ryzyka w zależności od wyniku iloczynu.

Metodę Risc Score stosuje się do oceny stanowisk i procesów pracy, w których następuje częsta zmiana ekspozycji pracowników na czynniki środowiska pracy (np. hałas).

---