Ćwiczenia 3

Analiza stanu i struktury ludności

Struktura wg wieku i płci

Podstawowymi charakterystykami warunkującymi zachowania demograficzne są wiek i płeć. Powyższe cechy rozpatrywać będziemy łącznie, odwołując się do piramidy wieku ludności. Piramida wieku to graficzna prezentacja struktury wieku ludności. Na osi pionowej umieszczona jest informacja o wieku, zaś na dwóch osiach poziomych - lewej dla mężczyzn i prawej dla kobiet - poziome „belki” wskazują na liczbę ludności danej płci w danym wieku. Informacja o liczbie może być podana w wielkościach bezwzględnych (tysiące, miliony osób) bądź względnych (odsetek ludności danej płci). Generalnie wyróżnia się trzy typy piramid wieku utożsamianych z trzema typami reprodukcji ludności (rys. 2.1). Szybko zwężająca się wraz z przechodzeniem do starszych grup wieku piramida z szeroką podstawą jest typowa dla społeczeństw o reprodukcji rozszerzonej (wzrost liczby ludności w długim okresie). Piramida zastojowa, której dolna połowa przypomina prostokąt, jest wskazówką, iż mamy do czynienia z reprodukcją prostą (stabilizacja liczby ludności). Wreszcie piramida regresywna przypominająca wrzeciono mówi o reprodukcji zawężonej (spadek liczebności w długim okresie).

Piramida wieku dla Polski nie przypomina żadnego z tych trzech typów idealnych

Piramida wieku ludności Polski jest odzwierciedleniem wszystkich najważniejszych kryzysów społecznych, jakie wystąpiły w naszym kraju w trakcie ostatnich 100 lat, zarówno tych o charakterze politycznym (wojny światowe), jak i ekonomicznym („wielki krach” lat 1930. i transformacja lat 1990.). Każdy kryzys społeczny jest bowiem związany z obniżeniem skłonności ludności do zawierania związków małżeńskich i do prokreacji. Po ustaniu niesprzyjających warunków następuje jednak z reguły faza kompensacji, przejawiająca się próbą „nadrobienia straconego czasu”. W efekcie mamy do czynienia z zawężeniami i rozszerzeniami piramidy wieku, czyli z tak zwanymi pokoleniami niżu i wyżu demograficznego. Owe zniekształcenia piramidy wieku powtarzają się zgodnie z zasadą „echa demograficznego”. Zasada ta mówi, iż jeśli mamy do czynienia w danym okresie z pojawianiem się wyżu demograficznego, to za 25-30 lat - czyli wówczas, gdy rodzące się obecnie dziewczynki charakteryzować się będą najwyższą skłonnością do wydawania na świat potomstwa - na świat przychodzić będą również liczne roczniki, kolejny wyż. Z kolei obecny niż demograficzny za odpowiednią liczbę lat (ok. 28 - tyle wynosi bowiem średnio różnica pomiędzy kolejnymi pokoleniami) przełoży się na kolejny niż. Zasada „echa demograficznego” głosi również to, iż z biegiem lat „falowanie” ulega osłabnięciu, wskutek tego, iż nie wszystkie kobiety wydają na świat potomstwo w tym samym wieku. W praktyce oznacza to, iż „echo demograficzne” przestaje być widoczne w 3 pokoleniu po pojawieniu się modyfikującego liczebność danej generacji zdarzenia.

W przypadku Polski takimi bardzo widocznymi w zniekształceniach piramidy wieku zdarzeniami były dwie wojny światowe oraz transformacja polityczno-ekonomiczna lat 1990. Na początku lat 1940. rodziło się mało dzieci wskutek 1) niechęci jak i niemożności zawierania związków małżeńskich i płodzenia potomstwa, 2) tego, iż do wieku prokreacyjnego dochodziły relatywnie mało liczne roczniki urodzone w trakcie I wojny światowej. W latach 1946-1960 następuje faza powojennej kompensacji - odroczone małżeństwa zostają zawarte, rozłączeni małżonkowie cieszą się swą bliskością, w efekcie czego corocznie liczba urodzeń w pierwszej połowie lat 1950. bliska jest 800 tys. W latach 1960. widoczne jest wojenne echo - a w rezultacie pojawia się niż demograficzny. Lata 1970. to okres wzrostu liczby urodzeń z drugim powojennym wyżem demograficznym. Po okresie niżu lat 1980. i pierwszej połowy lat 1990. oczekiwać należało ponownie pojawienia się wyżu - rezultat dochodzenia do wieku prokreacyjnego wyżu przełomu lat 1970. i 1980. Sytuacja taka jednak nie wystąpiła, albowiem pojawił się nowy kryzys społeczny, konieczność dostosowania się do nowych warunków ekonomicznych.

Z punktu widzenia analizy długookresowej najważniejszym procesem związanym z przekształceniami struktury ludności według wieku jest starzenie się ludności, czyli wzrost udziału ludności starszej. Z reguły cezurą wieku używaną do wyodrębnienia starości jest wiek 60 lub 65 lat, niekiedy wykorzystywane jest kryterium ekonomiczne - początek wieku poprodukcyjnego (czyli 60 lat dla kobiet i 65 lat dla mężczyzn).

W ramach długookresowego procesu zmiany struktury wieku ludności jako rezultatu przejścia demograficznego wyodrębnić można kilka logicznych etapów. Pierwszy z nich charakteryzuje się odmłodzeniem struktury wieku ludności. Dopiero kolejne sekwencje tego procesu związane są ze starzeniem się ludności - początkowo powolny, później szybki wzrost odsetka seniorów jako konsekwencja starzenia się „od dołu piramidy wieku” (spadek udziału dzieci w rezultacie szybkiej redukcji dzietności), dopiero na późniejszym etapie, pod koniec przejścia demograficznego szybki wzrost odsetka wynikający ze starzenia się „od góry” (rezultat redukcji umieralności wśród dorosłych i seniorów). Przykładowo na ziemiach polskich przejście demograficzne - w zależności od zaboru - rozpoczęło się ok. 1870-1880 roku. W Królestwie Polskim w 1848 r. osoby w wieku 60 lat i więcej stanowiły 3,4% ludności ogółem, na ziemiach wchodzących w skład II RP ok. roku 1900 - 6,2%, w 1931 - 7,8%, na obecnym obszarze Polski - w 1950 r. 8,3%, w 1970 - 13,0%, w 1990 - 15%, zaś w 2005 r. 17,2%.

Wraz z pojawieniem się redukcji umieralności wśród starszych grup wieku rozpoczyna się niezwykle ważny etap - tzw. podwójne starzenie się ludności, tj. wzrost w ramach populacji seniorów najpierw udziału „starych starych”, a następnie „najstarszych starych”. W przyszłości spodziewany jest szybki wzrost liczby osób najstarszych, z najbardziej dynamiczną zmianą liczby stulatków (niektórzy mówią o „eksplozji stulatków”). Przykładowo według najnowszej prognozy GUS dla Polski liczba osób w wieku 65-74 lat wzrosnąć ma w latach 2002-2030 o 36%, 75-84 lat o 90%, zaś 85 lat i więcej o 136%. Jednocześnie liczba stulatków będzie wyższa o 538%.

Na przebieg procesu starzenia się ludności niekiedy wpływ mają zdarzenia nadzwyczajne. W polskich warunkach takim zdarzeniem była II wojna światowa - przyspieszony wzrost odsetka ludzi starych w najbliższych dekadach uwarunkowany będzie dochodzeniem do wieku 60 lat dużych liczebnie generacji urodzonych w okresie powojennej kompensacji urodzeń (tj. w latach 1946-1960).

Na przebieg procesu starzenia się ludności niekiedy wpływ mają zdarzenia nadzwyczajne. W polskich warunkach takim zdarzeniem była II wojna światowa - przyspieszony wzrost odsetka ludzi starych w najbliższych dekadach uwarunkowany będzie dochodzeniem do wieku 60 lat dużych liczebnie generacji urodzonych w okresie powojennej kompensacji urodzeń (tj. w latach 1946-1960).

Z punktu widzenia ekonomii podstawowe znaczenie procesu starzenia się ludności jest związane ze zwiększającym się obciążeniem ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym. W tym przypadku bardziej właściwe byłoby zapewne posługiwanie się miarą określającą stosunek pracujących do pobierających świadczenia emerytalne i rentowe, tym niemniej tradycyjnie używany jest współczynnik obciążenia ekonomicznego (W_oe) określający stosunek ludności w wieku poprodukcyjnym L_k60+/m65+ (kobiety - 60 lat i więcej, mężczyźni - 65 lat i więcej) i ludności w wieku produkcyjnym L_18-59k/64m (kobiety 18-59 lat, mężczyźni - 18-64 lat). Stosunek ten zwiększyć ma się w Polsce pomiędzy rokiem 2002 a 2030 z 24 osób w wieku poprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym na 43. Oznacza to, iż - chcąc utrzymać wysokość świadczeń emerytalno-rentowych i poziom opieki zdrowotnej seniorów - należy oczekiwać zwiększonych obciążeń fiskalnych nakładanych na wynagrodzenia i na wydatki ponoszone głównie przez osoby aktywne zawodowo.

We współczesnej Polsce mamy do czynienia z wyraźną przewagą liczebną kobiet. Współczynnik feminizacji (W_f) - czyli wskaźnik natężenia określający ile kobiet przypada na 100 mężczyzn (obliczony jako iloraz liczby kobiet L_k i liczby mężczyzn L_m pomnożony przez 100 - taką wartość najczęściej przyjmuje stała c) - przyjmuje wartość 106.

W różnym wieku relacja ta przybiera jednak odmienne wartości. Wśród noworodków występuje sytuacja odwrotna w porównaniu do ludności ogółem - sens ma zatem obliczanie współczynnika maskulinizacji, określającego ilu mężczyzn przypada na 100 kobiet - albowiem na 100 nowo narodzonych dziewczynek przypada 105-106 chłopców. Wyższa umieralność mężczyzn na każdym etapie życia skutkuje powolnym zmniejszaniem się tej początkowej dysproporcji. Około 45. roku życia następuje zrównanie liczby kobiet i mężczyzn, zaś wśród starszej ludności występuje wyraźna przewaga liczebna kobiet - przykładowo wśród osób w wieku 75 lat na 100 mężczyzn przypada 170 kobiet, zaś wśród stulatków 400 na 100.

Zadanie: Wykorzystując poznane metody przeprowadź pełną analizę struktury ludności:

1. Wg wieku (10 pkt.)

2. Wg płci (10 pkt.)

---