07042011681

30 KATARZYNA KŁOSIŃSKA

go w 2. osobie liczby pojedynczej, a nie mnogiej, bywają także stosowane w kazaniach kościelnych, por. Jakie jeszcze grzechy popełniłeś?). Teksty, w których nadawca sugeruje sytuację rozmowy z odbiorcą, można uznać za typowe dla polityki — pojawiają się, co oczywiste, w wypowiedziach należących do gatunków interaktywnych (w ulotkach, apelach, odezwach itp.): i Drogi Wyborco! W dniu 19 września 1993 rolai sianie przed Tobą trudne zadanie. Powinieneś znaleźć odpowiedź na ważne pytania: na kogo gloso- j wać, komu powierzyć mandat reprezentowania swojej rodziny w Sejmie ! Rzeczypospolite) Polskiej? Na pewno nie Jeden z kandydatów będzie Cię 3 zapewniał, że jest tym najlepszym, lekiem na całe zło. kluczem do Twojego ) dobrobytu. Licząc na to, że w codziennej pogoni za Chlebem, nie masz czasu j na studiowanie tysięcznych haseł i programów, omami Cię wdziękiem osobistym. wspaniałością oprawy, blaskiem nazwiska i tytułów, tak że zapo- i mnisz [co] mówił i robił pięć, dwa lata temu, gdzie był i co obiecywał.

ON, ONI zamiast TY. WY

W codziennej komunikacji zwracanie się do odbiorcy w 3. osobie pro- 1 wadzi do zwiększenia (lub stworzenia) dystansu, dzielącego nadawcę i od- fl biorcę, i może służyć uwypukleniu jednego z typów relacji między nimi — ] bądź wyższości nadawcy, który w ten sposób jakby pomija odbiorcę i pokazuje, że nie zasługuje on na podmiotowe traktowanie (jak w rzadkich Już j wypowiedziach typu Niech Jan przyniesie mi kawę, kierowanych do służących¹⁵). bądź — odwrotnie: Jego szacunku dla odbiorcy (co Jest całkowicie j skonwencjonalizowane, por. Niech ciocia usiądzie). W pierwszym wypadku i odbiorca jest traktowany Jak nleosoba. jak obiekt, który Jest ustanowiony poza wyznaczoną przez dialog relacją osobową: w sytuacjach drugiego typu użycie 3. osoby ma pokazać, źe odbiorca jest dla nadawcy osobą szczególną, a nie takim samym .ty" jak Inni (podobną funkcję pełnią także całkowicie konwencjonalne, w zasadzie już zgramatykallzowane, formy adresalyw-ne pan. pani, państwo).

Na dystans —już nie wobec odbiorcy, lecz wobec wyrażanej treści, wskazuje takie odnoszenie formy .oni" do zbiorowego lub indywidualnego odbiorcy. które ma charakter protekcjonalny i — można rzec — rozgrzeszający. Ceniąc z odbiorcy Jakby przedmiot wypowiedzi, nadawca zdaje się wskazywać, że treści, wyrażone w zdaniu, w zasadzie nie dotyczą odbiorcy. Forma ta występuje bowiem na ogól w wypowiedziach, w których nadawca chce wyrazić swoją negatywną opinię o odbiorcy, lecz stara się to zrobić delikatnie I „sympatycznie" — egzaminator mówi więc do studenta, nie przygotowanego do egzaminu: OJ, ci studenci wcale się nie uczą matka do na-

¹⁹ Obecnie. Jak się zdaje, sygnałem wyższości nadawcy Jest zwracanie się do podwładnych, szczególnie takich, którzy pełnią wobec niech „służebne" funkcje (np. do kierowców, gospoś, opiekunek do dziecka, czy nawet do sekretarek), po Imieniu, w sytuacji nierównorzędnej — gdy cl mówią do swoich „mocodawców", posługując się formami pan, pani.

stolelnlej córki, która domaga się dodatkowego kieszonkowego: Ach, przez te dziewczyny rodzice pójdą z torbami Zdarza się także posługiwanie się „oni" odbiorczym przy pochwałach, komplementach lip. — takich, za których Ulokucję (a być może też — efekt periokucyjny) nadawca jakby nie chce wziąć odpowiedzialności, takich, które, będąc pochwałami, sprawiają wrażenie bycia opisami, por.: No. no. te młode asystentki piszą coraz lepsze teksty — wypowiedziane przez profesora do jednej ze swych asystentek Żaden z tych sposobów zwracania się do rozmówcy nie wydaje się cechą odróżniającą język polityki od Innych odmian czy stylów. Formy drugiego typu są całkowicie konwencjonalne; wypowiedzi pierwszego i trzeciego typu w zasadzie się nie spotyka w omawianym dyskursie

Częste zaś 1 — jak się zdaje — charakterystyczne dla wypowiedzi publicznych (nie tylko politycznych) Jest takie stosowanie 3. osoby (liczby pojedynczej 1 mnogiej), z którego nie wynika jasno, czy „on" (lub „oni") to przedmiot wypowiedzi, czyje) odbiorca. Takie „uprzedmiotowianie' odbiorcy może wystąpić w zasadzie wówczas, gdy nadawca zwraca się bezpośrednio do tych. których wymienia w tekście jako odbiorców (Drodzy Rodacy...). a pośrednio — do tych, o których mówi (Rząd obiecywał wam wiele, lecz żadnej z tych obietnic nie spełnił). Zabieg laki (zwany czasami zaposredni-czaniem) Jest spotykany szczególnie często w przemówieniach, w których mówca przywołuje jakichś ludzi oraz komentuje ich działania, czym czyni ich pośrednio odbiorcami, por.: Wyważona .Gazeta Wyborcza’ przywitała nasz debiut takimi tytułami Jak .Przyjaciele Leszka Millera'. .Trzech przegranych", „Grzech we trzech". Czesław Bielecki witał nas elegancko: .Balon napompowany ambicjami trzech inicjatorów". Obiektywny naukowiec Ireneusz Krzemiński wyrokował: .Pomysł stworzenia takiej formacji to dowód głupoty politycznej... To ugrupowanie bez szans na sukces wyborczy". A zniecierpliwiony pan Tadeusz Mazowiecki zachęcał: .Zróbcie coś dobrego dla Polski Zróbcie coś na własny rachunek". Zrobiliśmy. Nasz rachunek wypełniły liczby [PO], (...) przypominaliśmy prawicy i oszalałym liberałom, że .społeczna gospodarka rynkowa" to taka gospodarka, która ma służyć ludziom, a nie samej sobie. Nic nie zrozumieli )UP|. Każda wypowiedź, jako „(...| skierowana nie tylko na swój przedmiot, ale i w stronę ujmującej ten przedmiot cudzej mowy" IBachtin, 1986. 394], Jest adresowana nie tylko do „swojego" odbiorcy, lecz także w stronę tego. o kim się w niej mówi.

Zdarza się — wcale nierzadko — że trzecloosobowy odbiorca nie jest odbiorcą zapośredniczonym; da się bowiem zauważyć, że tekst jest skierowany wyraźnie do niego (wskazują na to cechy gatunkowe tekstu: apelu, wezwania. odezwy itp. czy metajęzykowe eksponenty „odbiorczości" typu Mówię to do X-a). Jednoczesne sytuowanie odbiorcy w roli odbiorcy i przedmiotu wypowiedzi, np.: Rodzicom, młodzieży, ludziom poszukującym pracy mówimy: po pierwsze edukacjal (...) Podatnikom przypominamy: to są twoje pieniądze [POI, zdaje się czynić kontakt bardziej uniwersalnym — nadawca, zwracając się do Jednego z przedmiotów swojej wypowiedzi, wchodzi z nim w kontakt, ale Jednocześnie — dzięki temu, że zwraca się do niego właśnie w 3. osobie.