07042011682

KATARZYNA KŁOSIŃSKA

a więc sprawia wrażenie, jakby mówił o nim (a nie do niego) — włącza w krąg odbiorców także Innych uczestników aktu komunikacji (por. też: Kochają to państwo, ale nie widzą u> nim współczucia i zrozumienia. Nie mają innego państwa, chcą być tym państwem, ale doskonale wiedzą, te to państwo me ma dla nich serca. A Jak nie ma serca, to nie ma i sumienia [KPEiR] — tekst o emerytach w ulotce adresowanej do emerytów).

Odmienne funkcje retoryczne pełni — niezwykle ważny w dyskursie politycznym — sposób komunikowania się polityków z odbiorcami, polegający na zwracaniu się do nich w 3. osobie liczby pojedynczej: Rolnik polski jest żywicielem Ojczyzny, dlatego musi walczyć o swoje prauia (S.; w apelu do rolników). Rzeczownik w liczbie pojedyncze), nazywający odbiorcę. Jest tu użyty genetycznie — wyraża treść o charakterze ogólnym, prawdziwym dla każdego predykatu; liczba pojedyncza działa tu Jak wielki kwantyfika-tor (rolnik polski = każdy rolnik polski: w przywołanym zdaniu generycz-ność treści podkreślona jest postpozycją przydawki — rolnik polski, a nie: polski rolnik). Zdanie egzystencjalne Rolnik polski Jest żywicielem Ojczyzny pozostaje jakby poza prawdą l fałszem¹: kwantyfikacja generyczna wynika tutaj z — jak to nazwał J. Bralczyk — licentia propagandiccc ŁI...J duży kwantyfikator wprowadza zdania tak Jawnie nieprawdziwe. Ze jakakolwiek polemika z nimi jest (...) niemożliwa. Widać tu bowiem wyraźnie licencjonowaną przesadę. Zdanie typu Cały naród gorąco popiera po zanegowaniu staje się nieprzyzwoicie wręcz banalne: Niecały naród gorąco popiera. a przy tym w istocie nie podważa głównego stwierdzenia o istnieniu narodowego poparcia’ (Bralczyk. 1981, s. 131). Zdania zawierające transpozycję .on zamiast wy" bardzo często mają charakter metaforyczny (por. Kobieta polska była matką pokoleń. Ona nie chce, żeby naród zginął! — przywódczyni wiecu przeciwniczek przerywania ciąży—do zgromadzonych na wiecu kobiet), co dodatkowo uniemożliwia polemikę.

Istotne Jest również to, że możliwość odniesienia treści, wyrażanej przez zdanie, do wszystkich obiektów, wyznaczonych przez predykat, zdaje się stanowić ważny sposób spajania nazwane) przezeń wspólnoty.

W końcu, nie bez znaczenia jest też to. że genetyczne użycie liczby pojedynczej służy na ogół wyrażaniu treści o wielkiej doniosłości. Tworząc zdania generyczne, odnoszące się do odbiorcy, nadawca zdaje się podnosić jego wartość — mówi o nim tak, jak się zwykło mówić o zjawiskach ważnych, doniosłych. Taki gramatyczno-slyllslyczny zabieg (wzmacniany sto-sowaniem patetycznych metafor) można więc uznać za pewien rodzaj ln-gjracjacjl'⁹.

retoryka form osobowych w dyskursie politycznym

Te cechy — nieweryflkowalność. tworzenie poczucia identyfikacji oraz Ingracjacja — w mniejszym stopniu występują (lub wcale me występują) w wypowiedzi, w której nadawca zwraca się do odbiorcy, stosując 2 osobę W zdaniach Ty. rolniku polski. Jesteś żywicielem Ojczyzny, dlatego musisz walczyć o swoje prawa i Wy, rolnicy polscy Jesteście żywicielami Ojczyzny, dlatego musicie walczyć o swoje prawa występuje raczej kwanlyfikacja szczegółowa, przez co sprawiają one wrażenie Icierowanych do pojedynczych od biorców, a to z kolei może skłaniać ich do polemiki z wyrażonymi w wypowiedzi treściami.

ROLA PRZEDMIOTU JA zamiast ON

Utożsamianie przedmiotu wypowiedzi z nadawcą zwiększa jej sugestyw-ność. Chwyt ten, stosowany od dawna w literaturze dziecięcej, gdzie narratorem (lub podmiotem lirycznym) jest rzecz (stolik, nóż) czy zwierzę (pies. gęś), coraz częściej pojawia się w reklamie — truskawka mówi: Chciałabym być owocem Jogobelli, przenośna toaleta prosi Wynajmy mnie! Apele czy prośby oraz stany psychiczne i uczucia, wyrażane przez nadawcę jakby w swoim imieniu, mają większą szansę dotarcia do odbiorcy, niż gdyby zostały wypowiedziane o Jakimś przedmiocie czy człowieku. Przedmiotowe Ja" jest odwrotnością nadawczego „on" — 1. osoba, użyta do opisu przedmiotu wypowiedzi, powoduje wrażenie całkowitej niemal identyfikacji nadawcy, a przez to także odbiorcy, z treścią; 3. osoba, za pomocą której nadawca opisuje swoje działania czy stany, buduje jego dystans wobec treści (i wobec odbiorcy). Teksty z omawianym rodzajem transpozycji — zapewne ze względu na swą ogromną sugestywność oraz na przynależność do .niepoważnych" gatunków mowy, takich jak bajka czy reklama — w dyskursie politycznym w zasadzie się nie pojawiają. Za wyjątek w związku z tym można uznać preambułę Dekalogu Polaka (napisanego w 1940 r przez Z. Kossak, a współcześnie publikowanego na stronach internetowych oraz w ulotkach Młodzieży Wszechpolskiej): Jam jest Polska. Ojczyzna twoja, ziemia Qjców, z której wzrosłeś. Wszystko, czymś jest. po Bogu mnie zawdzięczasz. Zastosowanie 1. osoby w odniesieniu do przedmiot u wypowiedzi ma w oczywisty sposób wzmocnić więź odbiorcy z tym przedmiotem (ojczyzną)².

1

Określenie .poza prawdą i fałszem", wskazujące na ważną cechę tekstów politycznych lub występujących w nich konstrukcji językowych, zostało wprowadzone przez J. Bralczyka (Bralczyk, 1981).

¹⁹ Ingracjacja to manipulacyjne, nieuprawnione (w przeciwieństwie do zachowań szczerych, nJemanipulacyjnych) działanie strategiczne, zmierzające do zwiększenia atrakcyjności nadawcy. Jedną z technik Ingracjacyjnych jest podnoszenie wartości partnera (Lis-Turlejska, 1976).

2

“Nie bez znaczenia Jest też tytuł tekstu — Dekalog Polaka — wskazujący na pokrewieństwo z Dziesięciorgiem Przykazań, w których przedmiot wypowiedzi został utożsamiony z nadawcą — Nie będziesz miał bogów cudzych przede mną istotne.. lecz wykraczające poza ramy lego artykułu. Jest także to. że stylizowanie tekstu mówiącego o ojczyźnie na Dekalog czyni z niej wartość transcendentną.