100B61

w boku Ukrzyżowanego, a zarazem, na tym samym obrazie, stworzenie Ewy z żebra Adama. Motyw ten, który często był przedmiotem rozważań Ojców Kościoła, ukazuje cudowną harmonię między typem i anty typem, ponieważ „do istotnych cech teologii Kościoła pierwszego tysiąca lat należy upatrywanie w Kościele »Matki żyjących*, w której wypełnia się to, co kiedyś było przeznaczone pierwszej matce żyjących, Ewie, i co zaczęło się w chwili nowego stworzenia życia Bożego w Maryi, która przez dziewicze narodzenie darowała nam żywego Boga. Ewa, Maryja, Kościół — te trzy wielkości ogląda teologia starożytna zawsze jakby — jeśli tak można powiedzieć — w transparentnym obrazie, w którym się one nawzajem przenikają” ¹⁸.

Na frontonie niektórych kościołów niemieckich za postacią Ecclesii postępuje pięć panien mądrych, a za Synagogą pięć panien głupich. Wszystkie dziesięć reprezentują Kościół we wspólnocie wierzących. Od postępowania tych panien, to znaczy członków Kościoła walczącego w czasach oczekiwania i próby, zależą gody weselne w dniu, w którym przybędzie Boski Oblubieniec. Przedstawienie to jest napomnieniem wiernych do ćwiczenia się w czujności i dziełach cnoty.

Cnoty i Występki

Symbolicznymi postaciami Cnót i Występków zajmowali się już chrześcijańscy pisarze II w. W Pasterzu Hermasa pewna liczba kobiet i dziewic jest zatrudniona przy tajemniczej budowie wieży. W trzeciej „wizji” (rozdział ósmy) i w dziewiątej „przypowieści” (rozdział piętnasty) Her-mas dowiaduje się, że te postacie oznaczają cnoty, a ich przeciwieństwem są postacie uwodzicielskich kobiet w czarnych szatach — personifikacje grzechów i występków.

W IV w. hiszpański poeta Prudencjusz w swojej Psychomachii¹³ w świetnych obrazach i w sposób wysoce dramatyczny przedstawia walkę Cnót z Występkami nadając odpowiadającym im postaciom wyraziste cechy.

Wiele przedstawień Cnót i Występków zachowanych w cyklach obrazowych, pochodzących z romańskiego i wczesnogotyckiego okresu, wykazuje zależność od Psychomachii Prudencjusza. Jednak przedstawienie walki jakby totalnej, wszystkich Cnót z wszystkimi Występkami, której najbardziej interesującym przykładem jest miniatura Herrady z Landsbergu, okazało się mniej wdzięcznym zadaniem niż przedstawienie walki pojedynczej Cnoty z określonym Występkiem, przy czym lubowano się w ukazywaniu chwili triumfu odzianej w pancerz Cnoty nad leżącym u jej stóp Występkiem. W okresie gotyku ten wojenny rys przedstawień schodzi na plan dalszy; zbroja zostaje odłożona, a Cnotom dodaje się pokojowe atrybuty, które mają mocniej podkreślić ich indywidualny charakter. Starsze kompozycje, np. w mozaikowym cyklu znajdującym się w bazylice Świętego Marka w Wenecji (XI w.), są jeszcze bardzo oszczędne w stosowaniu symboli-atrybutów. Najczęściej charakteryzuje się Cnoty, wraz z przeciwstawnymi im Występkami, tylko za pomocą odpowiedniej postawy

*• H. Rahner, Mater Ecclesia, Lobpreis der Kirche aus dem ersten Jahrtausenć christlicher Literatur, Einsiedeln — Kdln 1944, s. 14.

** Ptychomachia; PL 60, 19 nn.