IMG698

1016

SOCJOLOGIA LITE

i biologię. Na tym samym poziomie traktował „cnotę” i „występek”, co „witriol” i „cukier”. Zakładał nadto, że fakty ludzkie należy badać w „strukturach szerszych”, je otaczających: sądził, że dzieło sztuki nie jest zjawiskiem izolowanym, a zatem należy szukać całości, od której ono zależy i które je tłumaczy. Trzeba je najpierw umieścić w strukturze całej twórczości artysty lub pisarza, następnie w kontekście szkoły artystycznej i epoki, wreszcie w ramach całej społeczności, w której artyści żyją i tworzą. Tak by można zapewne wyłożyć znaczenie Taine’owskiego motywu „środowiska”, które obok „rasy” i „momentu” określa fakty ludzkie i artystyczne.

Plechanow w 1908 r. w pracy Poprzez dwudziestolecie (Za dwadcat' let) w sposób syntetyczny wyłożył swoje przekonania na materialistyczno--historyczne badania sztuki. Sztuka i literatura są tedy faktem ideologicznym, formą świadomości społecznej, która jak każda świadomość jest kształtowana przez podstawę układu społecznego, czyli stosunki ekonomiczne i psychologicz-no-społeczne, wiążące ludzi w danej epoce historycznej. „Jako zwolennik światopoglądu materiali-stycznego — pisał Plechanow — powiem, iż naczelnym zadaniem krytyka jest przekład idei utworu artystycznego z języka sztuki na język socjologii, przekład mający na celu odnalezienie czegoś, co można by nazwać socjologicznym ekwiwalentem danego zjawiska literackiego”. Drugim krokiem materiaUstycznęj krytyki artystycznej, rozumianej już wówczas jako zadanie socjologii literatury (sztuki), winna być wedle PI achano wa ocena wartości estetycznej utworu, pod którą najczęściej rozumiał adekwatność formy i treści.

Marksizm też określił dalsze losy tego nurtu socjologii literatury, zainicjowanej przez Plecha-nowa. Komplikacje i powikłania uwidoczniły się zwłaszcza w latach dwudziestych i trzydziestych, kiedy na dawne inspiracje nałożyły się nowe spory i grupowe kontrowersje. Dotyczyły one najpierw samęj zasady „socjologiczności” literatury. Kiedy przedmiotem refleksji staje się literatura, trzeba uzgodnić, powiązać, ale najpierw rozróżnić rodzaje jej historycznych uwikłań. Fundamentem jest tutaj antropologiczna misja literatury, literatura współkształtuje człowieka jako istotę świadomą, wolną, obdarzoną pamięcią, rozumnie działającą, jest — w terminach Marksowskich Rękopisów — jedną z form działalności gatunkowej, dzięki której historia jest historią jednej ludzkości. W przebiegu tej historii literatura uczestniczy w kształtowaniu (utrzymywaniu i zmianie) wielkich formacji społeczno-ekonomicznych, ma w nich swoje miejsce i swoje funkcje, jest jedną z zasadniczych form ideologii (nadbudowy) tych formacji. Wreszcie, dzieło literackie bywa uwikłane w konkretną sytuację (walki klasowej) i w tej sytuacji może grać różne role, w tym — czynić ze

swego twórcy „literackiego reprezentant^ społecznej”, uczestnika walki ideologii trzeba opisać, żeby zrozumieć dzieło w której trzeba wziąć udział, jeśli mamy nienia z dziełem dzisiejszym.

Kiedy jedni — uznając formułę: „byt świadomość” — interpretowali istotę literatury w akcie odniesienia literatury j my ideologicznej do struktury społecznej węj), drudzy — powołując się na rolę pracy dukcji w teorii Marksa, tam poszukiwali] litej, produkcyjnej zasady twórczości litC i recepcji dzieła literackiego. W aspekcie gicznoliterackim alternatywę produkcyjni! B. Arwatow, autor pracy o poetyce socjof nęj. Z jego rozważań wynika, że zasada ciedlania rzeczywistości w literaturze jest niem mylącym, albowiem pociąga za sobąf cie fikcyjności literatury za prawdę. Z tego I go powodu trzeba także odrzucić lub co I ograniczyć rozumienie literatury jako św* ści społecznej, odzwierciedlającej istniejące' ki społeczne. Zasada odzwierciedlania mysłem ideologicznym ugruntowanym przez potrzeby mieszczaństwa, które do od literatury realizmu, aby w utworach cznych znajdować substytut rzeczywista^ monijne i piękne złudzenia, jakich szc własne społeczeństwo, pełne nędzy i nr ków. Uniwersalną zasadę nauki i socjolo na znaleźć jedynie w kategorii pracy i czości, wedle której każde społeczeństw^ swój przemysł, armię i sztukę. Twónać tyczna ma przede wszystkim charakter tworzy się po to, aby coś zmienić w cym środowisku i w samym człowieku.’] da formalno-socjologiczna — pisze a — bada przede wszystkim nie dzieła sztukę nie biografie autorów tych dzieł; met] malno-socjologiczna traktuje literaturę j fesjonalno-praktyczny, społeczny system terackiej, posiadający swoją technikę, ek: i swoje nadbudowy i funkcjonujący j całości systemu społecznego. Metoda f -socjologiczna bada nie indywidualne, k: nie wykonane rzeczy, ale społeczną prodr sowych literackich wytworów. MetodWj no-socjologiczna ustanawia następują wytwórczości literackiej: materiał i strr rackiego produktu jest określona przez sposób produkcji i społeczny sposób jego peji”. Opracowana przez Arwatowa malno-socjologiczna była właściwie a& socjologią literatury i na gruncie marke jowała produktywistyczny nurt literatr wa, który objął później także koncepcje I ta, W. Benjamina i grupy (oraz pisma) Trwał i rozwijał się jednocześnie piec socjologii literatury, zapoczątkowany i