104

104 ///. Pragmatyzm

James przedstawia tę teorię w szóstym wykładzie w książce Pragmatyzm jako zastosowanie metody pragmatycznej. .Przyznajmy -mówi - że idea lub przeświadczenie jest prawdziwe [...] jaka konkretna różnica wyniknie stąd w moim aktualnym życiu? Jak się urzeczywistni ta prawda? Jakie doświadczenia będą odmienne od tych, które by miały miejsce, gdyby pogląd ten był błędny? Słowem, jaka jest wartość gotów'kow^ra prawdy w terminach doświadczalnych?” W odpowiedzi. której natychmiast udziela, mówi, że ideami prawdziwymi są te, które możemy przyswoić, wzmocnić, spotęgować i sprawdzić. Błędnymi są te. względem których nie możemy tego uczynić". James sądzi, iż wynika z lego, że „Prawdziwość idei nie jest własnością trwałą, tkwiącą w niej. Prawda przytrafia się idei. Staje się ona prawdziwą, okoliczności czynią ją taką. Prawda jej faktycznie jest wypadkiem, procesem; a mianowicie procesem jej samosprawdzania. Siła jej jest sprawą jej wzmacniania”'¹.

Nie oznacza to jednak, jak można by sądzić, że James ogranicza prawdziwa idee do tych. które faktycznie podlegają weryfikacji. Mówi bowiem również, że rozporządzamy „ogólnym zasobem prawd nadeta-towych, idei, które mogą być prawdziwe tylko w sytuacjach możliwych". To właśnie w odniesieniu do każdego przypadku owych nade-tatowych prawd wypowiada błędną uwagę, iż w^rolno powiedzieć, „że jest użyteczna, ponieważ jest prawdziwa” albo że .jest prawdziwa, ponieważ jest użyteczna”, i że owe sformułowania znaczą to samo. Każde z nich znaczy jednak, jak wyjaśnia James, po prostu tyle. co ,jest to idea, która zostaje urzeczywistniona i zweryfikowana". Słowem, użyteczność idei polega na tym, iż stwierdzamy, że jest prawdziwa.

Nieodzowna jest zatem weryfikowalność, jeśli nie faktyczna weryfikacja. Odpowiadając na zarzut, który przypisuje swojemu „racjonalistycznemu" oponentowi, iż prawda jest czymś, co „istnieje w sposób absolutny”, James przyznaje, że własność prawdziwości istnieje uprzednio, dopuszcza jednak, by miało to co najwyżej taki pragmatyczny sens, iż. w- świecie. takim, jaki jest, „niezliczone idee działają lepiej przez pośrednią, czyli możliwą sprawdzalność, niż przez bezpośrednie sprawdzanie”². Nie musimy jednak nieustannie ich sprawdzać, „równie jak człowiek bogaty nie potrzebuje ustawicznie obracać pieniędzmi, a silny podejmować ciężarów”³. Niemniej, uchodzą one za weryfikowalne tylko ze względu na podobieństwo do idei, które zostają faktycznie zweryfikowane.

Jamesa nie wprawia wcale w zakłopotanie, choć zapewne powinien, problem uprawnień do przypisywania doświadczeń innym ludziom. Przyjmuje, iż jest faktem, że „wszystkie rzeczy istnieją jako gatunki, a nie pojedynczo” i wyprowadza z tego wniosek, że to, co zachowuje ważność w odniesieniu do doświadczenia jednej osoby, będzie zwykle zachowywało ważność w odniesieniu do doświadczenia innych. Pozwala to Jamesowi wyciągnąć wszelkie korzyści ze świadectw. Ujmuje to w znamienny sposób: „Prawda istotnie żyje przeważnie na kredyt. Nasze myśli i przeświadczenia «uchodzą» dopóty, dopóki nic nie podaje ich w wątpliwość, podobnie jak banknoty kursują dopóty, dopóki nikt nie odmawia ich przyjęcia. Lecz wszystko to zmierza ku bezpośredniemu sprawdzeniu w jakimkolwiek bądź punkcie, bez którego fabryka prawdy upada podobnie jak system finansow^ry pozbawiony podstawy w gotówce. Przyjmujecie moje sprawdzenie w stosunku do jednej rzeczy. ja przyjmuję Wasze w stosunku do innej. Wymieniamy się wzajemnie prawdami. Lecz przeświadczenia sprawdzone konkretnie przez kogoś stanowią podwalinę całej tej nadbudowy"¹⁹.

Rola idei. które zostają zweryfikowane, polega zarówno na tym. że spełniają nasze oczekiwania, jak i na tym, że przyczyniają się do powodzenia działań, które w zgodzie z nimi podejmujemy. James miał niewątpliwie właśnie to na myśli, kiedy mówił o „prawdzie", iż „jest w naszym sposobie myślenia tylko środkiem”²⁰. To bycie środkiem nie polegało na zgodności ze wszystkim, w co jest nam wygodnie wierzyć, ale na odkryciu, że nasze idee na dłuższą metę pozostają w zgodzie z rzeczywistym przebiegiem naszych przyszłych doświadczeń. Jednakże fakt, iż. „to, co skuteczne w^; stosunku do doświadcze-

1

Pragmatyzm, s. 108.

2

Tamże, 117-118.    ^IS Tamże, s. 119.    ¹⁹ Tamże, s. Ili.

3

²⁰ Tamże. $. 119.