skanuj0006 (305)

52 11. Uwagi o semantyce i budowle metafory

W ostatnich dziesięcioleciach obie te teorie spotkały się z ostrą krytyką i zostały odrzucone prżez/wieloi badaczy. Warto przypomnieć, że mało kto tak wcześnie i tak precyzyjnie wyjaśnił różnicę między porównaniem i metaforą, jak Juliusz Kleiner w rozprawie Z zagadnień metaforyki Mickiewicza i Słowackiego (1948).

(

W porównaniu o walorze ekspresyjnym decyduje przeważnie jasność, zrozumiałość zarysu, apeluje ono do myśli i doświadczenia, żąda aprobaty rozumu — żąda i nawet wtedy, gdy dziwi paradoksalną niespodzianością i przechodzi w sferę dowcipu. Metafora może być nieuchwytna, nieuzasadniona pozornie, uchylająca się od dokładnej interpretacji. Porówrtańie na ogół zbliża do przedmiotu, metafora często przesuwa przedmiot w dal [...] Porównanie jest z budowy i z ducha dualistyczne, w metaforze przeważą monizm^{1 2}.

W polemikach z teorią substytutywną pojawiały się głównie następujące zarzuty: 1. sprowadza ona metaforę do funkcji ornamentu, i to ornamentu,""który w toku odbioru winien zostać wyeliminowany na rzecz wyrażenia właściwego; 2. zatraca często migotliwość, opalizację, miedookreślenie znaczeniowe, zwłaśżcża”'w’’ metaforach oryginalnych i śmiałych; 3. nie uwzględnia oscylacji semantycznej między nośnikiem a tćrna-tem: 4. pomija promieniowanie nośnika na kontekstT’

^"opozycji do teorii porównawczej i substytutywnej rozpowszechniła się tak zwana,u/t er akcyjna teoria metafory. Jej zaczątków dopatrują się specialisci już u Hermogenesa z Tarsu; w nowszych czasach rozwinęli ją Wilhelm Stahlin, Karl Buhler, I. A. Richards; ostatni z wymienionych tu pisał:

W najprostszym sformułowaniu metaforę spotykamy wówczas, gdy współdziałają dwie myśli dotyczące różnych rąeczy, które opierają się na pojedynczym wyrazie lub zwrocie, którego znaczenie jest wynikiem ich interakcji V._;

Poglądy te rozbudowali później Max Black („Metafora funkcjonuje, nakładając na przedmiot - główny — system «implikacji ,skojarzeniowych» typowych dla przedmiotu pomocniczego” ¹²) i M. B. Hester („Metafora zakłada intuicyjną relację « widzenia jako» [seeing as] między częściami opisu”)^1S. Black dodawał przy tym, żę w niektórych metaforach nie występuje interakcja i wytłumaczeniu ich lepiej służy teoria porównawcza lub substytucyjna.

Wśród badaczy polskich znowu Kleiner był tym, który pierwszy stanął na gruncie teorii interakcyjnej (terminu tego kresztą nie używając), gdy tak oto komentował wiersz Słowac-ikiego z Króla-Ducha: „Niechaj me oczy rozwidnię / Rubinem, Iktóry z jej ust światło leje”,

Rubin, co z ust Umiłowanej leje światło, przestaje być rubinem, ze Iwszystkich cech zachował tylko oderwany od kształtu, od twardości, blask czerwieni; metafora działa przekształcająco na przedmiot, które-Ego nazwę zastępuje lub bogaci, ale i sama _doznaje jorzeksztąłceniS,. dbZTfiaje ucieleśnienia “peWtiógtf; zamglenia konkretnej czy pojęciowej mzjónomii. Tym silniej występuje walor emocjonalny rysów, które się iw niej oddzieliły od reszty i nabrały życia wzmożonego¹⁴.

Spróbujmy teorię ^interakcyjną zastosować do wyróżnio-mych uprzednio typó wmetaforT N a jłafwie j uczynić to wobec metafory konfrontacyjnej; tu setny redewantne, tj. należące do Ipola wspólnoty semicznej tematu i nośnika, zostają przez kon-Ifrontację uwydatnione i dzięki temu reorganizują znaczenie obu składników. W wyrażeniu np. „kolumnada lasu” zarówno las, jak i kolumnada ujmowane/ są jako wyrazy oznaczające przedmioty zbiorowe, składające się z pionowych elementów |w regularnych odstępach — fi w takim aspekcie wymodelowany, dookreślony i uszczegółowiony w swym znaczeniu został temat metafory. Można za Blackiem powiedzieć, że przedmiot główny „widzimy poprzez” wyrażenie metaforyczna^że nastąpiła „projekcja” prżedmiotu głównego na płaszc^g® przedmiotu pomocniczego ^1S. Powtórzmy, że nośnik jest nach rzędny w wyznaczaniu zbioru semów relewantnych w meta-

c .    )_!____;_

ć ¹² M. Black, op. cit., s. 231.

| ¹⁸ M. B. Hester, The Meaning of Poetic Metaphor, The Hague 1967, s. 169.

¹⁴ J. Kleiner, op. cit., s. 135.

i ¹⁵ M. Black, op. cit., s. 229.    y

1

   J. Kleiner, Z zagadnień metaforyki Mickiewicza i Słowackiego [1948] w: Studia z zakresu teorii literatury, wyd. 2, Lublin 1961, s. 133.

2

   I. A. Richards, The Philosophy of Rhetorics [1936], New York 1965, s. 93.