118

UL WIARA PITAGORFJSKA: CZŁOWIEK, JEGO DUSZA I JEJ PRZEZNACZENIE

Na poprzednich stronach powiedzieliśmy, że uprawianie nauki nie było dla pitagorejczyków celem. lecz środkiem do właściwego celu; musimy teraz wyjaśnić, co było tym celem.

Z całą pewnością Pitagoras był pierwszym filozofem, który głosił naukę metempsychozy, to znaczy taką doktrynę, według której dusza musi wiele razy wcielać się na nowo w następujących po sobie byto-waniach w ciele, nie tylko w postaci człowieka, lecz również w różnych postaciach zwierząt, po to, by odpokutować popełnioną pierwotnie winę. Co do tego zgodne są wszystkie dostępne nam źródła poczynając od najstarszego, jakim jest świadectwo Ksenofanesa¹ (niemal wpół czesnego Pitagorasowi), który żartobliwie wykpiwa to wierzenie, aż do nowszych².

Jest jednak zupełnie nieprawdopodobne, żeby - jak sądził Wila-mowitz³ - twórcą tej doktryny był sam Pitagoras. Obecnie wszyscy badacze zgodni są co do tego, że Pitagoras przejął ją z orfizmu, który z całą pewnością jest wcześniejszy od Pitagorasa. A że orficy czcili Dionizosa, a pitagorejczycy Apollina. to - jak zobaczymy - łatwo da się wytłumaczyć. Pitagoreizm zreformuje bowiem orfizm w kilku istotnych punktach, właśnie w tych punktach, które umożliwią zespolenie go z filozofią, a w efekcie nastąpi zmiana bóstwa opiekuńczego: miejsce Dionizosa, patrona entuzjastycznej orgii, zajmie Apollo, opiekun rozumu i nauki.

Tak więc dusza jest nieśmiertelna, istnieje przed ciałem i nadal istnieje także po odłączeniu się od ciała. Związek z ciałem nic tylko nic odpowiada jej naturze, ale jest jej wręcz przeciwny. Dusza bowiem ma naturę boską i wieczną, podczas gdy każde ciało jest z natury śmiertelne i zniszczalne. Połączenie duszy z ciałem - jak powiedziano -jest karą za jakąś mroczną, pierwotną winę, którą dusza popełniła, a równocześnie jest zadośćuczynieniem za tę winę. W konsekwencji życic człowieka zostało oparte na zupełnie nowych podstawach w porównaniu z tymi, które - od Homera poczynając - świat grecki przyjmował jako pewne.

Człowiek ma żyć nie dla ciała, które jest «więzieniem», «niewolą» duszy, miejscem, w którym ona spłaca ową pierwotną winę, ale dla duszy. Żyć zaś dla duszy, znaczy żyć życiem, które zdolne jest ją «oczyścić», to znaczy oswobodzić od tych związków z ciałem, które zaciągnęła z powodu popełnionej winy.

O ile jednak orfiz.m i pitagorcizm zgadzają się w^f tym, że sens życia upatrują w pozaziemskim celu eschatologicznym, a w^f «oczyszcze-niach» widzą środek służący w'yzwoleniu duszy z cyklu reinkarnacji i doprowadzeniu jej do ponowmego połączenia się z. tym, co boskie, bo ona ma boską naturę, o tyle różnią się zdecydowanie właśnie w' doborze środków i sposobów uznanych za pomocne do oczyszczenia duszy. Orficy uważali, że środkami oczyszczającymi były obchody i religijne praktyki świętych misteriów (one stopniowo miały wznosić duszę aż do odczucia w sobie boga i ekstatycznego zjednoczenia się z nim), a tym samym nadal pozostali w kręgu mentalności magicznej, zdając się niemal całkowicie na cudotwórczą moc obrzędów'. Pitagorcjczycy natomiast za drogę oczyszczenia przede wszystkim uważali naukę. Wśród pitagorejskich przepisów mających na celu regulow-anie życia codziennego pozostało (i jest to zupełnie naturalne) wiele konkretnych wskazań podyktowanych przesądami albo przynajmniej całkowicie obcych nauce; jednak życie pitagorejskie różniło się zdecydowanie od życia orfickiego właśnie dzięki kultowi nauki, która stała się najwznioślejszym «misterium». a zatem najskuteczniejszym narzędziem oczyszczenia⁴.

1

   Por. Diels-Kranz. 21 B 7.

2

   Por. Diels-Kranz. 14 A 1. A 8 a.

3

   U. von Wilamowitz Moelłcndorf. Der (jluuhe der Hellenen, wyd. 3. Darmstadt 1959. t. II. s. 185 nn.

4

Por. Bumct. Early Gr. Philos.. § Xl-V: Zellcr-Mondolfo, 1,2, s. 646 nn.