42C

W dzisiejszym językoznawstwie polskim można wyróżnić wreszcie jeszcze trzecie rozumienie pojęcia dyskursu, nawiązujące do obu wcześniejszych ujęć. Mówi się np. o typach dyskursów, zakładających określoną wspólnotę komunikacyjną, zdeterminowaną kulturowo, charakteryzującą się wspólnym światem mentalnym, wspólną wiedzą o realiach. Na przykład w ramach określonego dyskursu politycznego zrozumiałe będą skróty myślowe takie jak: gospodarz Belwederu, wyścig do gmachu na Wiejskiej, wojna na górze itp. Dyskurs w tym sensie to wypowiedzi (konkretne lub typy), których rozumienie zależne jest od wspólnoty kulturowo-komunikacyjnej rozmówców, bądź też sposób wypowiadania się zakładający jedność mentalną uczestników.

3.4. Sposób istnienia tekstów-wytworów, ich realizacje i przekształcenia

W paragrafie 3.2 pokazywaliśmy ogromne zróżnicowanie zjawisk należących do sfery parole (użycia języka). Główne przeciwstawienie oddzielało mówienie jako czynność, zdarzenie jednorazowe, przemijające (nazwane w nowszym językoznawstwie dyskursem) od wytworów, tekstów w sensie węższym (tekst₂), takich np. jak Stepy akermańskie Mickiewicza, czy Modlitwa Pańska zapisana w Ewangeliach. Odrywają się one od sytuacji wytworzenia, niejednokrotnie także od autora, mają charakter trwały, statyczny i ostatecznie zaczynają żyć własnym życiem, podlegając różnym realizacjom i przekształceniom. W tym paragrafie przyjrzymy się różnym problemom związanym z funkcjonowaniem tekstów-wytworów.

Przede wszystkim teksty-wytwory (zarówno większe utwory, jak np. tekst Pana Tadeusza czy teksty ustaw, jak i pojedyncze zdania, np. zdanie z Dantego: Wy, którzy tu wchodzicie, porzućcie nadzieję) stanowią abstrakcyjne ciągi znaków, które podlegają konkretnym wygłoszeniom (deklamacjom, odczytaniom, powieleniom w postaci pisemnej). Ich status ontyczny jest więc niejako dwustopniowy: abstrakcyjny ciąg znaków i możliwe jego wielokrotne realizacje w postaci materialnej. Te materialne realizacje mogą być zróżnicowane. Mogą się one różnić nie tylko indywidualnymi cechami osób wygłaszających (różne modulacje głosu, będące przejawem określonej interpretacji tekstu), ale także sposobem ujęcia tekstu, np. jego 42 formą językową przy przekładzie na inny język. Intuicyjnie czu-

jiiinv Irowiem, że różne przekłady jednego oryginału realizują jedną dli 11 akcyjną wielkość semantyczną.

I Wstaje więc problem określenia statusu różnych modyfikacji jed-lirpu abstrakcyjnego tekstu i pytanie o to, kiedy mamy do czynienia |. dnyin tekstem, różnie realizowanym, a kiedy z odrębnymi tekstami.

N i I o pytanie trzeba będzie odpowiedzieć różnie w odniesieniu do Błm/1 /,ogólnych typów przekształceń. Wymieńmy najważniejsze ich ivpy.

11) Tłumaczenia na różne języki zachowują w zasadzie tożsamość

■    I In-oryginału, pojętego jako abstrakcyjna wielkość semantyczna, i.mówią jednak zupełnie odrębne ciągi znaków, należy więc uznać je i lożne teksty. Niejednokrotnie różnice dotykają również warstwy

■    i nautycznej, sposobu przedstawiania, obrazowania treści, jak to ma

......... przy tłumaczeniu poezji.

(2)    Jeszcze wyraźniej odrębnymi tekstami są wszelkie adaptacje, pr/.cróbki, inscenizacje filmowe i teatralne utworów literackich. Nie-i u h o z nich tak bardzo oddalają się od oryginału, że trzeba mówić u zupełnie nowych utworach.

(3)    To samo dotyczy streszczeń, które w stosunku do oryginału zachowują w zasadzie identyczną treść, jednak językowo stanowią ■ alkowicie odrębne teksty.

(4)    Szczególny problem przedstawiają różne realizacje tego samego •i heinatu treściowego, np. różne wykonania i warianty baśni, bajek, podań, kawałów itp. Zachowują one wspólny inwariant przy obecności • ech indywidualnych. Trudno tu mówić o tekście podstawowym (oryginale), jak w wypadku przeróbek. Jeśliby uznać, że stanowią one warianty icdnego tekstu, trzeba by przez tekst rozumieć abstrakcyjny schemat treściowy, coś bliskiego zjawisku, które Bartmiński (1998) określa jako I ekstern.

(5)    Wreszcie wskażmy na swoistość funkcjonowania tekstów mod

lił w (np. Ojcze nasz czy Zdrowaś Mario), które są reprodukowane najczęściej zupełnie dokładnie, czasem z drobną wariancją. Osobliwość łych tekstów polega na tym, że ich realizowanie (aktualizowanie) nie jest i leklamacją, mechanicznym odtwarzaniem tekstu, ale oryginalnym aktem mowy z intencją modlitewną nadawcy (który nie jest tylko reproduk-lorem,jak przy deklamacji) skierowaną do odbiorcy, którym jest Bóg, czy szerzej - sfera sacrum. Obszerniej na temat modlitewnych aktów mowy por. R. Grzegorczykowa (2001c).    43