DSC04628

syka, choć można wyróżnić sposoby wiązania układów językowych, Jak: kontrast, paralelizm, gradacja (np, gradacja napięć emocjonalnych), związki logiczne, charakterystyczne dla liryki po-jęciowo-intelektualne] (np. teza i dowodzenie albo szereg antytez, albo argumenty i pointa końcowa); odwrotnością tej sytuacji jest luźna kompozycja szeregu powtarzających się motywów, które porządkuje nastrój (np. w opisowo-nastrojowej liryce młodopolskiej). Najistotniejszym sposobem kompozycji utworu lirycznego jest metaforyzacja i wynikające z niej związki logiczne. Układ świata przedstawionego w liryce związany jest ściśle z kształtem językowym utworu. Terminu „kompozycja” używamy więc w odniesieniu do liryki najczęściej w znaczeniu przenośnym, gdyż w ścisłej terminologii teoretycznej oznacza on układ świata przedstawionego, który w liryce pełni znacznie mniejszą rolę niż w pozostałych rodzajach literackich. Świat przedstawiony podporządkowany jest w pełni podmiotowi lirycznemu, wynika niejako z kształtu językowego utworu, więc ze stylu wypowiedzi. Toteż jakość i układ materiału językowego — styl — stanowi podstawę dla zrozumienia struktury utworu lirycznego.

4. MODELE LIRYKI

Najbardziej istotną cechą liryki, wyróżniającą wypowiedzi liryczne spośród innych wypowiedzi literackich, jest poetycka funkcja języka. O indywidualności twórczej poety stanowią bowiem nie same przeżycia, surowe stany psychiczne, ale sposób ich ukształtowania wyrażający się w stylu. Określenie funkcji języka wypowiedzi lirycznej wymaga jednak wprowadzenia pojęć historycznoliterackich. Wszystko bowiem co powiedzieliśmy dotąd o istocie liryki — więc subiektywizm podmiotu, jego ośrodkowa rola w utworze, ograniczenie świata przedstawionego, podporządkowanie kompozycji utworu podmiotowi, konstrukcja stylistyczna wypowiedzi, czas teraźniejszy, niedookreślenia, aluzyjność utworu lirycznego*— stanowi zespół konstant typowych dla rodzaju lirycznego, opozycyjnych wobec epiki i dramatu oraz niezależnych od wpływów historycznych. Funkcja języka ulegała znacznie wyraźniej ewolucji, zależnie od modelu liryki przejętego

pry er twórców i odbiorców w poszczególnych etapach rot. woj u literatury.

Wśród bogatej produkcji liryctnej można .wyróżnić trzy koncepcje liryki:

1)    kUsycystyoną,

2)    romantyczną,

3)    współczesną.

Podstawą tego podziału jest konstrukcja podmiotu lirycznego inna w każdym modelu liryki, zmieniające się relacje między obrazem a pointą liryczną oraz sposób organizacji słowa poetyckiego.

Klasycy styczny model liryki uformował się w tych okresach historycznoliterackich, w których dominowała poetyka klasyczna narzucająca twórcom system ściśle określonych reguł. Przede wszystkim obowiązywały normy gatunku, którym podporządkowany był temat wypowiedzi, język i styl utworu: wzniosły w hymnie, patetyczny w odzie, pełen melancholijnych zwrotów w trenie lub elegii, swobodny, żartobliwy we fraszce. Gatunek był zasadniczym komponentem wypowiedzi, motywował jej kształt — spełniał taką rolę, jaką w późniejszej poezji przypisujemy sytuacji lirycznej^ł.

Istotną cechą liryki klasy cysty cznej jest także wyrazistość podmiotu i pointy lirycznej. Konstrukcja utworu polegała na harmonijnym powiązaniu obrazu świata przedstawianego z bezpośrednim wyznaniem podmiotu — z pointą liryczną, np.:

Patrza) teraz na te lasy,

Jako prze zimne czasy

Wszytką swą krasą drzewa utraciły,

A śniegi pola wysoko przykryły.

Po chwili wiosna przyjdzie.

Ton śnieg znienacka zyjdzle,

A ziemia, skoro słońce jej zagrzeje,

W rozliczne barwy znowu nią odzieje.

¹ „Gatunek 1 sytuacja liryczna mają ten kam etatu* bytowy, 8ą kategoriami z tej eairu-j typologii sjawtsk literackich'* - piszę fc. Haicerąan rozpatrując ontoługiczną Urfaamośó tych pojąó w świetle teorii puetyękich Przybosia 1 gatunek, i sytuacja liryo&ng stanowią taortel sytuacji komunikacyjnej. (Ptssb znaki, jw₍ * Hit- Próba zrównania gątunku i aytuat-ii lirycmai spotkała sią z krytyka; »ob M Luhfłfkai JNoltlo paitfl bui»«-riuna „Teksty" 107.1 nr a

Id