8 (15)

badaniom i istniejącej wiedzy teoretycznej — ocenić zasadność przyjmowanych założeń. Zdarza się jednak, iż nie jest on w stanie ocenić do końca zasadności założeń ogólnych bądź też oszacować zakresu występowania warunków, w których założenia są spełnione; są one wówczas dlań mniej lub bardziej hipotetyczne. Badacze mogą różnić się wówczas poglądami na prawdziwość przyjmowanych założeń bądź też na temat tego, w jakim stopniu określony fragment rzeczywistości je spełnia, a w konsekwencji na przydatność tej czy innej metody badawczej do rozwiązywania tego czy innego problemu w określonej sytuacji badawczej. Ostatecznym rozstrzygnięciem sporu o prawdziwość tego typu założeń może być tylko kontrola empiryczna. Zanim jednak spór zostanie ostatecznie rozstrzygnięty, warto sobie wyraźnie sformułować wszystkie założenia danej metody, nawet gdyby się wydawały nader banalne. Wiele bowiem istniejących I spotykanych obecnie sporów o metody w socjologii dałoby się rozstrzygnąć i stosunkowo łatwo można by osiągnąć porozumienie co do warunków określających stosowanie różnych metod i granic, w jakich mogą i winny być stosowane, gdyby zostały do końca sformułowane ich założenia.

Tb warto podkreślić, ił efektywność metod oraz zasadność przyjmowanych w nich założeń bywa w socjologii przedmiotem specjalnych badań kontrolnych. Badania (akie są bardzo rozwinięte w polskiej socjologii i głównym ich ośrodkiem jest działający w Łodzi zespół kierowany przez Jana i Krystynę Lntyńskich oraz Zygmunta Gostkowskiego. Wyniki bcznych prowadzonych tam badań nad efektywnością poszczególnych metod, a zwłaszcza sondażu ankietowego, w różnych typach sytuacji badawczych prezentowane są w serii łomów AmoUzy I próby technik badawczych w socjologii *

>6e wszystkie założenia badawcze mogą być w pełni empirycznie kontrolowane. Na przykład jeśli wśród założeń tych znajdują się ogólne prawa nauki, to twierdzenia takie (o czym mowa jest w rozdziale czwartym) nigdy nie mogą być do końca uzasadnione, gdyż są ex definitionc równoważne koniunkcji nieskończonej liczby zdań jednostkowych, a liczba uzasadniających je obserwacji jest zawsze skończona. Czasem przyjmowane założenia o rzeczywistości moją charakter tez ontologicznych. Tak jest na przykład z postulatem powszechnego determinizmu, którego - jak wiadomo - tym bardziej nie sposób w pełni uzasadnić, ale który przyjmujemy jako przesłankę doniosłej dyrektywy naukotwórczej: „Szukaj przyczyn danego zjawiska tak długo, ai je znajdziesz". W podobnej sytuacji są założenia o istnieniu zjawisk i procesów psychicznych u osób przez nas badanych — zobaczyć ich przecież nie możemy; o ich istnieniu i kształtach wnioskujemy w dużym stopniu przez analogię z naszymi własnymi doznaniami i przeżyciami wewnętrznymi. Piszę o tym dokładniej w rozdziale następnym.

12. Metody badawcze

a orientacje problemowe i „podejścia teoretyczne" do rzeczywistości społecznej

Warto tu uprzytomnić sobie, iż zaprezentowany wyżej sposób rozumienia terminu „metoda badawcza" nie jest jedynym, jaki możemy spotkać w naukach społecznych.

* Analizy I próby technik badawczych w socjologii, Z. Goatkowiki, J. Lutyśafci (red.). 5 t. Wrechf 1966 • 1975.

Inny sposób pojmowania sensu term mu ..metoda** włącza do jego zakresu również — a czasem przede wszystkim — problemy u mc. Tak na przykład kiedy się mówi o „metodzie ftmkcjona fon" w socjologii, to hardziej manę na myśli pytania o to. czy i jak »c Jbnkcjc" wobec pewnego systemu społecznego pełnią jego różne elementy składowe, niż to, w jaki sposób, przy użyciu jakich procedur badawczych można by te Aukcje ustalić. W rozumieniu tego podręcznika są to raczej 'pewne orientacje proMrmowe, pewne „podejścia" kładące nacisk na wagę tych. a nie innych pytań, niż metody badawcze w rozumieniu tu proponowanym. „Funkcjonnli/.m”, „psychoanaliza", „bohawioryzm", „historyzm" - oto niektóre przykłady takich podejść czy orientacji problemowych. Jeśli przyjrzymy się takim „orientacjom problemowym”, pytaniom, na które szukąją one odpowiedzi, to spotykamy w nich pytania takie, jak na przykład: „Jakie Aukcje stabilizujące pełni dany element wobec systemu, do którego należy?", .Jakim przemianom podlegał dany układ społeczny i gdzie szukać należy jego genezy i przyczyn przemian?**, .Jakie motywacje nieświadome są wyrażone czy ujawnione w danym zachowaniu?**, .Jakie rodzaje nagród i sposoby nagradzania najskuteczniej spnyjąją kształtowaniu się nowych wzorów zachowań?** itp. Ponieważ pewne typy pytań charakterystyczne są dla określonych badaczy czy ich całych szkół, a zarazem pytania te uznane są nierzadko za nieciekawe czy nieistotne przez innych badaczy, należących do innych szkół, można by predylekcjc badaczy do stawiania pewnego rodzaju pytań i charakter łączącej ich orientacji problemowej uznać za ważny wyróżnik „szkół" w socjologii.

Pytania to sugerują określono metody badania — o czym już obszernie pisałem wyżej — i metody te wymagąją odpowiednich założeń. Ale pytania te czy całe ich zespoły, określone wyżej mianem orientacji problemowych, też oczywiście mąją swoje założenia. 1 oto czasem do cech charakterystycznych tak pojętych „szkól w nauce", które tu nazywać będziemy orientacjami problemowymi lub „podejściami** do rzeczywistości społecznej. włącza się nie tylko określone pytania, ale również założenia o rzeczywistości mensawniąjącc te pytania. Znów posłużymy aę tutaj przykładem Aukcjonalizmu. Dla aiektórych zwolenników lej „metody" należałaby do ni^ - obok zbioru pytań o wpływ jednych elementów lysem na inne oraz pytań o wpływ ogółu elementów no sposób funkcjonowania systemu jako całości — również pewna ogólna „wizja** czy „model" społeczeństwa jako układu, w którym różne Jego aspekty i różne części składowe są k sobą powiązane i warunkują się wzajemnie, a społeczeństwo jako całość zmierza na skutek tych sprzężeń i oddziaływań między jego elementami do stanu „równowagi” i „harmonii"*

W podręczniku tym propaguje się - jak już wiadomo - znacznie węższe rozumienie terminu „metoda badawcza". Rozumienie to -(traktujące metodę badawczą jako właściwy sposób szukania optymalnie zasadnych i optymalnie dokładnych odpowiedzi na pytania interesujące badacza)*- nadaje zagadnieniom związanym z doborem metod badania charakter względnie~jednoznacznie rozstrzygalny. Jeśli tylko dwąj badacze zgodzą się co do sensowności i ważności określonej problematyki badawczej (aprobując - przynajmniej dla badanej kategorii przypadków — założenia jej pytań), spór o dobór odpowiednich metod staje się w niemałym stopniu sporem technicznym, sporem o dobór optymalnych środków dla osiągnięcia wspólnie aprobowanego cdu. Jeśli dejdą do wniosku, iż różnią się typem pytań, które chcieliby formułować, to spór o dobór metod

55