gatunki literackie010

60    Gatunki literackie

nętrzne, w których ujawniają się zjawiska charakterystyczne dla kultury, w jakiej gatunek funkcjonuje. Wchodzą więc tu w grę tak czynniki o charakterze społecznym (np. ewolucje publiczności literackiej), jak przekształcanie się środków rozpowszechniania (np. zanik przekazywania ustnego i rozwój książki). Ewolucje gatunku obejmują bowiem nie tylko jego immanentne właściwości, także funkcje, jakie pełni (czy pełnić może) w życiu społecznym. Są to zresztą czynniki, które w wielu wypadkach nie dają się rozdzielić, gdyż zachodzą ścisłe związki między funkcją a strukturą; tradycyjna struktura gatunku predysponuje go do spełniania pewnych funkcji (np. oda jako forma poezji okolicznościowej), z kolei funkcje oddziaływają na przekształcenia strukturalne. Historia danego gatunku nie zawsze jest historią ciągłą; czasem gatunek na długi czas staje się martwy, by okazać po przerwie swą żywotność (gatunki antyczne wprowadzone w obieg w okresie Renesansu są oczywiście przykładem najwyrazistszym).

Następną dziedziną dociekań historycznych jest historia danego gatunku (lub zespołu gatunków) w danej literaturze. Jak już wspominaliśmy, gatunek z pewnego punktu widzenia jest zjawiskiem ponadjęzykowym w tym sensie, że jego reguły realizują się niezależnie od tego, w jakim języku napisane zostały utwory, które go reprezentują (powieść jest rozpoznawana jako powieść niezależnie od tego, czy napisana została po francusku, po hiszpańsku, czy po polsku). Jednakże obok gatunków uniwersalnych czy prawie uniwersalnych istnieją takie, które funkcjonują tylko w danym języku, będąc wytworami kultur lokalnych (np. liczne gatunki występujące w poezji trubadurów). Wówczas, gdy rozpatruje się gatunki w obrębie danej literatury, przedmiotem zainteresowań są jedne i drugie, gdyż wspólnie składają się na pewien repertuar gatunkowy. W przypadkach takich ów repertuar traktowany może być jako podsystem, którego swoistości ujawniają się zarówno wtedy, gdy się go analizuje na tle kultury literackiej danego społeczeństwa, jak i wówczas, gdy się go porównuje z repertuarami gatunkowymi ukształtowanymi w innych literaturach (stąd wielkie znaczenie gatunków literackich dla literatury porówmawczej). Swoistości danego repertuaru i jego przekształceń ujawniają się wówczas, gdy analizuje się go z tych dwu perspektyw równocześnie.

Trzecim wyodrębnionym przez nas terenem dociekań historycznych nad gatunkiem są repertuary gatunkowe ukształtowane ^w danej epoce — rozważane bądź w obrębie jednej literatury, bądź wielu literatur. Tutaj przedmiotem analizy staje się to, jaką postać przyjęły poszczególne gatunki, jak kształtowały się relacje między nimi, jaka świadomość gatunkowa im towarzyszyła itp. Repertuar ów ujawnia się najpełniej, gdy mowa o epoce zamkniętej, takiej jak średniowiecze²⁶ czy renesans² \ formuje się on jednak także i w tych okresach, w^r których do gatunków nie przywiązywano większej wagi lub wręcz je negowano, można więc mówić o repertuarach gatunkowych romantyzmu czy ekspresjonizmu. Repertuary takie kształtują się bowiem i wówczas, gdy nie wiążą się z formułowanymi w danym czasie programami literackimi i z obowiązującą estetyką.

Osobny problem stanowi relacja: gatunek literacki — poszczególne dzieło literackie. Dzieło konkretne nigdy nie jest gatunkiem, nawet gdy wyróżnia się swoimi cechami indywidualnymi i nie daje się sprowadzić do żadnego z żywotnych w danym czasie gatunków; są to zjawiska należące do różnych porządków. Między dziełem a gatunkiem zachodzą jednak różnorakie relacje, nie sprowadzające się tylko do faktu, że dzieło realizuje reguły jakiegoś gatunku. Dzieło, gdy wprowadza nowe elementy i szeroko oddziaływa, może wpłynąć na kształtowanie się danego podsystemu gatunkowego, poszerzyć jego możliwości (tak np. Ulysses Joyce^!a poszerzył możliwości powieści). Niekiedy utwór poszczególny znajduje się u początku gatunku literackiego; dzieje się tak wówczas, gdy jego indywidualne właściwości zostają podjęte przez serię utworów i stają się swojego rodzaju normą. W literaturze polskiej Upadek Camusa (1956) stał się na przełomie lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych przedmiotem wielu naśladownń i kontynuacji, w konsekwencji czego uformował się gatunek określony jako monolog wypowiedziany²⁸. Kiedy rozważa się problem reakcji między dziełem poszczególnym a podsystemami gatunkowymi, trzeba podkreślić, że literacki akt mowy ma możliwości silniejszego na nie oddziaływania niż poszczególne wypowiedzenie na system językowy. W literaturze istnieje mniejszy dystans między tym co indywidualne a podsystemami niż w języku.

²⁶ Zob. np. H. R. Jauss, Litteraturc medieiale et theorie des genres, „Poetiąue” 1970, nr 1.

^2/ Zob. R, Colie, The Resources of Kind, Genre - Theory m the Renaissance, Berkeley 1973 orazM. Beaujour, Genus universum: legenre d la renaissance, w: Le Genre (Di.e Gattung) Genre, Colloąue International (...), Strasburg 1980.

²⁸ M. Głowiński, Narracja jako monolog wypowiedziany (1963), w: Prace wybrane. tom II.