274,275

klorze — gatunek literacki równał się gatunkowi muzycznemu (wówczas muzyka ograniczała się prawie wyłącznie do form wokalnych). Moment uzyskania niezależności od muzyki był w rozwoju liryki przełomowy, pozwalał bowiem na jej rozwój zgodny z właściwościami jej swoistego tworzywa, tzn. języka. Klasycystyczne teorie gatunkowe liryki są już teoriami tworów językowych, takie też będą jej teorie późniejsze, ukształtowane w innych sytuacjach historycznych.

W ujęciu romantycznym liryka różniła się od dwu pozostałych rodzajów literackich tym, że być miała mową uczuć. Znaczy to, że w świadomości romantyków' najważniejszą cechą liryki była aktualizacja funkcji ekspresywnych języka, przesunięcie ich na pierwszy plan w hierarchii funkcji językowych. Takie rozumienie liryki jest historycznie określonym faktem, który na długi czas zaważył na pojmowaniu jej spraw i sposobie mówienia o niej (także w pracach naukowych). Kryterium liryki (czy może: liryczności) nie było więc tutaj w zasadzie językowe: podstawowym czynnikiem wyróżniającym był swoiście pojmowany emocjonalizm, swoiście pojmowany, bo podkreślano, że jest to emocjonalizm twórcy, wypowiedź liryczną traktowano więc jako pewien osobisty przekaz autora. Nie znaczy to jednak, że kryteria językowe utraciły wszelkie znaczenie. Przeczy temu proste doświadczenie czytelnicze: romantycznie pojmowana liryka kształtem wypowiedzi różniła się znacznie od innych gatunków literackich, różniła się choćby obecnością formy wierszowej, swoistym metaforyzowaniem języka, uznanym tradycyjnie za właściwe szczególnie liryce, a przede wszystkim takim kształtowaniem wypowiedzi, by odbijało osobowość wypowiadającego ją „ja”, często identyfikowanego z samym poetą.

Romantyczne rozumienie liryki miało znaczenie podstawowe dla jej dalszego rozwoju, nie tylko dlatego, że było żywotne w późniejszych okresach literackich i że zachowało aktualność w pewnych istniejących także dzisiaj kierunkach poetyckich, ale przede wszystkim dlatego, że pozwoliło przezwyciężyć sztywny podział gatunkowy proponowany przez klasycyzm, podział, który swoim charakterem normatywnym ograniczał możliwości rozwojowe poszczególnych typów wypowiedzi, oraz dlatego, że stworzyło warunki do pojmowania liryki jako swoiście zorganizowanego języka.

Co najmniej od czasów czołowych reprezentantów symbolizmu (zwłaszcza Mallarmego) zaczęło się kształtować nowe rozumienie poezji, inne od klasycznego i romantycznego, negujące zarówno podziały gatunkowe, jak też przyznawanie emocjonalizmowi rangi zasadniczego wyróżnika liryki. Zaczęto podkreślać różnice dzielące lirykę od wypowiedzi prozatorskiej, przeciwstawiać poezji prozę. W tym ujęciu poezja stała się synonimem liryki, gdyż inne formy wypowiedzi (np. epickie) przestały mieć charakter poetycki, nastąpiło tutaj jednak równocześaie pewne przesunięcie znaczeniowe: lirykę zaczęto wiązać z koncepcją utworu poetyckiego jako mowy uczuć, poezję — z koncepcją tegoż utworu jako swoiście zorganizowanego języka.

Kryterium, na podstawie którego tradycyjnie odróżniano poezję od innych form wypowiedzi, była obecność formy wierszowej. Forma ta stanowi wyróżnik o dużej sile, jednakże jest to często wyróżnik ściśle konwencjonalny, naginający język do pewnych wymagań wersyfikacji, ale nie zapewniający zachowania odrębności języka poetyckiego. Czasem dbałość o doskonały kształt wersyfikacyjny idzie w parze z sięganiem po wzorce języka ukształtowane na terenie pozapoetyckim, np. w stylu retorycznym czy publicystycznym (jest to zjawisko charakterystyczne dla twórczości poetyckiej w. XVIII). W pewnych kierunkach poetyckich w. XX do uzyskania owej odrębności zmierza się wcale nie przez eskpo-nowanie wyróżnika weryfikacyjnego, przeciwnie, jego rola jest tuszowana, co się wyraża z jednej strony we wprowadzaniu różnych odmian wiersza wolnego, ze swej natury mniej rygorystycznego niż wiersz tradycyjny i bliższego językowi kolokwialnemu, z drugiej — w karierze poematu prozą, w którym język, niezależny od zjawisk weryfikacyjnych, jest językiem poezji, dalekim od wypowiedzi prozatorskich innego typu.

Odrębność językowa poezji zaczęła się więc wyrażać przede wszystkim w innych sferach wypowiedzi, niekoniecznie w budowie wierszowej. Ogarnęła składnię, słowotwórstwo, przede wszystkim jednak wyraziła się w warstwie semantycznej. Utwór poetycki (liryczny) stał się niejako domeną innego znaczenia w stosunku do konwencji obowiązujących w języku potocznym, choć nie przestał być od tych konwencji zależny, jest bowiem zrozumiały tylko na ich tle. Może się to przejawiać np. przez mniej lub bardziej świadome igranie konwencjami języka albo przez me-laforyzację niemożliwą w innych typach wypowiedzi, bo odbiegającą nie tylko od potocznych zwyczajów, ale także od ustalonych wyobrażeń, które się za tymi zwyczajami kryją. Kryterium poetyckości przeniosło się w sam język, toteż jako poezja odbierane są utwory, które nie mają

18’ 275