IMGP71

Fakt literacki

nie całkowicie gatunki, z jakimi spotykamy się w druku, ale i list codzienny, przeplatany wierszowanymi wstawkami, żartami, dygresjami; nie jest on już ani „zawiadomieniem”, ani „pokwitowaniem”.

List, dawniej dokument, staje się faktem literackim.

U młodszych karamzinistów — A. Turgieniewa, P. Wiaziemskiego — obserwujemy nieustanną ewolucję listu prywatnego. Listy są czytane nie tylko przez adresata; ocenia się je i analizuje jak dzieła literackie w listach-odpowiedziach. Typ listu karamzinowskiego — mozaika z wtrąconymi weirszami, z nieoczekiwanymi przejściami i okrągłymi sentencjami — zachował się długo (por. pierwsze listy Puszkina do Wiaziemskiego i W. Puszkina). Jednakże styl listu ewoluuje. Z początku odgrywał w nim pewną rolę intymny, przyjacielski żart, żartobliwa peryfraza, parodia i przedrzeźnianie, aluzyjnie ujmowana erotyka. Wszystko to podkreślało intymność, nieliterackość gatunku. Po tej też linii przebiega rozwój; ewolucja listu u A. Turgieniewa, Wiaziemskiego, a szczególnie u Puszkina biegnie już jednak po innej linii.

Zniknęła manieryczność, tępiono peryfrazę, ewolucja zmierzała ku szorstkiej prostocie (u Puszkina nie bez wpływu archaistów, starających się o „pierwotną prostotę” wymierzoną przeciw este-tyzmowi karamzinistów). Nie była to bezosobowa prostota dokumentu, ogłoszenia, pokwitowania, była to na nowo odnaleziona prostota literacka.

W obrębie gatunku po dawnemu podkreślała jego „pozaliterackość", intymność, ale podkreślała Je póprzez zamierzone grubiaństwo, intymne sproś-ności, śmiałą erotykę.

.-»Awvro

35

Fakt literacki

Równocześnie pisarze świadomi są, że gatunek ten jest głęboko literacki. Listy czytało się i rozpowszechniało. W iaziemski planował napisanie rosyjskiego manuel du style epistolaire. Puszkin pisze bruliony do niewymuszonych, prywatnych listów („Adieu, książę Lekkoduchow i księżno Lek-koduchowa. Widzisz sam, że nie staje mi nawet prostoty właściwej dla korespondencji'* — do Wiaziemskiego, 1826).

Językiem konwersacji był na ogół francuski, ale Puszkin beształ brata za to, że miesza w listach francuski z rosyjskim jak moskiewska kuzynka.

W ten sposób list pozostając prywatnym, poza-literackim, był równocześnie i właśnie dlatego faktem literackim o ogromnym znaczeniu. Fakt literacki wyodrębnił kanonizowany gatunek „korespondencji literackiej", ale i w swej czystej formie list pozostał faktem literackim.

Nietrudno też znaleźć takie epoki, w których list, wypełniwszy swą literacką rolę, powraca w dziedzinę życia codziennego, nie styka się więcej z literaturą, staje się faktem życia codziennego, dokumentem, pokwitowaniem. Lecz w odpowiednich warunkach ten powszedni fakt życiowy ” znowu staje się faktem literackim.

Znamienne, że historycy i teoretycy literatury konstruujący statyczną definicję literatury przeoczyli ówi fakt literacki o tak ogromnym znaczeniu, to wypływający z dziedziny życia codziennego, to znów zanurzający się w niej. Listy Puszkina wykorzystuje się dotychczas tylko jako źródło informacji, Jeśli nie alkowianych poszukiwań. Nikt nie wykorzystał listów Wiaziemskiego, A. Turgieniewa , Batiuszkowa Jako faktu literackiego.⁹

W rozpatrywanym przypadku (Karamzin) forma