Jodzio1

28 KRZYSZTOF JODZIO

czystymi) zaburzeniami pamięci krótkotrwałej słuchowo-werbalnej, łecz prawidłowo funkcjonującą pamięcią krótkotrwałą wzrokową i pamięcią długotrwałą. Z powodu drastycznie ograniczonego zakresu pamięci bezpośredniej, chorzy tacy nie potrafią powtórzyć materiału ze słuchu (np. ciągu cyfr), jednak odtwarzają go bez trudu po ekspozycji wzrokowej oraz uczą się poprzez powtarzanie (por. Jodzio 2003a, s. 98-99). Współczesnym i cennym źródłem informacji o mechanizmach WM są szczegółowe analizy behawioralnych następstw uszkodzenia okolicy czołowej mózgu oraz choroby Alzheimera (Baddełey i Hitch 1994; Baddeley i Wilson 2002; Jodzio i Lenart 2003).

Pojęcie pamięci operacyjnej miało w zamierzeniu zastąpić pojęcie pamięci krótkotrwałej (shorŁ-term memory, STM; Baddeley 2002), spopularyzowane nieco wcześniej przez twórców' strukturalnych modeli pamięci, których żywotność okazała się chwilowa. Baddeley i Hitch w swojej przełomowej publikacji dali wyraz swoistemu rozczarowaniu świata badawczego statycznym i jednorodnym wizerunkiem STM. Coraz częściej kwestionowano pogląd kojarzący zapominanie z zakłóceniami transferu informacji z jednego magazynu do drugiego, a więc z STM do pamięci długotrwałej (Long-term memory, LTM) lub odwrotnie. Również ocena zakresu czasowego STM nie była jednoznaczna, wahając się od kilkunastu sekund nawet do godziny. W odróżnieniu od STM, pojęcie WM odnosi się nie do kryteriów czasowych, lecz do funkcjonalnych. Pamięć ta nie tylko przechowuje informacje przez krótki czas, lecz również nimi na bieżąco manipuluje.

Relacje pomiędzy dwoma powyższymi konstruktami (WM i STM) nie są zatem całkowicie jasne. Baddeley i Hitch (1994) sami przyznają, że stworzony przez nich termin bywa rozmaicie rozumiany. Jak żartobliwie komentują Kimberg i in. (1997), jeżeli poprosić stu psychologów o wyjaśnienie WM, uzyskamy zapewne sto różnych odpowiedzi. Zdaniem Kurcz (1995, s. 59), WM to pojęcie nadrzędne wobec STM, która stanowi jedynie zapis tego, co obecnie jest uświadamiane. Operacje uruchamiane w WM mogą bowiem przebiegać również w sposób nieświadomy.

Niniejszy artykuł ma na celu ukazanie roli, jaką odegrały badania neuropsycho-logiczne w powstaniu i rozwoju koncepcji WM. Nie ulega już bowiem wątpliwości, że szczegółowa analiza bardzo specyficznych objawów zapominania (choć nie tylko) dostarcza danych użytecznych nie tylko z praktyczno-klinicznego, lecz również teo-retyczno-poznawczego punktu widzenia. Podstawą wnioskowania o prawidłowościach działania umysłu jest poszukiwanie w populacji neurologicznej pacjentów, których funkcje psychiczne zaburzone i normalne tworzą względem siebie przeciwstawnie zróżnicowane, czyli komplementarne konfiguracje. Określa się je mianem podwójnej dysocjacji funkcji (Kądzielawa 2002, s. 653-654), której zasadę stale uzupełniają uwagi metodologiczne kolejnych badaczy, zwolenników poznawczej orientacji w neuropsychologii (por. Coltheart 2001). Badania WM wykonuje się u pacjentów z rozmaitymi schorzeniami mózgu, m.in. udarem lewej półkuli powikłanym afazją (Jodzio 2003a, b), udarem prawej półkuli (Lehman i Tompkins 1998), pourazowym stłuczeniem okolicy czołowej (Allain i in. 2001), chorobą Alzheimera (Jodzio i Lenart 2003), stwardnieniem rozsianym (Fisk i Archibald 2001), mózgo-wym porażeniem dziecięcym (White i in. 1995), zakażeniem wirusem HIV w uzależnieniu od narkotyków (Farinpour i in. 2000). Deficyty WM stwierdza się również u osób leczonych psychiatrycznie z powodu schizofrenii (Conklin i in. 2005; Fuller [in. 2005) oraz autyzmu wczesnodziecięcego (Joseph i in. 2005). Cennym uzupełnieniem neuropsychologicznego nurtu badań nad WM są eksperymenty z udziałem osób zdrowych, u których rejestruje się zmiany aktywności mózgowej podczas rozwiązywania krótkotrwałych zadań pamięciowych (Schweinsburg i in. 2005; por. też Jodzio 2003a, s. 43).

Poniżej omówiono tradycyjne oraz bardziej współczesne poglądy na mechanizm działania poszczególnych podsystemów WM, jak również jej mózgową organizację-

2. Tradycyjny model pamięci operacyjnej

Pierwotnie wydzielono trzy podstawowe składowe (podsystemy) WM: centralny system wykonawczy {central executwe), pętlę fonologiczną (phonological loop) oraz notes wzrokowo-przestrzenny (visuospatial sketckpad). Wymienione podsystemy, pomimo odmiennej natury wykonywanych operacji, współpracują często ze sobą w przetwarzaniu wstępnie zarejestrowanej lub wydobytej informacji.

2.1. Centralny system wykonawczy

* ,

Podsystem ten (zwany także centralnym ośrodkiem wykonawczym) określa to, na czym skupiamy uwagę, koordynuje działanie pozostałych dwóch podsystemów'' - wzrokowego i werbalnego, a także kontroluje transmisję informacji pomiędzy tymi podsystemami. Jest w dodatku ponadmodalny, pojemnościowo ograniczony i odpowiedzialny za nawiązywanie wymiany z pamięcią długotrwałą. Baddeley w swojej konceptualizacji wyraźnie nawiązuje do poglądów Kahnemana (1973, za: Maruszewski 2001). Ogólnie mówiąc, centralny system wykonawczy (CSW) dokonuje alokacji zasobów umysłowych, czyli pewnych „możliwości przetworzeniowych”, zgodnie z wymaganiami stawianymi przez realizowane aktualnie zadanie. Termin jest znaczeniowo bardzo bliski pojęciu „podzielności uwagi”, zwanej też „uwagą podzielną” (Maruszewski 2001, s. 100), która powstrzymuje zbędne reakcje, jako potencjalne źródła emisji energii potrzebnej do wykonania innych, często wysoce złożonych czynności. Dlatego też Nęcka (1994, s. 64) przyrównuje uwagę w omawianym ujęciu do „krajowego dyspozytora mocy energetycznej, działającego w sytuacji permanentnego niedoboru energii”. Innej metafory użył Baddeley (1998a, s. 47), dostrzegając podobieństwo WM do „wieży kontrolnej wielkiego lotniska, która jest odpowiedzialna za planowanie i koordynowanie wszystkich przylotów i odlotów”.

Zakłócenia pracy tak przenośnie rozumianej wieży to typowy objaw otępienia umysłowego w chorobie Alzheimera (Baddeley i Hitch 1994). Wiele informacji wno-