mar1

44 ZABURZENIA LĘKOWE

by, które odczuwają silny lęk podczas zakupów w supermarkecie, doznają przemożnego pragnienia jak najszybszej ucieczki z tej sytuacji prędko. Po jednym lub dwóch nieprzyjemnych doświadczeniach w supermarkecie prędko przyjmują wzór unikania, polegający na tym, że proszą inne osoby o robienie im zakupów lub uzależniają swoje wizyty w sklepie od towarzystwa zaufanej osoby, która może się nimi zaopiekować, jeśli zdarzy się coś złego. Mogą też ograniczać się do robienia zakupów w spokojnych okresach, kiedy można szybko i bez przeszkód uciec, jeśli okaże się to konieczne. Ucieczka i unikanie są skuteczne na krótką metę. Początkowo powodują przeważnie spadek lęku, co przynosi choremu chwilową ulgę. Jednak w dłuższej perspektywie ta ulga służy wzmocnieniu zachowań ucieczkowych i unikających, i prawdopodobnie utrwala pierwotny lęk (Mowrer, 1960; Rachman, 1990).

Lęk, uwaga i spostrzeganie

Selektywna uwaga

Zagrożenie własnego zdrowia lub zdrowia innych może rodzić zdrowy lęk, który najlepiej obrazuje lęk rodziców o bezpieczeństwo i pomyślność ich dzieci. Z tego powodu Parkinson i Rachman (1980) w trakcie badania nad wpływem niezaaranżowanego stresu na reakcje emocjonalne zebrali dane na temat selektywności uwagi odczuwających lęk matek. Porównano reakcje 25 kobiet, których dzieci przyjęto do szpitala na operację, z reakcjami grupy kontrolnej, składającej się z 25 matek dzieci w tym samym wieku, ale nieprzechodzących żadnego leczenia medycznego w czasie trwania eksperymentu. Jedno z czterech zadań, jakie wykonywały badane matki, polegało na wykrywaniu sygnałów. Zastosowanie tej techniki opierało się na założeniu, że w czasie odczuwania lęku wrażliwość na wykrywanie bodźców związanych ze stresem będzie większa niż wrażliwość na wykrywanie bodźców neutralnych.

Zgodnie z tym założeniem eksperymentator starał się określić, przy jakim poziomie głośności osoby badane wykryją słowa wiążące się ze stresem i słowa neutralne. Słowa eksponowano kobietom podczas słuchania muzyki, która była nadawana ze stałą, dobrze słyszalną głośnością, wybraną przez każdą osobę badaną jako najodpowiedniejszą dla niej. Wskaźnik detekcji obliczano przez zsumowanie liczby poprawnych rozpoznań słowa kluczowego na każdym z pięciu coraz wyższych poziomów głośności. Po ustawieniu głośności tak, aby odpowiadała ona osobie badanej, muzyka nadawana była podczas zadania dwuusznie. W losowo wybranych miejscach na taśmie z muzyką wstawiono 30 słów, z których 10 wiązało się ze stresem (na przykład „zastrzyk”, „krwawienie”, „operacja”), 10 miało inne znaczenie, ale podobne brzmienie, a 10 miało charakter neutralny. Poproszono matki o powtarzanie każdego ze słów, kiedy je usłyszą. Przeprowadzono pięć prób. Podczas pierwszej próby słowa prezentowano bardzo cicho, a w każdej kolejnej próbie coraz głośniej, zachowując przy tym taki sam poziom głośności muzyki. W ten sposób można było ustalić, przy jakim poziomie głośności badani rozpoznawali każdą z trzech kategorii słów.

Wyniki potwierdziły występowanie selektywności uwagi. Przy najniższym poziomie głośności, podczas pierwszej próby, matki z grupy eksperymentalnej rozpoznały znacznie więcej słów wiążących się ze stresem (faktycznie sześć razy więcej) niż matki z grupy kontrolnej. W trakcie drugiej próby matki z grupy eksperymentalnej powtarzały dwa razy więcej słów wyzwalających stres niż matki z grupy kontrolnej. Jednak w próbie czwartej i piątej różnica między grupami znikała. W kolejnych próbach następowała znaczna poprawa współczynnika rozpoznawania, odzwierciedlająca łącznie efekty wyćwiczenia i rosnącą łatwość rozpoznawania na coraz wyższych poziomach głośności.

Zabiegi medyczne, w tym chirurgiczne, należą do najczęstszych i najsilniejszych doświadczeń lękowych, z jakimi ludzie spotykają się w ciągu swego życia. Szkoda, że fakt ten nie jest w pełni rozumiany i brany pod uwagę w klinikach i szpitalach. Należy tu mimochodem napomknąć, że częste występowanie lęku związanego ze zdrowiem stwarza wiele okazji do prowadzenia badań psychologicznych w warunkach naturalnych. Siła tego lęku powinna w pewnym stopniu skompensować utratę kontroli i precyzji, będącą efektem przeniesienia badań z laboratorium do kliniki lub szpitala. Zaobserwowano na przykład, że ludzie czekający na wyniki testu medycznego, mającego potencjalnie duże znaczenie, doświadczają silnego lęku; właśnie w tych warunkach odnotowano jedne z najwyższych wyników na skalach odczuwanego lęku (np. Kincey, Statham, McFarlane 1991; Weller, Hener, 1993).

Inne przykłady selektywności uwagi przedstawili Eysenck (1992), Ma-thews i MacLeod (1994) oraz Williams i współpracownicy (1988). Tendencyjne ukierunkowanie uwagi, występujące u ludzi w stanie lęku, jest szczególnie widoczne u osób cierpiących na zespół paniki i obejmuje zagrożenia dla ich zdrowia fizycznego, zagrożenia związane ze wstydem społecznym, zagrożenia związane z nieprzyjemnymi zjawiskami psychicznymi i tak dalej (Ehlers, Margraf, Roth, 1988).

Przekonująco udokumentowano, że selektywność uwagi wzrasta w obecności potencjalnego niebezpieczeństwa, ale mamy tu do czynienia ze złożonym pojęciem. Istnieją różne typy i poziomy uwagi. Uwaga może być ukierunkowana na bodźce zewnętrzne lub, co jest istotne w przypadkach zespołu paniki, na doznania wewnętrzne. Uwaga może mieć charakter bierny lub aktywny, może być świadoma lub nieświadoma, i tak dalej. Zagadnienie to jest obszerne i dość skomplikowane, ale na szczęście istnieje kilka świetnych analiz tego zjawiska, w tym między innymi autorstwa Williamsa i współpracowników (1988), Mathewsa i MacLeoda (1994), Eysencka (1992) i McNally’ego (1994, 1995).