mar3

48 ZABURZENIA LĘKOWE

Podwyższone skupienie się na sobie stwierdzano także u osób odczuwających lęk w sytuacjach społecznych. Uważa się nawet, że zjawisko to odgrywa główną rolę w wytwarzaniu się fobii społecznych. „Dane dotyczące lęku społecznego i zespół uogólnionego lęku zazwyczaj potwierdzają związek między podwyższoną koncentracją na sobie a stanem lęku. Wydaje się, że u osób z klinicznym poziomem lęku społecznego skupienie uwagi na sobie jest podwyższone i powiązane z lękiem uogólnionym” (Ingram, 1990, s. 161). U osób z chronicznie podwyższonym poziomem koncentracji uwagi na sobie występuje ryzyko rozwijania się różnych problemów psychologicznych (Ingram, 1990, s. 162).

Nawiasem mówiąc, wydaje się, że alkohol hamuje nadmierną koncentrację na sobie i przypuszczalnie właśnie dlatego niektórzy ludzie piją, kiedy chcą zredukować swój lęk w sytuacjach społecznych bądź innych. Widoczne ostatnio zainteresowanie stosowaniem w celach terapeutycznych „treningu świadomej uwagi” (mindfulness training) (Teasdale, Segal i Williams, 1995) może doprowadzić do poprawy naszej zdolności sprawowania kontroli nad przedmiotem koncentracji uwagi.

Pozostaje jeszcze wiele problematycznych kwestii dotyczących natury skoncentrowanej na sobie uwagi, w tym niejasne jest, na czym dokładnie polegają różnice między jej podwyższonym a normalnym poziomem. Zagadnienie to wiąże się z naturą samych procesów uwagi. We wszystkich rozważaniach teoretycznych na ten temat przyjmuje się, że ludzie mają ograniczoną pojemność uwagi i nadmierne jej skupienie na samym sobie nieuchronnie odciąga czy pomniejsza uwagę, jaką można byłoby, czy powinno się, poświęcić sprawom zewnętrznym. Koncepcja ograniczonej pojemności uwagi spotkała się z krytyką, ale idea ta jest równie prawdopodobna, jak nieprawdopodobne jest jej przeciwieństwo (nieograniczona pojemność uwagi). Bezsprzecznie jednak uwaga jest pojęciem złożonym i musimy pamiętać o tym, że zmienia się ona u tej samej osoby w ciągu dnia, może być różna w dłuższych okresach, tak że jej poziom u danej osoby może przez kilka tygodni wydawać się wysoki, a w następnych tygodniach niski. Poza tym oddziałują na nas bodźce odbierane przez różne zmysły, kiedy na przykład w tym samym czasie patrzymy i słuchamy oraz wąchamy i smakujemy. Sposób, w jaki rozdzielamy zasoby uwagi oraz integrujemy informacje napływające różnymi kanałami, stanowi fascynujące zagadnienie badawcze. Jednak dla celów tej książki wartość wyjaśniającą ma zaobserwowany związek między podwyższoną koncentracją uwagi na sobie a lękiem oraz jego przypuszczalny wpływ na zaburzenia lękowe. Należy przy tym pamiętać, że skupienie uwagi na sobie nie wiąże się wyłącznie z lękiem; istnieją równie wiarygodne dowody potwierdzające związek między podwyższeniem koncentracji uwagi na sobie a depresją (Ingram, 1990).

Główną praktyczną barierą utrudniającą wyjaśnienie natury i roli koncentracji uwagi na sobie jest brak precyzyjnych technik służących do jej pomiaru. Ich skonstruowanie wciąż jest wyzwaniem metodologicznym.

Podsumowując, specjaliści twierdzą, że silne i ograniczające skupienie uwagi na sobie odgrywa istotną rolę w kilku typach zaburzeń lękowych, zwłaszcza w zaburzonym funkcjonowaniu seksualnym, lęku egzaminacyjnym i lęku społecznym.

Lęk a funkcjonowanie seksualne

Zaburzenia funkcjonowania seksualnego mogą mieć przyczyny biologiczne, psychologiczne lub mogą być rezultatem połączenia obu tych czynników. Jedne z najczęstszych problemów seksualnych, dysfunkcje erekcji oraz słabe pożądanie seksualne u kobiet, mogą mieć podłoże biologiczne (w wypadku dysfunkcji erekcji na przykład uszkodzenia neurologiczne) lub psychologiczne (Bancroft, 1989).

Barlow (1988), wypowiadając się na temat podobieństw między lękiem seksualnym, społecznym i egzaminacyjnym, dowodził, że we wszystkich typach lęku poziom pobudzenia autonomicznego jest tylko luźno powiązany z poziomem funkcjonowania. Lepszym predyktorem słabego poziomu funkcjonowania jest wielkość nieistotnej aktywności poznawczej (szczególnie myślenia o tym, jak będzie się ocenionym, i myślenia o możliwości niepowodzenia). Kiedy studenci cierpiący na lęk egzaminacyjny skupiają swoją uwagę na kwestiach samooceny, wypadają gorzej niż ci, którzy koncentrują się na wymaganiach związanych z zadaniem. W kontekście seksualnym myślenie o tym, że musi się sprostać oczekiwanym standardom, „wywołuje negatywne reakcje emocjonalne, obejmujące spostrzeganie braku kontroli lub niezdolności osiągnięcia pożądanych rezultatów [...] w tym momencie dochodzi do krytycznej zmiany ukierunkowania uwagi z zewnętrznych bodźców (w tym wypadku erotycznych) na kwestie wewnętrzne, związane z samooceną” (Barlow, 1988, s. 247). Według Barlowa skoncentrowana na sobie uwaga zostaje powiązana z „negatywnym afektem”, a to z kolei zwiększa jej nasilenie. Procesy te powodują zakłócenia koncentracji i często prowadzą do pogorszenia funkcjonowania, interpretowanego jako zbliżające się lub faktyczne niepowodzenie. Wskutek tego dochodzi do wzrostu lęku.

Model Barlowa jest prawdopodobny. Napotkał jednak pewne trudności. Chociaż większość klinicystów podkreśla, że lęk jest głównym czynnikiem przyczyniającym się do dysfunkcji psychoseksualnych (Bancroft, 1983; Barlow, 1988; Kapłan, 1988; Masters, Johnson, 1970; Wolpe, 1958), to jednak dane z badań laboratoryjnych nie zawsze to potwierdzają. Założenie, że lęk utrudnia funkcjonowanie seksualne, odzwierciedla się w tym, jak dużą wagę terapeuci przykładają do redukcji lęku u pacjenta za pomocą takich technik, jak systematyczna desensytyzacja (Wolpe, 1958) czy ćwiczenie zachowań (Masters, Johnson, 1970). Masters i Johnson wyraźnie scharakteryzowali lęk jako blokadę normalnego funkcjonowania seksualnego. Uważali, że jest on w dużej mierze odpowiedzialny za psychologiczne zakłócenia pobudzenia seksual-