9 (1591)

sca stadium osiągania, czyli skupieniu się na informacji przydatnej do osiągnięcia bardziej wąsko zakreślonych, istotnych dla danej osoby celów. Wraz ze średnim wiekiem dojrzałym pojawia się stadium odpowiedzialności. Jest to rozszerzenie tego „przedsiębiorczego” styiu, polegającego na dążeniu do celów osobistych, w taki sposób, że przedmiotem szczególnej uwagi stają się obowiązki wobec innych, zwłaszcza rodziny i społeczności lokalnej. U niektórych ludzi w tym okresie średniej dojrzałości poczucie odpowiedzialności rozszerza się, przyjmując postać głębszej, bardziej złożonej troski o dobrobyt społeczeństwa i zgodę między grupami społecznymi, politycznymi i zawodowymi. Schaie określa ten głębszy poziom jako stadium zarządzania (executive stage), w którym dana osoba myśli w kategoriach obowiązków i powinności wobec większych systemów. Na koniec, w późnej dorosłości jednostka zmienia swój styl poznawczy, kierując uwagę do wewnątrz, aby zrozumieć swoje życie, a jednocześnie na zewnątrz, by zajmować się szerszymi zagadnieniami, takimi jak sens życia i śmierci, czy troska o przetrwanie naszej planety. W tym stadium reintegracji jednostka rozwija styl myślenia, który najlepiej można scharakteryzować jako świadczący o mądrości.

Jedną z charakterystycznych cech myślenia dorosłego jest ukształtowanie wyższych poziomów rozumowania moralnego. Chociaż te wyższe poziomy rozumowania moralnego są pod względem poznawczym coraz bardziej abstrakcyjne, to jednak uważa się, że impulsu do ich rozwoju dostarcza praktyczna konieczność przyjęcia stałej odpowiedzialności za pomyślność innych, a także przekonanie się na własnych doświadczeniach o konieczności dokonania pewnych nieodwracalnych wyborów moralnych {Kohlberg, 1973).

¹ Rozwój moralny

Moralność (morality) jest systemem przekonań, wartości i podstawowych ocen o słuszności lub niesłuszności ludzkich działań. Kształtowanie zrozumienia i internalizacja moralności stanowią ważną część socjalizacji. Rodzice i społeczeństwo chcą, żeby dzieci stawały się dorosłymi, którzy akceptują ich system wartości moralnych i których zachowaniem kierują zasady moraine. Istnieje jednak ważna różnica między rozumowaniem i zachowaniem moralnym.

Rozumowanie moralne

Piaget (1960) próbował powiązać rozwój ocen moralnych z ogólnym rozwojem poznawczym dziecka (omówionym w Rozdziale 5). Kiedy dziecko przechodzi przez kolejne stadia rozwoju poznawczego, przypisuje niejednakową ważność konsekwencjom danego działania oraz intencjom osoby działającej. Na przykład, dla dziecka w stadium przedoperacyjnym ktoś, kto przypadkiem stłukł dziesięć kubków, jest „bardziej niegrzeczny” niż ktoś, kto stłukł jeden kubek umyślnie. Gdy dziecko staje się starsze, intencje osoby działającej mają większy wpływ na formułowane przezeń oceny moralności. Najbardziej znaną psychologiczną koncepcję rozwoju moralnego stworzył Lawrence Kohlberg (1964, 1981). Opierając się na wcześniejszych pracach Piageta, Kohlberg skupił się na stadiach rozwoju rozumowania moralnego. Każde stadium charakteryzuje się inną podstawą dokonywania ocen moralnych. Tabela 6.7 przedstawia skrótowo siedem stadiów zaproponowanych przez Kohlberga.

Jak można się przekonać, najniższy poziom rozumowania moralnego opiera się na interesie własnym, podczas gdy w wyższych stadiach podstawą ocen jest

jubeia 5.7 Stadia rozumowania moralnego według Kohlberga

Poziomy, i stadia

I.    Moralność prekonwencjonalna

Stadium 1. Orientacja na przyjemność i unikanie kary Stadium 2. Orientacja na koszty i korzyści; wzajemność -oko za oko

II.    Moralność konwencjonalna

Stadium 3. Orientacja „dobrego dziecka"

Stadium 4. Orientacja na prawo i porządek Ili. Moralność oparta na zasadach

Stadium 5. Orientacja na „umowę społeczną"

Stadium 6. Orientacja na zasady etyczne Stadium 7. Orientacja kosmiczna

Uniknąć kary lub nie dać się przyłapać Pozyskać nagrodę

Uzyskać akceptację

Przestrzegać reguł i uniknąć krytyki ze strony autorytetów

Przyczynić się do pomyślności społeczeństwa Osiągnąć sprawiedliwość i uniknąć samopotępienia Być wiernym uniwersalnym zasadom i czuć się częścią porządku kosmicznego, który wykracza poza normy społeczne

208 Rozdział 6 Rozwój w ciągu całego życia

dobro społeczne, bez względu na korzyści osobiste. Orientacja kosmiczna stadium siódmego występuje bardzo rzadko, lecz została zaprezentowana jako idealna górna granica. Do mierzenia różnych rodzajów rozumowania moralnego, stosowanych przez ludzi na poszczególnych stadiach, Kohlberg użył szeregu dylematów moralnych, w których przeciwstawione są sobie różne zasady moralne.

W jednym z dylematów, mężczyzna o nazwisku Heinz usiłuje pomóc chorej na raka żonie w uzyskaniu niezbędnego lekarstwa. Pozbawiony skrupułów aptekarz zgadza się sprzedać je Heinzowi jedynie za sumę dziesięć razy większą od tej, którą sam zapłacił. Jest to dużo więcej pieniędzy, niż ma Heinz, i więcej, niż może pożyczyć. Zrozpaczony Heinz włamał się do apteki i ukradł lekarstwo dla żony. Czy Heinz powinien tak postąpić? Dlaczego? Przeprowadzający wywiad sonduje osobę badaną, wypytując ją o powody decyzji, a następnie ocenia odpowiedzi.

Przyporządkowanie osoby badanej do określonego stadium zależy od podawanych przez nią powodów decyzji, a nie od tego, jaką decyzję podjęła. Na przykład, osoba mówiąca, że człowiek ten powinien ukraść lekarstwo ze względu na swoje obowiązki wobec umierającej żony lub że nie powinien ukraść lekarstwa ze względu na obowiązek przestrzegania prawa ustanowionego przez społeczeństwo (wbrew swym osobistym uczuciom, skłaniającym go do ratowania życia żony), wyraża troskę o dotrzymanie ustalonych zobowiązań i zostaje oceniona jako reprezentująca stadium 4.

Opracowany przez Kohlberga model stadiów moralnych opiera się na czterech zasadach: (a) jednostka w danym czasie może być w jednym i tylko w jednym z tych stadiów; (b) każdy przechodzi przez te stadia w ustalonej kolejności; (c) każde stadium jest bardziej rozbudowane i złożone niż poprzednie; (d) te same stadia występują w każdej kulturze. Zasady te stosują się wyraźniej do pierwszych trzech stadiów rozumowania moralnego niż do ostatnich czterech. Stadia od pierwszego do trzeciego przechodzą wszyscy ludzie w trakcie normalnego rozwoju poznawczego; prawie wszystkie dzieci osiągają stadium 3. do 13 roku życia. Stadia te przechodzi się po kolei i każde można uznać za bardziej wyrafinowane poznawczo niż poprzednie. Osiąganie tych stadiów przebiega na ogół równolegle do kształtowania się zaproponowanych przez Piageta stadiów zdolności poznawczych. Z drugiej strony nie wszyscy ludzie osiągają stadia od 4. do 7.; w istocie wielu dorosłych nigdy nie osiąga stadium 5., a tylko nieliczni wykraczają poza nie. Wyższe stadia nie są związane z żadnym określonym wiekiem czy typem osiągnięć poznawczych. Czasami dorośli, którzy już osiągnęli wyższe stadium, w pewnych okolicznościach cofają się o jedno stadium lub dwa. Treść samych tych stadiów wydaje się nieco bardziej subiektywna i trudniej jest interpretować każde kolejne stadium jako bardziej rozbudowane i wyrafinowane niż poprzednie. Na przykład „unikanie samopotępienia”. podstawa ocen moralnych w stadium 6., nie wydaje się wyraźnie bardziej wyrafinowane, niż „przyczynianie się do pomyślności społeczeństwa ’, które jest podstawą ocen w stadium 5. Ponadto nie we wszystkich kulturach stwierdza się występowanie tych wyższych stadiów i wydaje się, że w naszej kulturze wiążą się one z wykształceniem i zdolnościami werbalnymi, cechami, które nie wydają się koniecznymi wyznacznikami osiągnięć moralnych (Rest i.Thoma, 1986).

Zaproponowane przez Kohlberga stadia rozumowania moralnego wywołały wiele sporów i polemik. Niektóre z nich wynikały z troski o uniwersalność stadiów, zwłaszcza wyższych, niekiedy nie stwierdzanych w ogóle w tych kulturach, które nie kładą nacisku na wysoki stopień abstrakcji czy wykształcenia (Gibbs, 1977; Simp-son, 1974). Szczególnie kontrowersyjne jest twierdzenie, wysunięte przez Kohlberga w początkowym okresie jego pracy nad tą problematyką, że w rozwoju moralnym kobiety pozostają w tyle za mężczyznami, zatrzymując się zwykle w stadium mniej zaawansowanym. Na koniec, wieiu badaczy kwestionowało jego decyzję, by badać rozumowanie moralne zamiast działania moralnego; krytycy ci sądzą, że to, co ludzie mówią, często różni się od tego, co robią w obliczu wyborów moralnych (Kurtines i Greif, 1974). Zapoznajmy się bliżej z dwoma ostatnimi zarzutami.

Kontrowersje wokół różnic płci w ocenach moralnych

Kwestia różnic płci w rozumowaniu moralnym wywołała ożywione spory. We wczesnych eksperymentach Kohlberg (1969) i inni badacze stosujący jego metody pomiaru (Alker i Poppen, 1973) stwierdzili, że większość mężczyzn osiąga stadium 4., orientację na prawo i porządek, podczas gdy większość kobiet pozostaje w stadium 3., gdzie rozumowanie moralne opiera się na spełnianiu oczekiwań innych. Wniosek ten jest kwestionowany przez niektórych badaczy. Caroł Gilligan (1982) zasugerowała, iż uzyskany przez Kohlberga wynik, zgodnie z którym moralność kobiet jest mniej rozwinięta niż moralność mężczyzn, można wyjaśnić tym, że jego schemat kodowania wypowiedzi badanych jest tendencyjny i działa na korzyść mężczyzn. Jego pierwsza praca powstała na podstawie obserwacji, którymi objęto wyłącznie chłopców. Gilligan sądzi, że kobiety nie są mniej moralne, lecz rozwijają się inaczej. Sugeruje, że rozwój moralny kobiet oparty jest na normie troski o innych i zdąża do stadium samorealizacji, podczas gdy mężczyźni opierają swe rozumowanie na normie sprawiedliwości. Inni badacze