Markiewicz 2

wiecznej Europie. W latach poprzedzających Sejm Czteroletni nastąpiła synteza oświeceniowej myśli republikańskiej z tradycją sarmatyzmu, co bardzo często określane jest trafnie przez Jacka Staszewskiego jako „sarmatyzm oświecony”. W tym sposobie myślenia Rzeczpospolita przestawała się jawić jako dziwne monstrum, przypomnieć należy, że podobnego zabiegu dokonywała także szlachta węgierska, łącząc swoje tradycje wolnościowe z ideami republikańskimi oświecenia. Józef Gierowski na zakończenie swojego referatu wygłoszonego na X Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich przytaczał słowa Jana Jakuba Rousseau skierowane do obywateli Rzeczpospolitej; „myśląc o tym co chcecie zyskać, nie zapominajcie o tym, co możecie stracić, poprawiajcie, jeżeli możecie błędy tej konstytucji, ale nie pogardzajcie nią, to ona uczyniła was tym czym jesteście”¹.

Po upadku Rzeczpospolitej rozwinęła się romantyczna szkoła historyczna, której najwybitniejszym przedstawicielem był Joachim Lelewel. W tej wizji dziejowej podkreślano oryginalność ustroju Rzeczpospolitej, co niekiedy łączyło się z mesjanizmem. W opozycji do szkoły romantycznej powstała krakowska szkoła historyczna, która widziała w ustroju państwa polsko-litewskiego „anomalię” w stosunku do pozostałych krajów europejskich. Ta anomalia ustrojowa oraz upadek kultury politycznej był przyczyną upadku państwa. Antoni Mączak we wspomnianym wyżej artykule przedstawił system państwowy Rzeczpospolitej na szerokim tle europejskim i uwzględnił najnowsze badania nad funkcjonowaniem władzy w czasach nowożytnych. Doszedł on do podobnej tezy co szkoła krakowska i pisze „poprzedzające rozbiory trzy z góra stulecia pełne są paradoksów, które czynią z Rzeczpospolitej twór państwowy nader osobliwy w Europie”².

Warszawska szkoła historyczna przedstawiała pogląd, że ustrój Rzeczpospolitej był anomalią, ale ta została przezwyciężona przez reformy przeprowadzone w czasie panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego. Józef Gierowski w wielu opracowaniach przedstawia tezę, że rozwój Rzeczpospolitej przebiegał od państwa szlacheckiego, poprzez kraj magnatów do „Rzeczpospolitej Oświeconej”. Wielokrotnie podkreślał, że „Rzeczpospolita oświecona” zaczęła realizować zadania typowe dla polityki prowadzonej tak zwanych monarchiach oświeconych. Rzeczpospolita upadła nie z powodu „anarchii”, ale dlatego, że zaczęła się reformować, tworzyć nowoczesny, jak na tamtą epokę aparat państwowy, ale oparty nie o wolę władców, lecz o mandat ciał przedstawicielskich³.

W ostatnich latach zaczęło dominować przekonanie o specyfice „Europy Środkowej”, obszaru pokrywającego się z terenami, które w czasach nowożytnych wchodziły w skład trzech państw; Rzeczpospolitej Obojga Narodów, Korony Św. Stefana i Korony Św. Wacława. Podkreśla się, że system polityczny tych monarchii odbiegał od sche-

1

   J. A. Gierowski, Rzeczpospolita szlachecka wobec absolutystycznej Europy, [w:] Pamiętnik X Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, t. 3, Warszawa 1971, s. 126.

2

   A. Mączak, dz. cyt., 8.123.

3

⁴ J. A. Gierowski, dz. cyt.; tenże, The Polish-Lithuanian Commonwealth in the XVIII century. From anarchy to well-organised stare, Kraków 1996.