Obraz (19)

na modyfikacje tematyczne i konstrukcyjne. Spotykamy w XIX-wiecznej polskiej nowelistyce kilkanaście odmian, m. in. fantastyczną, sensacyjną, psychologiczną, grozy, społeczno-obyczajową, intrygi, kryminalną, filozoficzną, historyczną, fantastyczno-naukową, środowiskową, tendencyjną, sataryczną, parabolę nowelistyczną, nowelę-reportaż, nowelę z kluczem i in.

Nowela fantastyczna, bujnie rozwijająca się w okresie romantyzmu, opierała się częściowo na wzorcach etnograficznych. Zainteresowania romantyków w tym względzie wyprzedził tom Wieczory Bodeńskie, czyli powieści o strachach i upiorach (powst. 1793 — 1794, opubl. 1852) J. M. Ossolińskiego. Przykłady typowo romantycznej noweli fantastycznej o proweniencji ludowej znajdujemy w zbiorze Szlachcic Zawalnia czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach (1844 — 1846) J. Barszczewskiego, zamiłowanego zbieracza legend i pieśni ludu.

W genezie tej odmiany nowelistycznej dużą rolę odegrała również inspiracja romantycznej „szkoły niemieckiej”, szczególnie E. T. A. Hoffmanna. Wpływ jego niesamowitej fantastyki widoczny jest w niemieckojęzycznej twórczości A. Bronikowskiego (Schriften, 1825—1834; Neue Schriften, 1829—1834). Inspiracje podobne wskazać można u J. B. Dziekońskiego (Spomnienia i marzenia Bogdańskiego, 1848), a także w twórczości innych pisarzy z tzw. Cyganerii warszawskiej, np. W. Wolskiego i R. Zmorskiego. Pokrewieństwa z twórczością Hoffmanna sprowadzają się najczęściej do przejęcia lub zbieżności niektórych motywów fabularnych, natomiast funkcja tych elementów odbiega znacznie od pierwowzoru. Ulegają one przewartościowaniu, zanegowaniu, odwróceniu (np. w Lekarzu magnetycznym, <1844) J. Dzierzkowskiego) lub parodystycznej transformacji (w twórczości L. Sztyrmera).

Odrębny nurt stanowi posępna fantastyczność spod znaku Poego, wyrażająca swoisty ład i logikę chaosu wydarzeń; utwory te odznaczają się kunsztowną kompozycją i ironicznym dystansem narratora wobec opisywanych wydarzeń (np. w 1. 70-tych nowatorskie nowele F. Faleńskiego).

W noweli grozy, spokrewnionej z nowelą sensacyjną, pojawiają się rekwizyty i tło typowe dla romansu gotyckiego, a więc tajemnicze lochy, ponure zamczyska, ruiny, grobowce, tajemne przejścia, makabryczne sytuacje (tak jest w niektórych z Powieści Jadama <1838) A. Gorczyńskiego).

Nowela sensacyjna eksponuje przede wszystkim wątki i motywy frenetyczne: szaleństwo, nieokiełznane namiętności, zbrodnię, „ciemne i niezgłębione prawa natury”, nadto magnetyzm i hipnozę (niektóre nowele A. Grozy, J. Dzierzkowskiego, L. Sztyrmera, T. Tripplina).

Dość nieoczekiwane i chyba jedynie na gruncie literatury polskiej występujące jest powiązanie elementów grozy, sensacyjnych i fantastyczno-naukowych z żywiołem gawędowym (np. Nie-bajki <1850) H. Rzewuskiego i Zapatan <1873) W. Łozińskiego).

Jedną z najbardziej niezwykłych nowel fantastyczno-naukowych jest Niewidzialny (1881) S. Wiśniowskiego, oparta na pomyśle podobnym do słynnego utworu G. Wellsa Niewidzialny człowiek, powstałego 16 lat później. Motyw rozgrywki szachowej występuje w dwóch innych utworach tej odmiany gatunkowej: Gra w szachy (1852) K. Libelta oraz Szach i mat L. Niemojewskiego. Humorystycznie potraktowana problematyka fantastyczno-naukowa pojawia się w Dziwnej historii (1887) Prusa.

W wielu nowelach XIX-wiecznych istnieją różnorako motywowane elementy egzotyczne, szczególnie w wersji orientalnej. Nowele egzotyczne występują w wariantach: fantastycznym lub realistycznym (drugi z nich zbliżony jest do noweli podróżniczej). Są to m. in.: Obrazki macedońskie (1887), Z tajemnic Wschodu (1885) W. Koszczyca, niektóre nowele Sienkiewicza, Powieści Wschodu i Zachodu (1873) W. Dzieduszyckiego, W matni. Nowele jakuckie (1897) W. Sieroszewskiego, autora Dna nędzy (ok. 1899), jednej z najlepszych nowel w literaturze polskiej.

Prekursorskie wobec odmiany noweli psychologicznej utwory L. Sztyrmera łączyły elementy fantastyczne, sensacyjne i parapsychologiczne z ironicznym, parodyjnym i groteskowym dystansem wobec rzeczywistości przedstawionej. Słynny Wtorek i piątek (1844) J. Korzeniowskiego zawierał elementy obyczajowe, sensacyjne i psychologiczne. Dwa drobne utwory A. Bełcikowskie-go Domowe ognisko (1885) i Stary kawaler (1885) były to nowele o problematyce moralno--psychologicznej. Problematyka ta dominuje również w wielu nowelach Konopnickiej (Mendel Gdański, 1890; Miłosierdzie gminy, 1891; Krysta, 1895), łącząc się z problematyką konfliktów społecznych i narodowościowych. W twórczości Orzeszkowej pogłębiona analiza psychologiczna i przenikliwość w konstruowaniu sylwetek bohaterów pojawia się dopiero w tomach Drobiazgi (1888), Melancholicy (1896) i późniejszych. Nowele Prusa zawierają wyjątkowo celną i artystycznie doskonałą analizę psychiki dziecięcej (np. Przygoda Stasia, 1879; Katarynka, 1881; Antek, 1881). Szczytowym osiągnięciem noweli psychologicznej jest Latarnik (1881) Sienkiewicza. Głęboki liryzm i realistyczny szczegół współbrzmią w noweli Chałat (1900) W. Gomulickiego. Do