Obraz (21)

618 NOWELA NOWELA

udramatyzowanej opowieści „mówionej”, przekazującej ciekawe dla słuchacza wydarzenia, które stanowią oś krystalizacji fabuły. Dlatego zarówno nawiązanie do ludowych niezwykłych opowieści, baśni, legend, jak i kreowanie świata fantastycznego, sięganie po motywy i wątki egzotyczne uwarunkowane światopoglądem romantycznym można uznać za wyraz tej samej tendencji — dążenia do zainteresowania czytelnika, wzbudzenia i utrzymania w napięciu jego uwagi.

Również sposób ukształtowania narracji 1-osobowej (z wyraźnie zarysowanym narratorem i często budową ramową) wywieść można z dwóch niezależnych szeregów motywacyjnych: świat przedstawiony w tak skonstruowanej narracji jest zsubiektywizowany, uzależniony od świadomości narratora lub bohatera, lub też jest tej świadomości odzwierciedleniem, zarazem jednak zmniejszeniu ulega dystans pomiędzy narratorem a odbiorcą (słuchaczem), przedstawione wydarzenia podlegają uwiarygodnieniu poprzez osobiste zaangażowanie opowiadającego. Dotyczy to również technik „obiektywizujących” narrację nowelistyczną, pozorujących jej autentyczność: list, pamiętnik, dziennik służąc „uwierzytelnieniu”, wtórnie wprowadzają świat przeżyć subiektywnych.

W realistycznym i naturalistycznym etapie rozwoju nowelistyki przekształceniu podlega nie tylko tematyka nowel, zmienia się również ich ukształtowanie narracyjne: dominuje narracja auktorialna, która w tej nowej sytuacji pełni również funkcję uwierzytelnienia przedstawionych wydarzeń. Pośrednictwo narratora, które w tym typie prozy odczuwane jest jako sygnał literackości, umowności, a więc fikcyjności fabuły, zostaje konsekwentnie ograniczone lub występuje w celach stylizacyjnych. W noweli realistycznej występuje najczęściej 3-osobowa narracja epicka, w noweli naturalistycznej zaś pojawia się obok narracji 3-osobowej z mocno ograniczonymi kompetencjami narratora wszechwiedzącego również narracja personalna w wersji skrajnie subiektywnej, prowadzona z punktu widzenia postaci.

Ważnym wydarzeniem dla rozwoju małych form narracyjnych było powstanie Pamiątek Soplicy (1839 — 1841), którymi H. Rzewuski zapoczątkował gawędę szlachecką. Narracja gawędowa, znana uprzednio jako opowieść ustna, zmodyfikowała narrację wielu nowel. Wyznaczała w tych nowelach amorficzny kształt językowy i kompozycyjny przekazu literackiego oraz zakreślała regiony tematyczne. Wnosiła również swoiste rozumienie i interpretację świata oraz hierarchię wartości. Najistotniejszą jednak konsekwencją była pastiszowa konstrukcja narracji, stwarzająca szansę artystycznego wykorzystania dystansu autora wobec narratora.

Nowele-gawędy z życia Ukrainy tworzył M. Czajkowski; pochwałę przeszłości, idealizację życia staroszlacheckiego odnajdujemy w Obrazach litewskich (1840—1850) I. Chodźki; styl gawędowy współtworzą zręcznie skomponowane nowele S. Witwickiego wydane pośmiertnie w tomie Gadu-gadu (1852); apologia przeszłości dominuje w nowelistycznych Obrazach z przeszłości (1838) i Obrazach (1845) W. Pola oraz w Kontuszowych pogadankach (1851) K. Gaszyńskiego. Wyjątkowym zjawiskiem w nowelistycznym nurcie gawędowym jest parodystyczna nowela fantastyczna Paliwoda (1858) L. Sztyrmera. W 2 poł. XIX w. gatunek gawędziarsko-nowelistyczny uprawia A. Wilczyński (Fotografie społeczne, 1885 — 1889); za jego utalentowanego kontynuatora uznawany jest J. Wieniawski (Jordan) jako autor tomu Z boru i dworu. Szkice i obrazki (1889). Zręcznie skomponowaną nowelą z narracją gawędową jest W. Zagórskiego Moja przygoda na dworze J. O. wojewody wileńskiego ks. Radziwiłła Panie Kochanku (1885). Elementy gawędowe wystąpiły także w prozie A. Dygasińskiego, K. Junoszy-Szaniawskiego, M. Jasieńczyka (Drobiazgów garść, 1887) i in.

Porównując nowelistykę XIX-wieczną z renesansową zauważyć można jeszcze jedną znamienną różnicę: o ile opowieści Dekameronu miały słuchacza przede wszystkim zainteresować, podając w formie rozbudowanej i dowcipnej zarazem anegdoty pewne przypadki życiowe, będące ilustracją wiedzy o świecie i człowieku, o tyle ńowele XIX-wieczne nie poprzestają na tak rozumianym dydaktyzmie poznawczym. Nacechowane są one zaangażowaniem moralnym.

Na przełomie XVIII i XIX w. tendencje moralizatorskie, nawiązujące do oświeceniowego nurtu dydaktycznego reprezentowane są przez Powiastki, powieści i komedyjki moralne (1838) K. z Tańskich Hoffmanowej. Niektóre z zawartych w tym zbiorze nowelek, będących odmianą literatury dla młodzieży, utrzymane są w konwencji literatury wychowującej i pouczającej. W dydaktycznym tonie utrzymany jest również nurt literatury przeznaczonej dla niższyph warstw społecznych, np. w 1. 40-tych nowele A. Libery dla ludu. Intencje moralistyczne przyświecają nowelistyce romantycznej, lecz moralistyka ta nie dąży do doraźnych efektów dydaktycznych, sens moralny nie jest formułowany wprost, przenika on całą konstrukcję fabularną utworów. Celem jest tu raczej teoretyczna refleksja nad uniwersalnymi — egzystencjalnymi, społecznymi i psychicznymi — uwarunkowaniami losu ludzkiego.

W polskiej nowelistyce pozytywistycznej przeważają formy moralizatorskie, nastawione na pouczanie czytelnika, oddziaływanie na jego intelekt i uczucia, apelujące do jego odczuć etycznych.

Moralistyka aktualności spota (lub negatywu; :; Nieliczne formy :

alegorycznego

Scjentystycza tyki naturalisi:-jak karykatura. r dydaktycznych : paradoksie,

Poetyka rom i demaskacją rej motywów ron^c: pana Bolesław z < i z daleka (18— W 1. 66-ry:

w Encyklopea:. O ną jedynie do ura opiera się na ra najbliższej przesa wkraczających » charakterysty czn; i romansem epizodycznym tą panoramicznym

Elementy s? biograficznym: : z lat głodowych ( misowego obmai Program ten pca (1879—18821 Z program* Sienkiewicza (Jl zarazem pc a (1877), Jtmkm m Pierwsze a z pozytyw-sryca ubogiego mesa balowa. 1- r ' nych — A. S*a (1880). wyrÓH* W tworom z konwencjami ] mi oraz mc a humoru Kcmd Z notat r.arrgo powstałe V t podejmujący cm i stycznych p:: os skiego tnp TH W L 80-ły w „Prawdzie^- i ceniona przez P w których arna tycznych Teryiei towana jest * i NajwybitiDMZt (1880), Kaizry Na wakacjach <