p15

Magdalena Wilczek

do stanów uprzywilejowanych, ale zawierała również katalog praw człowieka i obywatela, który w mniejszym lub większym stopniu odnosił się do wszystkich stanów społecznych ówczesnej Rzeczypospolitej. Usunęła ona główne wady ustroju państwa, umożliwiła mieszczanom sprawowanie funkcji publicznych i otworzyła im drogę do nobilitacji. Zrezygnowano co prawda z konsekwentnego rozwiązania kwestii chłopskiej, ale stworzono podstawy do wypełnienia tej luki w przyszłości. Ocena Ustawy Rządowej w polskiej historiografii jest pełna patosu, co jest zasadne. Należy wskazać, że Konstytucja 3 Maja była swoistym społecznym consensusem. Przeprowadzono wnikliwą naprawę państwa, ale na tyle umiarkowaną, by konserwatywna część Izby Poselskiej jej nie odrzuciła. Ustawa zasadnicza była różnie interpretowana także w szeregach jej zwolenników. Dla jednych stanowiła dopiero punkt wyjścia do dalszych przeobrażeń, dla innych maksimum ustępstw, wobec niebezpieczeństwa rewolucyjnych nastrojów płynących z Francji"¹’. Nie wiadomo też, ze względu na krótki okres obowiązywania aktu, jak wyartykułowane w niej zasady funkcjonowałyby w praktyce. Szanse powodzenia były duże, także ze względu na jej formę redakcyjną. Ustawa składała się jedynie z 11 artykułów i określała wyłącznie zasadnicze założenia ustroju, pozostawiając kwestie szczegółowe ustawom zwykłym^{1 2 3}.

Art. I Ustawy Rządowej regulował zagadnienie wyznania². Uznawał religię rzymskokatolicką za panującą, a odstępstwo od niej było karalne. Jednocześnie - co jest kwestią istotną z punktu widzenia praw człowieka — innowiercom zapewniono swobodę wyznania i kultu. Tak sformułowane postanowienie stanowiło powtórzenie ustaw sejmowych z 1767/1768 r. Penalizacja apostazji była prawdopodobnie odpowiedzią na postulaty zgłaszane przez Stanisława Augusta Poniatowskiego. Król obawiał się bowiem, iż brak tej sankcji spowoduje masowe przechodzenie unitów do Kościoła prawosławnego⁴. Ustanowienie opieki rządu nad innymi wyznaniami stanowiło w Oświeceniu konieczność dziejową^{5 6}. Powoływano się przy tym na miłość bliźniego i inne prawidła wynikające z wiary katolickiej.

Pełnię praw podmiotowych zagwarantowano wyłącznie szlachcie. W art. II - Szlachta ziemianie⁶ potwierdzono jej wszystkie dotychczasowe przywileje i prawa, zarówno w życiu politycznym, jak i prywatnym. Ukonstytuowano także równość i godność szlachecką. Zrezygnowano z wprowadzenia do ustawy zasadniczej podziału na posesjouatów i nieposesjonatów. Rozróżnienie takie zostało jednak ustanowione prawem o sejmikach i de facto uderzało w równość stanu szlacheckiego. Ustawa z 24.3.1791 r. przyznawała podczas zgromadzeń prawo głosu wyłącznie szlachcie ziemiańskiej, tj. właścicielom majątków ziemskich i ich dorosłym synom. Pozbawienie części szlachty tak ważnej prer ogatywy skłania do stwierdzenia, że pilnie strzeżona i lansowana zasada równości szlacheckiej była jedynie fikcją prawną. Art. II konstytucji, ze względu na swą rozbudowaną i uroczystą formę, miejscami ma chara liter stricte deklaratywny oraz konserwuje status quo. Taki zabieg legislacyjny prawdopodobnie miał na celu uśpienie poselskiej opozycji. Dlatego też zdecydowano się na podkreślenie pozycji całej szlachty jako stanu panującego^{7 8}. Katalog praw i przywilejów jest. bardzo szeroki, choć ustrojodawca zrezygnował z ich dokładnego wyszczególnienia. Podkreślono jedynie prawo do bezpieczeństwa osobistego, wolności i własności. Zastrzeżono przy tym, iż do tychże uprawnień, które - jak napisano — stanowią „źrenicę wolności obywatelskiej” — żadna władza krajowa, jak i rząd przez nią ustanowiony nie będzie sobie pod żadnym pozorem rościł określonych pretensji. Ponadto zastosowanie w zdaniu pierwszym, przed wyliczeniem aktów prawnych gwarantujących szlacheckie przywileje, słowa „szczególnie”, wskazuje na otwarty katalog uprawnień. Dla podkreślenia wagi i znaczenia regulacji nawiązano do „pamięci przodków (...)jako fundatorów rządu wolnego". Na całą szlachtę jako stan. jak i każdego szlachcica, został nałożony obowiązek obrony wolności oraz samej konstytucji.

Jak wspomniano wyżej za integralną część konstytucji uznano ustawę Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej z kwietnia 1791 r. Na uwagę zasługuje uzasadnienie wprowadzenia do Ustawy Rządowej tego artykułu^11,1. Nawiązano do tworzącego sie sojuszu szlachecko-mieszczańskiego⁹. Z literalnej wykładni przepisu wynika, że pierwszy stan w państwie nie zamierzał rezygnować w tym układzie ze swej niewątpliwie uprzywilejowanej pozycji. Cci normy

1

   Idem, Konstytucja 3 Maja i dzień dzisiejszy iw:] idem, Od Sejmu Wielkiego do powstania Listopadowego..., s. 51-52.

2

   ,J. Bardach, Konstytucja 3 Maja i zaręczenie wzajemne obojga narodów 1791 Iw:) Konstytucja 3 Maja 1791, Warszawa 2001, s. 22.

3

^,m> Konstytucja 3 Maja..., art. I, s. 94.

4

   J. Michalski, op. cit., s. 17-18.

5

   H. Kocój, Rocznica Konstytucji 3 Maja [w:] idem, Od Sejmu Wielkiego do po

6

wstania listopadowego, s. 42-44.

7

^ua Konstytucja 3 Maja.... art. II, s. 94-96.

¹¹⁷    J. Bardach, Konstytucja 3 Maja..., s. 22-23.

8

Konstytucja 3 Maja..., art. III, s. 96.

9

¹¹⁸    J. Baniach, Konstytucja 3Mąja.... s. 23;Z. Szcząska, Ustawa Rządowa z 1791 r. s. 50-53.