p13

Magdalena Wilczek

niewzruszonych z 1791 r. prawo do udziału w sprawowaniu władzy przez przedstawicieli szlachty połączono z koncepcją państwa prawa, przypominającą w swej istocie anglosaskie the rule of law. Zadeklarowano, że w Rzeczypospolitej nic nie może być poczytane za władzę i prawo, co nie jest pochodną wyraźnej woli legitymowanego ustawodawcy. Władza została upoważniona do podejmowania tylko takich czynności, które przewidywało prawo. Obywatele zaś w pierwszej kolejności podlegać mieli ustawom. Organy państwa mocą przepisów nie mogły nikogo przymuszać do działania lub zaniechania contra legem. Po raz kolejny, ale bardzo precyzyjnie wskazano, że szlachta sama stanowi prawa, których adresatem jest naród. Ona jedynie jest władna uchwalać podatki i nimi rozporządzać⁹⁵.

Reformy Sejmu Wielkiego rozciągnęły prawa osobiste i publiczne przede wszystkim na mieszczan miast królewskich (wertykalna ewolucja praw człowieka). Były to śmiałe i konsekwentne przemiany. Ustawa Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczypospolitej (18.4.1791 r.) stała się integralną częścią Ustawy Rządowej (art. III). Wszystkie miasta królewskie w Rzeczypospolitej uznano za wolne. Wprowadzono jednolitą organizację sądów miejskich, wyłączając jednocześnie mieszczan spod niewłaściwych jurysdykcji proweniencji szlacheckiej. Adresaci ustawy uzyskali prawo nabywania dóbr ziemskich. Przepis ten zawarł w swej treści szereg uprawnień podmiotowych: ochronę własności, prawo do dziedziczenia, zasadę swobody umów, wolność gospodarczą. Zapewniono mieszczanom dostęp do urzędów, stopni oficerskich i godności. Umożliwiono im ograniczony udział w obradach Izby Poselskiej. Wybierani spośród „dobrze osiadłych i zdatnych do posługi publicznej obywateli”, plenipotenci - choć nie bezpośrednio - mieli prawo głosu w sprawach miejskich. Każdy z obywateli miasta wpisany w księgę miejską i posiadający nieruchomość miał czynne i bierne prawo wyborcze do urzędów miejskich. Istniał jednakże zakaz łączenia tych urzędów z funkcją plenipotenta. Miasta miały pełną swobodę w wyborze swych władz, jak i urządzania „wewnętrznego porządku” na mocy odpowiednich rozporządzeń. Dążono również do zrównania stanów -szlacheckiego i mieszczańskiego - na płaszczyźnie gospodarczej. Pozwolono przedstawicielom nobiles trudnić się handlem i rzemiosłem.

literaturze tzw. „sejmikokracji” nie ocenia się już wyłącznie negatywnie, zob. S. Ochmnnn, Rzeczpospolita jako „monarchia mixta” - dylematy władzy i wolności [w:| Kultura, polityka, dyplomacja. Studia ofiarowane prof. Jaremie Matuszewskiemu w sześćdziesiątą rocznicę Jego urodzin, pod red. A. Bartnickiego i in., Warszawa 1990, s. 264-278.

^fls [Prawo do udziału w sprawowaniu władzy), VL, t. 9. s. 204.

W analizowanej regulacji są również widoczne przesłanki prawa do wyboru miejsca pobytu, czyli w tym przypadku osiedlenia się w obrębie murów miejskich. Nie można było bezpodstawnie odmówić przyznania obywatelstwa miejskiego wolnemu człowiekowi. Ułatwiono ponadto nobilitację mieszczan (horyzontalna ewolucja praw człowieka)⁹”. Ustawa z 1791 r. zawiera także kilka postanowień dotyczących miast prywatnych. Usankcjonowano prawo zakładania nowych miast i osiedlania w nich ludzi wolnych, także obdarzonych wolnością osobistą rolników. Istniała ponadto możliwość przekształcania dawnych miast dziedzicznych w miasta wolne. Jednakże warunkiem sine qua rum. który należało spełnić przed zaliczeniem miasta dziedzicznego w poczet miast wolnych, było nadanie mieszczanom przez dwór ziemi na własność ’⁷.

Stany sejmujące wyrażały również troskę o warunki bytowe mieszkańców. Istnieją w tym przedmiocie regulacje ogólne, aczkolwiek zauważa się przewagę norm o charakterze kazuistycznym. Ubóstwo -szczególnie wyraźne w obliczu wojen i klęsk elementarnych - starano się ograniczać poprzez darowizny dla szkół lub szpitali oraz stosowanie zwolnień podatkowych. W ustawach sejmowych zauważa się dążenia do zabezpieczenia socjalnego mieszkańców Rzeczypospolitej, poprzez tworzenie - co prawda ad koc - funduszy publicznych. Pochodzące z nich środki miały zostać przeznaczone na poprawę warunków bytowych najbiedniejszej części społeczeństwa. Zapobieganie nędzy włączono do obowiązków Komisji Porządkowej (dawnej zadania te leżały w gestii Komisji Dobrego Porządku)⁹⁹.

Wydaje się jednak, iż rolę państwa w tym zakresie określić należy jako subsydiarną. Ciężar pomocy charytatywnej nadal w przeważającej części spoczywał bowiem na osobach prywatnych. Pomoc państwa ograniczała się najczęściej do protekcji królewskiej połączonej z przekazaniem sum pieniężnych na potrzeby danej placówki. Pomoc państwa przybierała także postać zwolnień podatkowych. W 1791 r.. mając na względzie szczupłe fundusze publicznych szpitali, polecono Komisji Skarbowej, aby na podstawie dowodów uiszczenia przez placówki podatku od rzezi, co kwartał zwracała im pobraną sumę. Wszelkie nadużycia, a także niewłaściwe wydatkowanie otrzymanych pieniędzy, było zagrożone grzywną w wysokości 1000 zł". Problemu uposażenia szpi-

^w (Rozszerzenie praw osobistych i politycznych na mieszczan I. ibidem, s. 215-219. ¹⁷ T. Opas, Wolność osobista i własność mieszczan w świetle ustawodawstwa Sejmu Czteroletniego (w:) Ku reformie, państwa..., s. 210-211: zob. również idem. Miasta prywatne w świetle ustawy „Miasta nasze królewskie wolne w państwach Rzeczvpospa-litej” z 1791 roku, CPH, 25 1973, z. 2, s. 221-229.

^M [Prawo do godnego życia], VL, t. 9, s. 155. ^w Ibidem, s. 214.