P3140053

104

W dotychczasowych badaniach nad genezą i znaczeniem dwukondygnacyjnych układów w obrębie średniowiecznych kaplic zamkowych i pałacowych istnieje zgodność co do genezy typu, sięgającej schematu wczesnośredniowiecznego martyrium, natomiast różnice, i to istotne, dotyczą funkcjonalnych czy też ideowych uwarunkowań tego typu przez całe średniowiecze. Uznaje się z jednej strony, iż układy dwu lub nawet wielokondygnacyjne wynikają ze znaczeń związanych z ideologią władzy, tzn. rozdział na dwie kondygnacje odpowiadać miał zróżnicowanej pozycji społecznej uczestników obrzędu liturgicznego. Wedle innej opinii, układy dwukondygnacyjne miałyby być zdeterminowane grzebalnymi funkcjami dolnej kondygnacji.

Kaplica zamkowa, choć wywodzi się z koncepcji prywatnego oratorium, zachowuje — pomimo ograniczenia liturgicznych uprawnień w stosunku dó kościoła parafialnego — symboliczne wartości kościoła, zawierające się w społecznym znaczeniu terminu Ecclesia. Gmina chrześcijańska zjednoczona wobec Boga uczestnictwem we wspólnym obrzędzie liturgicznym stanowi skrót t symbol Kościoła powszechnego⁶⁷. W kaplicy zamkowej współuczestnictwo w liturgii kapłana, władcy i ludności służebnej powoduje, iż mieszkańcy zamku symbolizują gminę chrześcijańską, a tym samym Kościół powszechny.

Jeśli istotna wartość społecznego sensu Kościoła skłania do współuczestnictwa w liturgii wszystkich mieszkańców zamku, to równocześnie dążność do zaznaczenia hierarchicznej struktury społecznej wiedzie w kierunku wyodrębnienia w kaplicy takich przestrzeni, które separują ludność służebną od pana i jego najbliższego otoczenia, podkreślając w ten sposób ideę pańskiej ostentacji. Wszelkie więc średniowieczne, wielokondygnacyjne układy kaplic zamkowych i pałacowych odczytywać należy jako połączenie chrześcijańskiego egalitaryzmu z feudalnym elitaryzmem; w zależności od szczegółowych rozwiązań przestrzennych, silniej akcentowany będzie' współudział władcy i ludu bądź też ich wzajemna separacja. W układach więc dwukondygnacyjnych kaplic, kondygnacja dolna służyła najczęściej jako capella publica, kondygnacja zaś górna — jako copello priuota *®, W przedstawionych więc powyżej dwóch podstawowych typach władczych kaplic: niemieckich kaplic podwójnych, związanych w pewnym sensie z tradycją kaplicy akwizgrańskiej i typu frankońskiego, do którego należała też Sainte Chapelle, istotna różnica — pora ce-

W J. Sauer, Symbolik det Ktrchengebaudes und seirter Ausstattuno in der Au/fossunp des Mittelallers, (v:yd. 2), Freiburg im Breisgau 1924, s. 96 i nn.; F. J. UDiger, „Kirche” ols Name lar den chrUtliuhen Kultbau, [w:] Antlke und Chri-ktoatum, VI, 1950, s. 104 i rui.

“ U. S t c v e n «, op. dl., s. 15$,

eiKimi układu formalnego i różnej tradycji architektoniczne] — polega na różnym stopniu izolacji obu kondygnacji od siebie. W pierwszym przypadku istniało połączenie dolnej i górnej kondygnacji otworem pośrodku, który umożliwiał uczestnictwo jednoczesne władcy i ludności służebnej podczas liturgii odprawianej w kaplicy dolnej. W typie, do którego należy Sainte Chapelle, izolacja obu kondygnacji jest całkowita i wymagała odrębnej liturgii dla władcy i jego najbliższego otoczenia w górnej kaplicy, a dla ludności służebnej — w dolnej. Całkowicie jednak z symbolicznych znaczeń wspólnej liturgii dla władcy i jego ludu nawet w Sainte Chapelle nie zrezygnowano; raz do roku lud miał prawo uczestniczyć w liturgii odbywanej w górnej kaplicy *•.

Układy kaplic pojedynczych, jedynie z wyodrębnioną dwukondygnacyjną częścią zachodnią, najczęściej w formie wstawionej do zasadniczego wnętrza etnpory, U. Stevens uznaje zasadniczo za zredukowaną formę 'kaplic ^podwójnych. Na terytoriach niemieckich formy kaplic podwójnych miiały miejsce w założeniach cesarskich jj (królewskich, układy natomiast z emporami we wnętrzu zasadniczej przestrzeni realizowane były w założeniach niższej rangi ⁸⁰. We wcześniejszej fazie funkcjonowania kaplicy malborskiej połączenie jednoprzestrzennego wnętrza wynikającego z oddziaływania koncepcji górnej kondygnacji Sainte Clui|jelle, z dwukondygnacyjną, częścią zachodnią, nie znalazło odbicia w funkcjonalnym rozdziale wnętrza na kaplicę prywatną i kaplicę publiczną. Dwukondygnacyjna część zachodnia o władczych konotacjach w typowych kaplicach zamkowych ukształtowana została w Malborku bardziej na wzór emporowych rozwiązań w kościołach, a zdeterminowana była funkcjami liturgicznymi.

Wprowadzając w nowo wzniesionej, wschodniej części dolną kaplicę o zdecydowanie kryptowym charakterze, całkowicie odizolowaną od górnej, niedostępną nawet z dziedzińca Zamku Wysokiego — opowiedziano się całkowicie za typem francuskiej kaplicy pałacowej, konkretnie zaś za imitacją wzoru Sainte Chapelle.

Zgodne z zasadą funkcjonowania tego typu byłoby przeznaczenie dolnej kaplicy publicznej dla ludności służebnej; wówczas górna pozostawałaby jako kaplica przeznaczona dla liturgii konwentualnej Tymczasem już w 1341 roku, a więc na 3 lata przed konsekracją całej kaplicy, pochowano w kaplicy św. Anny wielkiego mistrza, Dietricha von Ałten-burg, co przemawiałoby za pierwotnością grzebalnych funkcji w progr.i-raie kaplicy malborskiej i zdeterminowaniem zarówno formy dolnej kondygnacji, jak i całego układu dwukondygnacyjnego tymi funkcjami. Taka

*• I, Hacker-Siick, op. cit., s. 242. “ U. Stevens, op. elt., s. 164.