page0044

ZAGADNIENIA OGÓLNE

Dotychczasowe badania nad słowotwórstwem różnych typów nazw własnych w opozycji do wyrazów pospolitych, choć dalekie od kompletności, pokazują, że te pierwsze są często zupełnie inaczej zbudowane niż te drugie. Decyduje o tym albo podstawa, albo sufiks, albo cała struktura nazwy.

Badano też zasięg i funkcję derywacji paradygmatycznej w nazwach własnych (tzn. derywacji, w której funkcję sufiksu pełni zmiana paradygmatu fleksyjnego w stosunku do wyrazu podstawowego), częściowo w porównaniu z wyrazami pospolitymi (Kurzowa 1974, Kreja 1974, Rzetelska-Feleszko 1980, Cieślikowa 1991).

Drogą derywacji paradygmatycznej tworzy się imiona żeńskie od męskich, np. Kazimiera : Kazimierz, oraz żeńskie nazwiska przymiotnikowe na -ska od męskich na -ski, np. Kowalska : Kowalski. Derywacja paradygmatyczna nie odgrywa większej roli w tworzeniu rzeczowników pospolitych żeńskich od męskich (typ markiza markiz).

W średniowieczu derywacja paradygmatyczna mogła wyrażać ekspresję, np. w imionach męskich i ich formach skróconych zakończonych na -a i -o: Zbyluta m : Zbylut, Przybo m. i Przyba m. : Przybysław. Jednak większość tego rodzaju form miała charakter sporadyczny. Zmiana paradygmatu fleksyjnego zwiększała ilość jednostek nazewni-czych. Stopniowo zaczął kształtować się w imionach wskaźnik form męskich na -0 (zero) i żeńskich na -a.

Podjęto też badania nad gramatyką nazw własnych w myśl zasad językoznawstwa kognitywnego (Kaleta 1997). Przedstawiono, jak zorganizowana jest kategoria rodzaju w nazwach własnych osób przy użyciu kognitywnej teorii prototypów. Poddano analizie kategorię pojęciową płeć i jej obraz językowy w nazwach osób, w zestawieniu z osobowymi rzeczownikami pospolitymi.

Rodzaj naturalny osoby, do której odnosi się nazwa (czyli płeć referenta), wyrażają w nazwach własnych osób końcówki fleksyjne. Rodzaj męski wyrażają końcówki -0 (zero, np. Krzysztof, Krzych, Krzyś); -o, -u (np. Jasio, Jasiu), -i // -y (np. Bazyli, Konstanty, w przezwiskach typu Rudy, Krótki, w nazwiskach na -ski, np. Kwiatkowski), rodzaj żeński — końcówka -a ( Barbara,Kazimiera, Kasia, Kwiatkowska, Ruda). Opozycję pleć żeńska : płeć męska wyrażają zatem w nazwach osób środki fleksyjne, podczas gdy w wyrazach pospolitych jest ona wyrażana środkami słowotwórczymi, to jest kilkoma sufiksami tworzącymi rzeczowniki żeńskie od męskich, mianowicie: -ka (    : lekarka),

-ini U -yni (gospodarz : gospodyni), -ica//-yca    : siostrzenica).

40