page0042

ZAGADNIENIA OGÓLNE

gołębia (i dodatkowo brak alternacji b : bi),    : węża. Wskazywano

na zastępowanie wołacza imion przez mianownik, np. Marek! zamiast Marku!, na blokadę fleksji nazwisk typu Baran, Kowal odnoszących się do kobiet, np. Baran mówi o Kowal; nazwisk zakończonych na -o typu Sidło odnoszących się do mężczyzn, np. Rozmawia z Januszem Sidło, a także na blokadę fleksji niektórych typów nazw ulic, np. Idę na Rozbrat. Ten ostatni typ nazw własnych doczekał się szczegółowego opracowania fleksji (Handke 1989). Ukazywano, że różnice we fleksji wskazują na odmienność nazywanych obiektów, np. Nowego Świata 'Ameryki' i Nowego Światu 'nazwa ulicy w Warszawie'.

Można też mówić o różnicach w słowotwórstwie nazw własnych w stosunku do słowotwórstwa wyrazów pospolitych. Występuje znaczne zredukowanie formy imion, aż do początkowej sylaby, np. Sta- < Stanisław, Ka- < Katarzyna. Tak zredukowaną postać imienia nazwano pierwiastkiem hipokorystycznym (Kuryłowicz 1956, 1968). Stał się on podstawą dla nowych form imienia wyrażających najczęściej pozytywny stosunek emocjonalny mówiącego do nosiciela imienia (tzw. hipoko-rystyka odimienne), np. Staś, Stach, Kasia, Kachna, Kasieńka, lub rzadziej stosunek negatywny, np. Kasisko. Niektóre z tych form stały się, z upływem czasu, neutralne pod względem emotywnym, np. Krysia, Staszek. Z podstawowej formy imienia może też pozostać część końcowa lub środkowa, od której tworzy się nowa postać imienia, np. Aleksander : Sander, Urszula : Ula, Janina : Nina, Joasia : Asia. Obcięciu podstawy towarzyszy często sufiksacja, np. Bożydar : Darek. Człony imion złożonych mogą ulegać odwróceniu; zjawisko to nie występuje w złożeniach apelatywnych, np. Sławomir <-> Mirosław. O ile w apelatywach mogą występować te same sufiksy hipokorystyczne co w imionach (np. -ek; -eczek: wróbelek, pieseczek), to skrócenie wyrazu pospolitego nie sięga tak daleko, jak skrócenie imienia. Procesy tego typu występują w imionach od czasów średniowiecznych do dziś.

Istnieją więc specyficzne wzory słowotwórcze imion oraz innych nazw własnych. Ich wykrycie nie zawsze jest tak łatwe, jak w przypadku form hipokorystycznych imion, które są używane współcześnie w kręgu rodziny i znajomych. Żeby wykryć wzory słowotwórcze nazwisk czy nazw miejscowości, które powstały wiele wieków temu, trzeba sięgnąć do genezy tych nazw. Oznacza to, że trzeba dotrzeć, drogą badań filologicznych, do wyrazów, rdzeni i sufiksów, z których są one zbudowane, ale przede wszystkim do znaczenia, jakie te struktury nazewnicze miały w czasie, kiedy powstały.

38