page0028

ZAGADNIENIA OGÓLNE

referencja nie zależy od asocjacji, jakie mówiący może mieć z cechami referenta, to otwarte pozostaje pytanie: co sprawia, że wszyscy użytkownicy danego języka rozumieją wyrazy Odra i Gdańsk jako nazwy rzeki i miasta? Czy nazwy te nie zawierają w swojej strukturze semantycznej pojęć ogólnych rzeka,    miasto1

Jak twierdzą niektórzy lingwiści, w nazwach własnych zawarta jest co najmniej jedna cecha znaczeniowa określająca, że nazywany obiekt indywidualny należy do danej kategorii obiektów, np. obiekt indywidualny nazwany Warszawa należy do kategorii miast. W nazwach własnych tkwi więc, przypisane na zasadzie założenia, nie podlegającego negacji, znaczenie ogólne. Uwidacznia się ono niekiedy w konstrukcjach składniowych typu np. miasto Kraków, rzeka Odra. Żeby rozumieć wyrazy Odra, Gdańsk, fan jako nazwy rzeki, miasta, mężczyzny, trzeba mieć w słowniku mentalnym te właśnie pojęcia ogólne (Kuryłowicz 1980, Van Langendonck 1981, 1997).

Przedstawione wyżej idee znajdują potwierdzenie w poglądach rozwijającego się współcześnie językoznawstwa kognitywnego dotyczących kategoryzowania (grupowania) zjawisk i obiektów świata przez umysł człowieka (Rosch 1973,1978). Kategoryzując (grupując) zjawiska otaczającego świata, człowiek przyporządkowuje je do ogólnych, uniwersalnych kategorii pojęciowych. Wyróżniono 25 takich kategorii, wśród nich m.in.: przedmiot, osoba, płeć, liczba, przestrzeń, miejsce, trasa. Kategoryzowanie odbywa się na różnych poziomach poznania: podstawowym (np. ten obiekt to kot), nadrzędnym (np. ten obiekt to zwierzę) i podrzędnym (np. ten obiekt to kot syjamski). Kategorie wyodrębniane są na podstawie rodzinnego podobieństwa obiektów do określonego prototypu, czyli takiego egzemplarza kategorii, który umysł człowieka wyodrębnia jako najbardziej reprezentatywny ze względu na posiadanie określonych cech. Na daną kategorię składają się egzemplarze bardziej i mniej prototypiczne (typowe).

Człowiek, postrzegając obiekty jako indywidualne (niepowtarzalne) i nadając im nazwy lub ucząc się ich nazw, przyporządkowuje je uniwersalnym, podstawowym kategoriom pojęciowym. W przypadku nazw Odra, Gdańsk są to kategorie takie, jak 'rzeka' i 'miasto' w obrębie 'przestrzeni'. Kategorie ogólne stanowią minimum znaczeniowe nazwy własnej, tj. nie wyrażony w sposób widoczny zawarty w nich element semantyczny. Jeśli bowiem nie mamy żadnych informacji o referencie danej nazwy własnej, to przynajmniej wiemy, do jakiej kategorii obiektów się ona odnosi. To minimum znaczeniowe tkwi w świadomości członków zbiorowości i składa się na coś, co można by nazwać ich

24