page0046

ZAGADNIENIA OGÓLNE

Użycie nazwiska o formie nijakiej w odniesieniu do mężczyzny powoduje zmianę paradygmatu nijakiego na żeński lub blokadę fleksji, np. Rozmawiałem z Marianem Nagorką lub    Lato, o Lacie lub o Lato.

Blokada fleksji występuje również w grupie pospolitych rzeczowników męskoosobowych zakończonych na -0 (zero), głównie nazw zawodów i stanowisk, gdy odnoszą się do kobiet, np. pani inżynier, z panią inżynier.

Przy użyciu przezwisk rzeczownikowych rodzaj naturalny męski lub żeński może nie być w ogóle wyrażony, co wskazuje na emotywny charakter całej wypowiedzi. Stosunki syntaktyczne w zdaniu dyktuje wtedy rodzaj gramatyczny przezwiska, a nie rodzaj naturalny osoby. Np. w odniesieniu do mężczyzny: Czapa była chora. Miał trzy dni gorączkę; Ta Łezka się tu kręciła. Miał podartą marynarkę; To Wtykto zabrało mi szalik. I jeszcze się śmiał ze mnie. W odniesieniu do kobiety: Burak był chory. Musiała leżeć trzy dni; To Wtykło tu było. Wypytywała o ciebie. Może się uruchomić fleksja, np. Jasia była z Burakiem u lekarza, Ja z tym Wtykiem nie rozmawiam. Identyczne zjawisko występuje, gdy emotywne formy imion żeńskich przybierają końcówki rodzaju męskiego (typ Krysiulek : Krystyna) lub nijakiego (typ Krysiątko, Krysisko : Krystyna). Stosunki syntaktyczne w zdaniu dyktuje wówczas rodzaj gramatyczny imienia, a nie rodzaj naturalny osoby, np.: Nasz Krysiulek jest chory, a nie: *Nasza Krysiulek jest chora, Moje Krysiątko zmokło, a nie *Moja Krysiątko zmokła, Nasze Krysisko szło na końcu, a nie *Nasza Krysisko szła. To samo dotyczy emotywnych form imion męskich na -isko, -ątko (typ Stasisko, Jasiątko): Nasze Jasisko // Jasiątko z trudem zdążyło, a nie: *Nasz Jasisko // Jasiątko z trudem zdążył. Składnia dyktowana przez rodzaj gramatyczny nazwy własnej, a nie przez rodzaj naturalny referenta, wyraża zawsze emocjonalny stosunek mówiącego.

Opisane wyżej pod kątem wyrażania rodzaju naturalnego nazwiska i przezwiska rzeczownikowe znajdują paralele w tzw. dwurodzajowych rzeczownikach pospolitych o nacechowaniu ujemnym, zakończonych na -a, typu niezdara, kaleka, sierota, które mogą się odnosić do osób obydwu płci.

Mówiliśmy o tym, jakimi środkami morfologicznymi wyrażona jest informacja o rodzaju naturalnym w nazwach własnych osób, jakie środki językowe wyrażają płeć, gdy nie jest ona wyrażona końcówkami fleksyj-nymi; wreszcie, czy pewne sufiksy tworzące nazwy żeńskie od męskich zawierają dodatkowe informaq'e o osobach, oprócz informacji o płci. Stworzyliśmy w ten sposób zestaw cech kategorii pleć wyrażonej w na-

42