page0070

ZAGADNIENIA OGÓLNE

Wykorzystanie do interpretacji ewolucji nazwisk historii społecznej pozwoliło stwierdzić, że dominacja nazwisk na wśród szlachty zbiegła się z osiągnięciem przez nią maksymalnego znaczenia w państwie. Była ona jedynym stanem posiadającym prawa polityczne, przywileje (m.in. zwolnienie od podatków) i przewagę zarówno nad pozostałymi klasami społecznymi, jak i królem. Szlachta biedna, tzw. zagrodowa, która sama pracowała na roli i płaciła podatki, nosiła nazwiska odapelatywne, podobnie jak mieszczanie i chłopi w całej Polsce. Wykazały to statystyczne badania zapisów historycznych.

Odniesienie zjawisk językowych do historii społecznej i historii prawodawstwa polskiego pozwoliło następnie wyodrębnić trzeci etap ewolucji nazwisk, którym była dążność do stabilizacji w sferze społecznego funkcjonowania. Uwidacznia się ona począwszy od XV w. Z tego okresu pochodzą poświadczenia o dziedziczności nazwisk przez co najmniej dwa pokolenia oraz obejmowania nimi wszystkich członków rodziny. O stabilizacji nazwisk świadczy też fakt, że w wielu różnych dokumentach dany człowiek był identyfikowany za pomocą tego samego nazwiska. Zaznaczyła się też przeciwstawna tendencja do zmiany nazwisk w związku z zakupem lub odziedziczeniem nowej posiadłości, ale była to tendencja słaba. Badania udowodniły, że w XVI w. istniało u szlachty nazwisko zwyczajowe, odmiejscowe na -ski, ustabilizowane drogą procesu samoistnego, uwarunkowanego rozwojem państwa i jego instytucji prawno-administracyjnych, wejściem nazwisk szlacheckich do użytku urzędowego. Nazwiska mieszczańskie i chłopskie ustabilizowały się później, dopiero na przestrzeni XVII i XVIII w.

Podstawę do wyodrębnienia czwartego etapu ewolucji nazwisk polskich stanowiło porównanie sytuacji społecznej panującej w Polsce z europejską. Pozwoliło to ujawnić istnienie w Polsce niezwykle wysokiej bariery społecznej między szlachtą a resztą społeczeństwa, co doprowadziło do standardyzacji nazwisk. Odmiejscowe nazwiska szlacheckie na -ski stały się społecznie lepszym wzorem, według którego przerabiali swe nazwiska mieszczanie, a później chłopi, w celu uzyskania wyższej rangi społecznej. Ci pierwsi, już na początku w XVII w., dodawali sufiks -ski lub jego odmiany do swoich nazwisk apelatyw-nych, żeby przedostać się do klasy szlacheckiej. Mieszczanie w Polsce nie tylko nie mieli praw politycznych, ale także prawa zakupu ziemi, czego nie znała Europa Zachodnia. Powstawały więc nazwiska typu Jeż -a Jeżewski, Franciscus Cybulka Franciscus Cybulski, Wilk -a Wil-

66