PICT0008

książęcej, dobierając do pracy tak biegłego notariusza, jak Michał (po raz pierwszy jako notariusz w 1249, KDW I 278), któremu wkrótce zaczął towarzyszyć w pracy drugi notariusz Konrad. Boguchwał kan-clerzował w Jatach 1246—1252, w trzy lata po wyjściu z kancelarii książęcej został biskupem poznańskim, zapewne za poparciem Przemysła. Po nim kancelarię przejął Jan, kanonik kapituły poznańskiej a następnie jej archidiakon. Jan, który został kanclerzem w r. 1252, po śmierci Przemysła I, tj. po 1257 r. (KDW I 357) przeszedł z tym stanowiskiem do Bolesława Pobożnego i pełnił swą funkcję aż do r. 1264. Ani Boguchwał, ani Jan nie zmieniali jednak nic w organizacji kancelarii od czasu wejścia do niej notariusza Michała, który pracował nie tylko dla księcia Przemysła, ale przeszedł też, na krótko wprawdzie, do kancelarii Bolesława. Nie zaznaczył też swojej indywidualności Izajasz, kanclerz kaliski Przemysła z lat 1250— 1253.

Notariusz Michał występował zrazu jako kapelan książący, był więc zatrudniony w capelli, od r. 1246 występując z tytułem notariusza. Stał się wzorowym wykonawcą prac redaktorsko-ingrosatorskich i zapoczątkował w kancelarii książęcej nowy styl i formularz kancelaryjny. Od czasu jego działalności zaznacza się gwałtowny spadek dokumentu odbiorcy, zwłaszcza gdy porównać dane z początków działania kancelarii Przemysła. Na 15 dokumentów z lat 1241—1246, tylko jeden został wygotowany w kancelarii Przemysła, 6 dalszych — z jej udziałem, reszta wyszła z dyktatu odbiorcy. W latach kanclerstwa Boguchwała (1246—1252) 60% dokumentów powstało w kancelarii książęcej. W latach 1253—1257 liczba ta spada do 50%. Z 35 dokumentów dyktatu wystawcy z lat 1246—1257 ±16 wygotował Michał. Michałowi należy się większa uwaga niż jego następcom z tej przyczyny, że reformy zapoczątkowanego przez niego dokumentu książęcego przetrwały nie tylko w kancelarii Bolesława, lecz stały się podwaliną formularza kancelarii Przemysła II. Nie jest wykluczone, że Michał spisał dla potrzeb własnych i kancelarii formularz, z którego korzystali jego następcy w kancelarii książęcej, zapewne uzupełniając go. Jest fak-‘ > tern, że użyta przez niego arcnga Dum vivit littera, vivit et actio littere powtórzyła się w dokumentach Bolesława 5 razy, a Przemysła II — 37 razy, podobnie jak inna Multis incommodis prudenter occurimus..., która u Przemyśla II w dyktacie Jaśka wystąpiła 32 razy.^Michał, pomimo zwiększonej pracy kancelarii, co obserwujemy po liczbie wystawionych dokumentów księcia, sam ponosił wszystkie obowiązki, redagując je i osobiście spisując. W tym też czasie znikają powoli z listy świadków kapelani książęcy, z czego wnosić można, że w połowie XIII w. następuje wyraźny rozdział pomiędzy notariatem a capellą książęcą.

W kancelarii Przemysła I działał również inny notariusz Konrad, który także przyczynił się do podniesienia wagi dokumentu wystawcy, lecz jego rola w kancelarii książęcej była mniej znaczna niż Michała. Konrad pracował zapewne u Bolesława, a po jego uwięzieniu działał przy boku

Przemysła. Z jego dyktatu w latach 1249—1257 wyszło na pewno 7 dokumentów i alternatywnie jeszcze 6.

Kancelaria Bolesława Pobożnego (1247—1279). Kancelaria Bolesława Pobożnego od 1257 r. rozwijała dalej własne formy dokumentacji. Rozporządzamy 100 dokumentami tego księcia, z których 13 nosi znamiona falsyfikatów, z 81 dokumentów po analizie treści i cech zewnętrznych 65% należy do dyktatu kancelarii. Przypuszczalnie Bolesław, w pierwszych latach po objęciu władzy w Kaliszu (1247—1250), miał kanclerza Gotpolda, a chociaż wiadomość tę znajdujemy w falsyfikatach (KDW I 240, 249) mogła być ona w nich podana na podstawie faktycznych danych. Na pewno jednak w r. 1257, po śmierci brata, przejął wraz z całym personelem kancelarii książęcej poznańskiej także jej kanclerza Jana, który pracował u niego do r. 1264 i odszedł, przypuszczalnie na skutek konfliktów z Bolesławem. Po nim kanclerstwo objął Piotr, doświadczony pracownik kancelarii, który był kolejno kapelanem dworskim (od 1251 r.), notariuszem (w 1. 1263—1264) i kanclerzem od 1264 r. aż do śmierci księcia, do r. 1279. Piotr więcej starań położył około organizacji kancelarii niż jego poprzedni-. cy, przejawiał niewątpliwie większą działalność jako rzecznik interesów Bolesława w sprawach polityki wewnętrznej i kontaktów z dworami książąt z innych dzielnic oraz z kurią papieską.

Kancelaria Bolesława była prowadzona nie gorzej niż za czasów Przemysła. Działał w niej od r. 1257 nowy notariusz Maciej, którego wkład w prace kancelaryjne był nie tylko ogromny, ale i twórczy. Maciej wprowadził własne, indywidualne cechy do dyktatu uformowanego przez Michała, uderzają one zwłaszcza w dyspozycji dokumentu i szczególnie w sformułowaniu zwolnień od immunitetu ekonomicznego i sądowego. Ujednolicił on formularz dokumentów książęcych i wprowadził zarzuconą w kancelarii Przemysła I formułę datum per manus, której w kancelarii Odonica używał kanclerz Stefan. Maciej wprowadził ją na oznaczenie zredagowania i spisania dokumentu (w dokumentach opatrzonych tą formulą dyktat i dukt należą do niego). Działając w kancelarii książęcej w latach 1257—1271 używał na przemian tytułu notariusza i pisarza, nie tylko dyktując, ale i ingrosując dokumenty. Pozostawił plon 14 dokumentów swego dyktatu. Oa daty objęcia kancelarii przez Piotra dostrzegamy zwiększenie się personelu. Pojawia się Mikołaj, późniejszy prepozyt kaliski, który dyktował dokumenty i zapewne je spisywał, lub też miał własnego pisarza, który zaznaczył swój udział w ingrosowaniu dokumentów dyktatu Mikołaja, gdy książę Bolesław przebywał w Kaliszu. Działał również w ostatnich latach rządów kaliskich Bolesława notariusz Świętosław, kleryk Andrzej, a wreszcie w r. 1268, najpóźniej zaś w r. 1271 (M. Bielińska, Kancelarie wielkopolskie, nr 7, s. 340) zjawia się w dokumentach Bolesława dyktat Tilona późniejszego dyktatora i notariusza Przemysła II, chociaż z imienia nic jest wymieniony na żadnym z dokumentów.

Sprawna organizacja kancelarii Bolesława, w której spotykamy się

153