poetyka dzie�a otwartego016

52    Poetyka dzieła otwartego

interwencji bezkształtnych i chaotycznych. Jest swobodnym zaproszeniem do interwencji ukierunkowanej, do nieskrępowanego wejścia w świat, który pozostaje wszakże tym światem, jakiego chciał autor.

Autor pozostawia więc odbiorcy dzieło do dokończenia. Nie wie dokładnie, w jaki sposób zostanie ono dokończone, wie natomiast, że to skończone dzieło będzie jego dziełem, a nie cudzym, i że u kresu tego dialogu interpretacyjnego utwór przybierze formę, której on będzie autorem, nawet jeżeli ktoś skonkretyzuje ją ostatecznie w sposób inny, niżby to uczynił sam twórca. Dzieje się zaś tak dlatego, że proponuje on możliwości już racjonalnie zorganizowane, ukierunkowane i wyposażone w^e wskazówki określające sposób ukończenia dzieła.

Sekwencja Beria w wykonaniu dwu różnych flecistów. Klamerstuck XI Stockhausena czy Mobile Pousseura wykonane przez różnych pianistów^ (albo dwukrotnie przez tych samych) nie będą nigdy identyczne, chociaż wykonania te nie będą nigdy zupełnie dowolne. Trzeba je pojmować jako realizacje zdolności formotwórczej, operującej w sposób silnie zindywidualizowany na materiale pierwotnie zaproponowanym przez autora.

Odnosi się to rówrneż do analizowanych wyżej dzieł plastycznych: podlegają one zmianie w^r ramach wyznaczonych przez czyjś gust, przez określone tendencje formalne, a także przez granice fizycznej plastyczności użytego przez twórcę materiału.

Sięgnijmy do innej dziedziny: dramat Brechta, który apeluje wprawdzie do swobodnej reakcji widza, jest wszakże zbudowany, zarówno w planie retorycznym, jak i argumenta-cyjnym, w ten sposób, aby wywołać reakcję, jakiej oczekuje autor. Z pewnych tez poetyki Brechta wynika jasno, że reakcje widza powinny się opierać na fundamencie dialektycznej logiki marksistowskiej.

Wszystkie przykłady dzieł otwartych i dzieł w ruchu, które przytoczyliśmy, ujawniają pewne konstytutywne cechy, dzięki którym są one zawsze prawdziwymi „dziełami”, a nie przypadkowymi i chaotycznymi zestawami elementów, gotowymi ułożyć się w dowolną formę. Słownik, na przykład, daje nam do dyspozycji tysiące słów, z których możemy układać poematy i traktaty fizyczne, anonimy i spisy towarów spożywczych. Jest on bardzo „otwarty”, gdyż pozwala nam dowolnie operować swoją zawartością. Nie jest jednak żadnym dziełem. W istocie bowiem otwarcie i dynamizm dzieła polegają na tym, że poddaje się ono procesowi różnych integracji, włączając się w ten proces wraz z całą żywotnością strukturalną, którą zachowuje we wszystkich różnorodnych formach.

Chcemy zaakcentować to, co powiedzieliśmy ostatnio, gdyż nasza świadomość estetyczna ludzi Zachodu każe nam rozumieć przez „dzieło” produkt pracy twórczej jednej osoby, który we wszystkich możliwych rodzajach odbioru zachowuje cechę organiczności oraz piętno indywidualne, decydujące o jego istocie, sensie i wartości. Nasze obserwacje poczyniliśmy natomiast z punktu widzenia teorii estetyki, która, uznając istnienie różnych poetyk, dąży do definicji ogólnych — nie dogmatycznych zresztą ani wiecznych — pozwalających odnosić pojęcie „dzieła sztuki” do wielu zjawisk, od Boskiej Komedii po kompozycje elektronowe, oparte na permutacji struktur dźwiękowych. Jest to uzasadnione dążenie do odnalezienia w historycznej zmienności upodobań i postaw wobec sztuki trwałych modeli zachowań ludzkich.

Stwierdziliśmy zatem, że: i. istnieją dzieła „otwarte” zwane przez nas dziełami w ruchu, których cechą charakterystyczną jest zaproszenie odbiorcy do tworzenia dzieła wspólnie z autorem; 2. w szerszej skali istnieją dzieła (stanowiące jakby rodzaj wobec gatunku „dziel w ruchu”), które.