PA260270

•cznie zachowane w polskich bibliotekach egzemplarze tych paleotypów wskazują na Polskę jako teren produkcji sprowadzeni z Holandii do Polski Bracia Wspólnego Życia w myśl swego powołania zajmowali się produkcją książki; — dom macierzysty w mieście Zwolle diecezji utrechtskiej, skąd Bracia Wspólnego Życia przybyli do Chełmna, przypuszczalnie wyposażył swą nową fundację w warsztat drukarski, który działał tu przez parę lat”²*⁷.

W dalszej części artykułu autorka przypomina szereg faktów mających wesprzeć i udowodnić postawioną hipotezę. Przede wszystkim wydobyła z historii Chełmna te momenty, które ukazują wysoką rangę gospodarczą i kulturalną tego miasta w okresie średniowiecza. Już w XIII wieku powstało tam prawo miejskie, zwane ius culmense, będące odmianą prawa magdeburskiego; od tego czasu rozwija się handel, a miasto przystępuje do związku hanzeatyckiego; w 1386 roku została wydana w Genui bulla papieża Urbana VI, powołująca do życia „studium generale", czyli czterowydzialowy uniwersytet, na wzór Akademii w Bolonii.

Powstanie drukami w Chełmnie wiąże Szandorowska genetycznie z tym właśnie ostatnim faktem. Bulla papieża Urbana VI nie od razu bowiem została zrealizowana. Rada miejska Chełmna wielokrotnie w latach 1430, 1434, 1440, 1454 i 1457 próbowała założyć uniwersytet, lecz wysiłki jej pozostawały bez rezultatu. Do sprawy tej powrócono znów w bardziej sprzyjającym momencie, mianowicie po zawarciu pokoju toruńskiego w 1466 roku, kiedy to Ziemia Chełmińska ponownie przeszła pod panowanie polskie i nastał tam wreszcie spokój. Wówczas to w 1472 roku rajca miejski Jerzy Bajer wystąpił przed biskupem chełmińskim Wincentym Kiełbasą z propozycją sprowadzenia do Chełmna z Holandii Braci Wspólnego Życia, aby powierzyć im prowadzenie szkoły w mieście. Biskup zaaprobował ten projekt i rozpoczęły się pertraktacje Rady Miejskiej z Braćmi Wspólnego Życia w Zwolle.

Dzieje pobytu Braci Wspólnego Życia w Chełmnie odtworzyła Szandorowska na podstawie kroniki Jakuba Yoechta, powstałej

**» BHŁ, s. 23—24.

2M.

w latach 1478—1490. Wynika z niej, że bracia przybyli do Chełmna w połowie 1473 roku. Na czele czteroosobowej grupy stał Jan Westcr-wolde, rektor domu chełmińskiego. Nie zastali oni jednak w Chełmnie warunków odpowiednich do prowadzenia szkoły i po dwóch latach pobytu, w 1475 roku trzech braci powróciło do Zwolle. Z czasem sytuacja się poprawiła, Bracia rozwinęli działalność pedagogiczną, a prowadzona przez nich szkoła funkcjonowała do 1539 roku.

Charakteryzując działalność Braci Wspólnego Życia Szandorowska mocno wyeksponowała te jej składniki, które wynikały z realizacji ideowych założeń, określanych mianem devotio moderna Naczelnym hasłem tego nowego kierunku w życiu społeczności chrześcijańskiej średniowiecznej Europy była zasada praktycznej i pożytecznej pracy. Bracia Wspólnego Życia stosowali tę zasadę poprzez działalność pedagogiczną i produkcję książek, co też było głównym źródłem ich utrzymania. W okresie średniowiecza prowadzili oni w swych domach skryptoria, które po wynalezieniu druku przekształcili w oficyny typograficzne. Oblicza się, że do 1490 roku założyli oni w samej tylko Holandii około 60 warsztatów drukarskich.

Na podstawie tych informacji Szandorowska przypuszcza, że również w Chełmnie Bracia Wspólnego Życia musieli własną pracą zarabiać na swe utrzymanie. Ponieważ w początkowym okresie nie było tam warunków do rozwijania działalności pedagogicznej, już w pierwszych latach pobytu w tym mieście uruchomili przywieziony z Zwolle warsztat drukarski i zajęli się dochodowym tłoczeniem książek. Byłaby to więc pierwsza oficyna typograficzna, jaką w Europie założyli Bracia Wspólnego Życia. W Marienthalu drukowali oni książki od 1474 roku, w Brukseli od 1475 roku, w Ros-toku od 1476 roku, a w Zwolle dopiero od 1478/1479 roku.

Autorka omawianego artykułu sugeruje, że wyposażenie domu chełmińskiego, jako pierwszego w Europie, w oficynę typograficzną wynikało stąd, „że Bracia w Zwolle pragnęli jak najlepiej zabezpieczyć egzystencję nowej fundacji na nie znanym im terenie. Słusznie też mogli przewidywać, że drukarnia w Chełmnie, jako pierwsza drukarnia w rejonie wysuniętym tak daleko na północny wschód