skanuj0023

niezmiernie ważnych, lecz dziś już nieistotnych. Przykładem są opisane przez nas wcześniej (patrz rozdział 3.2.1.) za S. Kozłowskim (1986) wzorce reakcji fizjologicznych na stres zagrożenia, które z punktu widzenia psychologicznego mają dzisiaj często charakter atawistyczny (np. nadmierna mobilizacja organizmu związana z pierwotną reakcją ataku lub ucieczki).

U normalnego człowieka, podobnie jak i u zwierząt, zmiany fizjologiczne i metaboliczne występujące przed podjęciem wysiłku są przewidziane przez organizm. Zdolność ta do mobilizowania zawczasu i w sposób natychmiastowy znacznych zasobów energii niezbędnych do ucieczki lub walki, stanowiła w przeszłości niewątpliwie ogromną zdobycz ewolucyjną. Współcześnie zdolność ta nie tylko nie pomaga człowiekowi w walce ze stresem, ale często staje się zawadą. Uprzedzająca mobilizacja procesów fizjologicznych dochodzi bowiem do skutku pod wpływem doznań emocjonalnych (bodźców natury psychologicznej) bez związku z rzeczywistym zagrożeniem fizycznym. A więc nie ma to nic wspólnego z zagrożeniem, z którym spotykał się człowiek pierwot-ny, gdy musiał walczyć fizycznie np. z wrogimi siłami natury. Mimo braku rzeczywistego zagrożenia, człowiek upodabnia owe doznania symboliczne z rzeczywistymi skutkami rzekomych zagrożeń fizycznych. Fakt, że stres psychologiczny (emocjonalny), a nawet rzeczywiste niebezpieczeństwa rzadko wymagają większego wysiłku fizycznego w warunkach współczesnej cywilizacji, to natura i siła owych uprzedzających zmian fizjologicznych i metabolicznych są niemal takie same u człowieka współczesnego, jak i u jego paleolitycznych przodków. Jest to z pewnością argument przemawiający za istnieniem wrodzonych form odporności na stres o charakterze gatunkowym (na poziomie charakterystycznych wzorców reakcji fizjologicznych).

Owe przetrwałe w szczątkowej postaci, filogenetycznie stare, wrodzone formy zachowań w zwykłych warunkach współczesnej cywilizacji mogą być źródłem konfliktów fizjologicznych (tj. reakcji fizjologicznych nieadekwatnych do zagrożenia). Być może człowiek zachował również ze swojej ewolucyjnej przeszłości pewne potrzeby, które nie muszą być zaspokojone w warunkach współczesnego życia. Stąd też różne formy ludzkiego zachowania się, uważane zwykle za czysto psychologiczne, są w rzeczywistości podobne do zachowań zwierząt i prawdopodobnie zostały wytworzone w toku ewolucji ssaków, jak np.

popęd polowania u zwierząt i popęd walki u ludzi (liczne od zarania dziejów wojny); popęd zabawy jako istotny element hodowli zwierząt w ZOO oraz popęd zabawy jako element rytualny w wielu kulturach (homo ludens).

O atawistycznym charakterze wrodzonych wzorców reakcji fizjologicznych na stres mogą świadczyć badania wykorzystujące jako wskaźnik ciśnienie krwi u pilotów przed lotami, w trakcie lotów i po ich zakończeniu. Loty wykonywane były w warunkach symulowanych, gdzie nie może być mowy o rzeczywistym niebezpieczeństwie, a tylko o symbolicznym (ocena społeczna). W czasie czterogodzinnego pozorowanego lotu stwierdzono u pilota wzrost ciśnienia skurczowego do 220 mm, rozkurczowego do 150 mm słupa rtęci; w spoczynku wielkości te przybierały odpowiednio wartości 120 mm i 70 mm (Terełak, 1988).

Z powyższego eksperymentu widać wyraźnie, że z punktu widzenia wysiłku fizycznego, poprzedzające wzmożenie czynności układu krążenia jest nieadekwatne (tj. nadmierne). Sam wzrost ciśnienia tętniczego krwi jest niewłaściwy i niemal na pewno niebezpieczny, gdy pojawia się wyłącznie jako wyraz stresu psychologicznego (tj. zagrożenia społecznego jako wyrazu dezaprobaty). Tę niedoskonałość wrodzonych zachowań obrony przed stresem człowiek kompensuje innymi formami odporności na stres o charakterze nabytym, co jest funkcją przede wszystkim jego inteligencji. Będzie to przedmiotem dalszych rozważań. Wróćmy jednak jeszcze na chwilę do eksperymentu z lotem symulowanym. Otóż stwierdzono w nim, że nie wszyscy piloci reagują podobnym wzrostem ciśnienia krwi w warunkach symulowanego lotu. Stwierdzono znaczne różnice indywidualne wskazujące, że w naturalnej odporności na stres dużą rolę odgrywa także osobnicza podatność na stres. Poświęcimy jej nieco więcej uwagi, gdyż owa naturalna postać odporności na stres ma charakter podstawowy w stosunku do różnorodnych nabytych form odporności na stres.

Nim przejdziemy do charakteryzowania odporności na stres jako naturalnej zdolności osobniczej, uwarunkowanej typem układu nerwowego, temperamentem, zwrócimy uwagę na niektóre cechy tej odporności, pozwalające na scharakteryzowanie jej jako właściwości indywidualnej. Można przyjąć za A. Frączkiem i M. Koftą (1965), że charakterystyka indywidualnej odporności na stres psychologiczny powinna obejmować:

333