skanuj0027

rosoby radzenia sobie ze stresem: (a) przez zmianę temperamentu nodel regresyjny), (b) unikanie bądź preferowanie sytuacji stresowych :osownie do posiadanych cech temperamentalnych (model taktyczny), ;) indywidualny styl działania (model strategiczny).

Regresyjny model rozwoju temperamentu w sytuacji stresu chro-icznego pilotów wykazał w swojej pracy J. Turlejski (1982). Wskaź-ikiem temperamentu była reaktywność w rozumieniu regulacyjnej sorii temperamentu Strelaua. Wskaźnikami obciążenia stresem zawo-owym były: wielkości rangowe nalotu początkowego, osiąganego rzez pilota w ciągu pierwszych pięciu lat od chwili promocji, wielko-;i rangowe nalotu osiągniętego w późniejszym okresie funkcjonowała zawodowego (tj. około 40 roku życia). Wskaźnikiem reaktywności yły wyniki uzyskiwane przez pilotów w godzinnym teście Kraepelina, ' zakresie tzw. procentu przyrostu wyników, który jest parametrem gólnej wydolności umysłowej, w dwóch grupach: przed 32 rokiem ycia i po 40 roku życia. Nawiązując do twierdzenia Pawłowa (1952) regresywnym kierunku rozwoju cech temperamentu w sytuacji stre-Dwej, autor potwierdził empirycznie tę hipotezę. Stwierdził między mymi, że rozwój temperamentu pilotów stymulowany jest częściowo rzez czynniki związane z obciążeniem zawodowym, szczególnie we ^czesnym okresie pracy zawodowej. Kierunek owego rozwoju tempe-imentu (reaktywności) u ludzi dorosłych, przy wyrównanych warun-ach obciążenia stresem zawodowym ma charakter regresywny. Wyni-i testowego badania temperamentu stanowią dobry predyktor odpomo-zi na stres zawodowy.

Druga strategia radzeniem sobie ze stresem związana z preferowałem zachowań stosownie do posiadanych cech temperamentu ma rów-ież swoje potwierdzenie empiryczne. Badania te opierają się na zało-eniu, że jeśli jest prawdziwa hipoteza o preferencji zachowań o różnej wartości stymulacyjnej uwarunkowanej temperamentalnie, to należy czekiwać, że osoby mające pewną swobodę w wyborze warunków racy czy życia powinny wykorzystać ją po to, żeby zaspokoić odpo-/iednią potrzebę stymulacji. Tak np. Danielak (1972) wykazała istnie-ie związku między poziomem reaktywności a wyborem zawodów ■ różnym stopniu zagrożenia społecznego (stresu): prawnicy, urzędnicy bibliotekarze. Stwierdziła większą propbrcję osób nisko reaktywnych v grupie prawników, a więc w grupie zawodowej charakteryzującej się dużym zagrożeniem społecznym, zaś wysoko reaktywnych w grupie bibliotekarzy, a więc grupie zawodowej o najniższym stopniu stresu społecznego. Wyniki tych badań potwierdziły M. Popielarska (1972) i Z. Oleszkiewicz-Zsurzs (1986). Popielarska badała proporcję osób nisko i wysoko reaktywnych wśród grup sportowców wyczynowych, zróżiU' cowanych pod względem stresu zagrożenia. Stwierdziła proporcjonalni więcej nisko reaktywnych wśród taterników i pilotów szybowcowych w porównaniu do koszykarzy i siatkarzy i osób nie uprawiających sportu. Strelau (1985) przeanalizował wyniki badań innych autorów polskich w tym zakresie i stwierdził, że takie zawody stresowe, jak: rybacy dalekomorscy, piloci wojskowi, maszyniści kolejowi, hutnicy i polarnicy w zakresie reaktywności plasują się na poziomie 6-8 stenu, przy 5 stenie dla średniej populacji polskiej. Z danych powyższych wynika, że opisana strategia radzenia sobie ze stresem oparta jest na naturalnych prefereU' cjach uwarunkowanych właściwościami układu nerwowego człowieka.

Trzecia strategia wynikająca również z przesłanek temperamental-nych odnosi się do tzw. indywidualnych stylów działania, rozumianych jako typowy dla jednostki sposób wykonywania czynności odpowiednio do jego możliwości wynikających z temperamentu. Tak zdefiniowana zdolność jest podstawą oceny odporności na stres, jeśli jej wskaźnikiem jest poziom wykonania zadania w sytuacji stresowej w porównaniu do naturalnej. Literatura przedmiotu w tym zakresie jest bardzo bogata.

Tak np. J. Nosarzewski (1974) wykazał eksperymentalnie, że po-ziom wykonania zadania przez studentów obniża się, jeśli jednostka zmuszona jest do wykonania zadania w sposób nie korespondujący z jego naturalnym stylem działania, tj. uwarunkowanym temperamentalnie. Przy czym spadek poziomu wykonania był silniej wyrażony u osób wysoko reaktywnych, czyli tzw. mniej odpornych na stres (praca polegała między innymi na teście arytmetycznym Kraepelina w ciągu trzech godzin).

W innych badaniach A. Eliasz (1974) scharakteryzował nie tylko poziom wykonania stylu działania osób wysoko i nisko reaktywnych, ale także strategii działania. U jednostek nisko reaktywnych, tzw. odpornych na stres występuje równowaga między czynnościami zasadniczymi i pomocniczymi, bądź też przewaga czynności zasadniczych-W celu zbadania związku między stylem działania, który autor nazwał stylem samoregulacji a poziomem reaktywności, postawiono hipotezę, że jednostki nisko reaktywne przejawiają naturalną tendencję do ak-

341