Socjologia Kosi�skiego (13)

[1S7, t. Ml]. Realne działania siwm się dokonują w warunkach odbiegających od idealnie ujętych w myślowym obrazie. Dlatego rzeczywiste działam* przebiegają w sposób mniej lub bardziej przybliżony do przebiegu przewidzianego w typie idealnym.

Drugie znaczenie typu idealnego Weber odnosił do „indywiduum historycznego*’, jakim jest „kapitalizm”, „chrześcijaństwo”, „bezrobocie”, „kultura masowa' itp. To narządzie metodologiczne w tyra przypadku oznacza kompleks cech charakterystycznych dla „kapitalizmu”, „chrześcijaństwa . „bezrobocia” czy „kultury masowej”. Jest ono pewną konstrukcją historyczną, służącą socjologowi lub innemu badaczowi do porządkowania różnorodnych wytworów społecznych, stanowiących przedmiot penetracji badawczej.

Typ idealny nie wskazuje jak jest, lecz jak mogłoby być. Badacz go konstruuje jako instrument do strukturalizacji amorficznej per se rzeczywistości, pozwalający ją lepiej rozumieć. Użyteczność tego narzędzia metodologicznego jest najbardziej dostrzegalna w działalności badawczej socjologa zorientowanego historycznie. Każde badane zjawisko czy fakt historyczny porównuje on z obrazem idealnym, aby ustalić kierunek zachodzących zmian społecznych, stopień zaawansowania rozwoju danego społeczeństwa lub innego typu zbiorowości ludzkiej.

W analizach historyczno-socjologicznych Weber eksponował, oprócz koncepcji typu idealnego, rolę charyzmatycznego przywódcy obdarzonego nadzwyczajnymi uzdolnieniami i silami oddziaływania na innych ludzi. Szansa jego pojawienia się uniemożliwia badaczowi przewidywanie i ustalanie kierunku zmian społecznych. Przywódca taki wyzwala utajone siły rewolucyjne i doprowadza do wytrącenia społeczeństwa z zaprogramowanych wcześniej kolein [121]. Później charyzma ulega rutynizacji, a oparte na niej panowanie z upływem czasu ewoluuje w panowanie tradycjonalne lub racjonalne. Żadne z nich nie jest trwałe i to z różnych powodów.

Weber jako jeden z głównych twórców nowoczesnej socjologii i autor dzieła o wymownym tytule Wtrtschaft und Gesellschaft (Gospodarka i społeczeństwo) nie mógł pominąć kluczowej dla tej nauki problematyki struktury społecznej. Typ idealny społeczeństwa uwzględnia trojakie zhierarchizowanie składających się na nie jednostek, czyli klasowe, stanowe i polityczne (partyjne). Podział społeczeństwa na klasy Weber widzi jako następstwo stosunku do produkcji i nabywania dóbr, a podział na stany jako konsekwencję zasad konsumpcji dóbr w postaci swoistych rodzajów „stylu życia”. Interesy uwarunkowane sytuacją klasową lub stanową należących do nich jednostek reprezentują partie polityczne, które nie muszą być wyłącznie „klasowymi” lub „stanowymi”. Bywają takimi zazwyczaj jedynie częściowo [144]. Partie, będące grupami celowymi, zapewniają swym członkom wpływ na władzą państwową.

Struktura społeczna w ujęciu Weberowskim ma trojakie wymiary:

1) ekonomiczny, czyli klasowy; 2) kulturowy, czyli stanowy; 3) polityczny, czyli partyjny. Weber zapoczątkował silny nurt badań nad stratyfikacją społeczną korespondującą poniekąd z Marksówskim ujęciem struktury społecznej. W Weberowskiej koncepcji dominował wymiar klasowy, czyli odpowiadający wymiarowi ekonomicznemu.

Weber zajmował się również badaniem biurokracji. Jego zdaniem biurokracja jako swoisty wytwór społeczny posiada następujące cechy:

1) podporządkowanie zachowań się członków grupy bezosobowym przepisom, 2) ścisły podział obowiązków i kompetencji zgodny z zasadą specjalizacji funkcji, 3) hierarchiczny układ pozycji w obrębie organizacji,

4) profesjonalizacja, 5) dostępność stanowisk dla wszystkich posiadających odpowiednie kompetencje, 6) wymienialność osób, itd. [121].

Oryginalność przedstawionej koncepcji biurokracji polega przede wszystkim na jej uniwersalności. Dotyczy ona nie tylko aparatu państwowego — jak w ujęciu Hegla czy Marksa — ale z powodzeniem może mieć zastosowanie we wszystkich dziedzinach działalności ludzkiej. W biurokracji ważne jest nie tylko podporządkowanie się bezosobowym normom, ale i prowadzenie dokumentacji umożliwiającej przekazywanie doświadczeń następnym pokoleniom urzędniczej społeczności. Zjawisko biurokracji jest wytworem społecznym, do którego Weber miał stosunek ambiwalentny. Z jednej strony bowiem zapewnia ona racjonalizację działań, ale z drugiej strony ujarzmia człowieka. Jednostka bowiem często staje się swoistym niewolnikiem biurokracji, powstałej przecież dla jej uszczęśliwiania, a nie zniewalania. Pewne podobieństwa występują między biurokracją i pracą, której zjawisko alienacji, przedstawione w twórczości Marksa, wskazuje na bezsilność człowieka wobec niektórych własnych wytworów, a tym samym większe ograniczenie jego wolności we współczesnej cywilizacji technicznej niż w cywilizacjach dawnych.

O zasługach Maxa Webera dla socjologii najlepiej świadczy fakt podziału jej dziejów na etap przed- i poweberowski [58], Stanisław Kozyr--Kowalski pisze: Prawie wszystkie poddyscypliny badań socjologicznych nawiązują dziś do dorobku Webera i umieszczają go wśród swoich protoplastów. Nazywa się więc Webera jednym z głównych twórców współczesnej socjologii gospodarki, socjologii stratyfikacji społecznej, socjologii wsi, socjologii wiedzy i nauki, socjologii religii, socjologii muzyki..., socjologii przemysłu, socjologii moralności i wychowania'’ [58, s. 8-9]. Do Weberowskiego dorobku nawiązują także ekonomiści, historycy i filozofowie łącznie z metodologami nauk humanistycznych.

Widzimy zatem, że twórczość Webera jest bardzo bogata i wielokierunkowa. Miała ona i ma wpływ na przekształcanie się dziewiętnastowiecznej socjologii w nowoczesną naukę społeczną. J. Szacki nazywa Webera encyklopedystą socjologii, którego dorobek naukowy przyspieszał proces specjalizacji tej nauki. Jego obfita i wielowątkowa twórczość wy-

37