Socjologia Kosi�skiego (21)

A

durni Kom kon) nttu całos Jecze się 2 kovr Roz\ ność \

loga

typl

post

weg.

nej

myś

nicz

I

orie. na j łącz; czai sam egz\

I

łem tycz neg< nast 5) s stój dycl s. U

%

^f:°%

•duj.

naji

nia

tyci

tele

w r

garc

Atmosfera psychospołeczna, panująca w zespole pracowniczy^ ⁴ pośrednio warunkuje działalność szpitala, podobnie jak każdego zakładu pracy. Obie przełożone, mając w zasadzie identyczną ludzką i dyplom magistra pielęgniarstwa tej samej uczelni, ze ■ na różne osobowości, osiągają odmienne efekty w pełnieniu swy_cu kierowniczych. Osobowość o wiele silniej niż natura oddziałuje na

społeczne jednostki i zbiorowości.

W socjologicznych teoriach i koncepcjach człowieka podstaw

kwestiami są „natura ludzka'* i osobowość społeczna. Z osobowością gralnie się łączy problematyka postaw, które są jej istotnymi skl, kami.

Te trzy od dawna kontrowersyjne zagadnienia z pogranicza filozofc psychologii i socjologu omówimy w kolejnych podrozdziałach.

2. ZAGADNIENIE NATURY LUDZKIEJ

Człowiekiem zajmują się nauki przyrodnicze i humanistyczne, traktujące go jako istotę biopsychospołeczng- Te ostatnie, z filozofią na czele, pytają, kim jest człowiek i od czego zależą różne jego typy oraz, jakie one mają wspólne i specyficzne właściwości.

Od dawna wiele teorii i koncepcji próbuje wyjaśniać zawiły sens człowieczeństwa i ściśle z tym związany problem natury ludzkiej i osobowości W sensie filozoficzno-socjologicznym natura ludzka stanowi zespół zdolności i sił motorycznych działających w organizmie, które umożliwiają człowiekowi zaspokajanie potrzeb, aktywne przystosowanie się do środowiska i utrzymanie życia. Natura ludzka jest raczej niezmienna. Niekiedy pod wpływem otoczenia bądź radykalnej zmiany stylu życia i ona ulega odpowiedniej modyfikacji. Mówimy wówczas, że ktoś bardzo się zmienił lub nawet zmienił swą dotychczasową naturę*

Trudna do precyzyjnego zdefiniowania natura ludzka składa się z wielu różnorodnych czynników. Najmniej dyskusyjnymi spośród nich są instynkty, czyli wrodzone skłonności i umiejętności człowieka, które w jego życiu odgrywają o wiele mniejszą rolę niż w przypadku zwierząt W większości teorii i socjologicznych koncepcji człowieka jest ona pojmowana jako biologiczna właściwość gatunku ludzkiego. Niektóre socjologiczne interpretacje natury pozbawiają ją konotacji biologicznej i utożsamiają ją ze społecznym komponentem człowieka, czyli z osobowością. Problematyka ta wywoływała wiele kontrowersji. Warto przedstawić niektóre z ekstremalnych stanowisk.

Natura ludzka, wbrew tradycji, bywa niekiedy pojmowana jako twór społeczny. „Człowiek nie posiada natury przy urodzeniu — stwierdzi Ch. H. Cooley — nabywa ją tylko przez współżycie społeczne, a w odosobnieniu ulega ona zanikowi** [5, s. 184]. Tak pojęta natura ludzka ni-

czym nie różni się od osobowości społeczne] będące] wytworem kultury i struktury społeczeństwa, w którym organizm ludzki dzięki socjalizacji przekształcił się w istotę społeczną uczestniczącą w życiu zbiorowym.

3. POJĘCIE I KOMPONENTY OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ

Osobowością człowieka zajmuje się głównie psychologia, a socjologia analizuje jedynie osobowość społeczną. W dotychczasowych rozważaniach odwoływaliśmy się do poglądów niektórych uczonych, mocno podkreślających społeczny charakter osobowości. Marks pisał: „Istota ludzka nie jest żadną abstrakcją, tkwiącą w poszczególnej jednostce. Jest ona w rzeczywistości całokształtem stosunków społecznych” [84, t. 3, s. 7]. Teza ta — szerzej rozwinięta w teorii materializmu historycznego — głosi, że źródeł społecznych zachowań ludzi należy się dopatrywać nie w naturze człowieka, lecz w środowisku społecznym.

Stanowisko zbieżne z Marksowskim wyraża cytowany już amerykański socjolog R. E. Park, który konstatuje, że „człowiek nie rodzi się ludzkim”, lecz staje się nim dzięki socjalizacji i obcowaniu z innymi ludźmi.

Egzemplifikacją tez obu autorów są znane przypadki przebywania dzieci w skrajnej izolacji od społeczeństwa, którymi zaopiekowały się zwierzęta. Ludzkie dzieci, pozbawione wpływu kultury i środowiska społecznego, unaoczniają zasadność poglądów, że człowiek w chwili urodzenia jest tylko organizmem i „zespołem możliwości” stania się człowiekiem w sensie socjologicznym. Ujmując najbardziej skrótowo skomplikowany i długotrwały proces socjalizacji możemy powiedzieć, że jego sens tkwi w uczłowieczaniu organizmu ludzkiego.

Na gruncie nauk psychologicznych osobowość człowieka jest rozmaicie definiowana. Podobne, choć mniej zróżnicowane, są określenia osobowości społecznej. Niektóre z prób jej definiowania już znamy. Jednym z pełniejszych określeń osobowości społecznej jest propozycja J. Szczepańskiego. Osobowością społeczną nazywa on zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, a pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy. Biologiczna podstawa osobowości to różne cechy i funkcjonowanie organizmu. „Normalny i zdrowy organizm — podkreśla F. Znaniecki — jest oczywiście warunkiem sine qua non kulturalnego życia człowieka... Lecz organizm tylko umożliwia życie kulturalne, nie wyznaczając w niczym jego istoty” [159, s. 105J.

Wpływ czynników biologicznych, zwłaszcza zaś 'dziedziczności cech, na zachowanie człowieka wywołuje wiele kontrowersji i nadal jest problemem dyskusyjnym. Natomiast psychiczne podłoże osobowości społecznej, na które składa się pamięć, inteligencja, temperament, charakter, zainteresowania i zamiłowania, uczucia itp., które łącznie psychologowie

97

T — Socjologia ogólna