01115

162 [189-190]

blanków po 4 d. (mniej niż 2% wartości). W drugiej skarbonce, umieszczonej wewnątrz szpitala, zawartość była skromniejsza, tak ogólnie, jak i pod względem rodzaju monet, jakie w niej znaleziono. Na ponad 15 liwrów była tylko 1 moneta złota, blanków 8-denarowych było 295, a 4-denarowych 144, ale poza tym było tu jeszcze ponad 500 drobniejszych monet - denarów i nawet półdenarów.

Skromniejszy charakter wartości skarbonki wewnętrznej tłumaczy się tym, że zapewne ofiary składali tu najczęściej ludzie odwiedzający chorych, a więc z uboższych warstw ludności, natomiast skarbonka zewnętrzna przyciągała miłosierdzie przechodniów, a w niektóre święta - zwłaszcza w Wielki Piątek - tradycyjnie składali tu ofiary mieszczanie paryscy, jak też damy i panowie feudalni. Byłoby rzeczą pochopną z przedstawionego wyżej dokumentu (a zapisy z innych lat są podobne)"⁹ wyciągać spieszne wnioski o społecznym charakterze dobroczynności paryskiej, o jej wewnętrznej „stratyfikacji”. Ale rodzaj monet, które posłużyły do jałmużny, wydaje się jednak wskazywać na szeroki zakres społeczny, jaki świadczenie jałmużny miało w społeczności miejskiej, oraz na zasadniczą rolę - wniosek dość oczywisty - warstw średnich w jałmużnictwie.

Te szkicowe uwagi o dobroczynności w średniowiecznym Paryżu miały na celu ukazanie z jednej strony jej rozmiarów, ale z drugiej strony także jej ogólnego charakteru. Badacze dziejów nowożytnej filantropii z pewnym uproszczeniem zwykli określać dobroczynność średniowieczną jako w istocie swej korporacyjną i instytucjonalną przez przeciwstawienie indywidualistycznemu charakterowi dobroczynności w epoce nowożytnej^{1 2}. A w samej rzeczy łatwo dostrzec oba te rodzaje działań dobroczynnych w średniowieczu. Niezwykle bujny rozwój kwestarstwa szpitalnego i sprzedaży odpustów w drugiej połowie XV w.^{3 4} idzie w parze z kryzysem dobroczynności w ogóle (a badacze nowożytnej filantropii ten właśnie okres biorą za punkt wyjściowy). Nie jest on jednak związany tylko z problemami laicyzacji kultury czy z kryzysem wartości | religijnych, lecz

także z coraz mocniej rysującą się przemianą postaw społecznych wobec żebrać-• 122 twa i pracy .

Joinville w Historii Ludwika Świętego opowiada pewną anegdotę, w której dobrze wyraża się klasyczna doktryna jałmużny⁵. Gdy biesiadował kiedyś ze swoim przyjacielem Jean 1’Ermine w Paryżu, wielki tłum żebraków cisnął się do nich natarczywie żądając jałmużny⁶. Jeden z biesiadników zawołał na służącego, aby wypędził żebraków. Wówczas Jean PErmine zaprotestował, mówiąc, że to przecież okazja zyskania łask bożych, gdyż jałmużna gasi grzech jak woda ogień: „niechaj nie zdarzy się wam nigdy, abyście mieli w ten sposób wypędzać ubogich, ale dawajcie im, a Bóg wam też da”⁷. Nie jest tu naszym zamiarem szersze podjęcie tej problematyki, wskazać tylko pragniemy, że już bardzo wcześnie w średniowiecznej dobroczynności pojawiają się zasadnicze ambiwalencje. W wielkich sporach wokół zakonów żebrzących w XIII w. w sposób szerszy postawione zostały sprawy prawa do żebrania w ogóle. W Roman de la Rosę, w której odnajduje się echa wywodów jednego z głównych protagonistów tego sporu, Wilhelma z Saint-Amour, ubóstwo i żebranie przedstawione są z niechęcią i nieufnością - dotyczyło to w konsekwencji nie tylko mnichów żebrzących, lecz i żebraków⁸. Nawet w testamentach, które zapisami na rzecz ubogich zapewniać pragną odkupienie grzechów, odnajdywaliśmy przecie echa tej nieufności wobec żebraków - nakaz, aby wybierać żebraków prawdziwie niezdolnych do pracy⁹"⁷, czy też polecenie kontrolowania, aby ci sami żebracy nie brali jałmużny dwu- albo trzykrotnie.

Stosunek do żebraka - powrócimy jeszcze do tej sprawy - staje się zresztą w XIV w. problemem polityki społecznej, jak to widzieliśmy przy omawianiu ustaw antywłóczęgowskich. Już w ordonansie z 1351 r. pojawia się apel do kaznodziejów i mnichów, aby nakazywali świadczyć | jałmużnę wyłącznie niezdolnym do pracy, podobnie też poleca się prywatnym jałmużnikom nie świadczyć wsparcia włóczęgom i zdolnym do pracy. Z wolna kształtowało się przekonanie o potrzebie wdrażania do pracy chociażby środkami przymusu.

Reforma dobroczynności i szpitalnictwa, jaka następuje w XV w., dojrzewała z wolna w ostatnich stuleciach średniowiecza. Potrzebę zwiększenia nadzoru nad żebrakami odczuwać poczynają władze kościelne - coraz cięższym i trudniejszym zadaniem dla służby kościelnej było utrzymanie porządku wśród żebraków gromadzących się w kościele. Próbuje się więc usadawiać żebraków na jakimś miejscu¹⁰, coraz silniej kapituła paryska poleca nie pozwalać żebrakom na chodzenie po kościele czy nawet w ogóle na przebywanie w kościele¹¹. Potrzeba reformy opieki nad biednymi u schyłku XV w. pojawia się w kaznodziejstwie^lj0, coraz żywiej podejmowana jest przez władze świeckie.

Ale niezależnie od tendencji rozwojowych średniowiecznej filantropii i paryskiej polityki społecznej kosztem społeczności miejskiej żyło obszerne i różnorodne środowisko żebraków.

1

   Ibidem, reg. 4, fol. 47, reg. 5, fol. 68, reg. 8, fol. 29, reg. 9, fol. 31, reg. 10, fol. 31.

2

   W. K. Jordan, Philanthropy in England 1480-1660, London 1959, passim, oraz idem, The Charities of London 1480-1660, London 1960, zwłaszcza s. 22 sq. Trafna krytyka tej tezy w: Mundy, op. cit., s. 278, n. 238.

3

   Cf. Le Grand, Les Quinze-Vingts..., s. 7.

4

   Cf. B. Geremek, La popolazione marginale tra il Medioevo e Tera moderna, „Studi storici”, t. IX, 1968, n. 3-4, s. 623 sqq.

5

ni

Joinville, Histoire de Saint-Louis, ed. N. de Wailly, Paris 1868, s. 160 (c. LXXXVIII).

6

Ibidem: „une grans tombe de povres gens nous demandoient pour Dieu, et feroient grant noise”.

7

12<

8

Ibidem: „il vous demandent que vous lour donnez pour Dieu; c’est a entendre que vous lour donnez dou vostre, et il vous dourront Dieu. Et Diex le dist de sa bouche, que il ont pouoir de li donner & nous; et dient li saint que li povre nous peuent acorder & li, en tel maniere que, ainsi comme 1’yaue estaint de feu, 1’aumosne estaint le pechić. Si ne vous avieigne jamais, dist Jehans [PErmine], que vous chacies les povres ainsi; mais donnćs lour, et Diex vous donra”.

9

¹²⁶    Guillaume de Lorris et Jean de Meun, Le Roman de la Rosę, mis en franęais moderne par A. Mary, Paris (1949), s. 196 sqq.

10

¹²⁷    Tuetey, op. cit., s. 532: „povres gens sans fantise”; ibidem, s. 536: „treze povres creatures sans faintise”.

¹²⁸    A. Vidier, Les Marguilliers laics,, „Mem. de la Societć de PHistoire de Paris”, t. XL, 1913, s. 147.

¹²⁹    Arch. Nationales, LL 295, fol. 219 (1401): „Iniunctum est Johanni Patenostre servienti Ecclesiae quod de caetero non permittat pauperes ire per ecclesiam nec in capellaniis ecclesiae sed ponantur inter duo pillia-ria prout alias fuit ordinatum”; LL 270, fol. 230 (1415): „Ordinatum est quod de caetero non permittentur stare pauperes circa circuitum chori propter rumores quos ibi faciunt et uadant in naui et si noluerint obedire incarcerentur”; LL 270, fol. 230 (1428) - obok zapisu w coli. Sarrazin także LL 216, fol. 116, 185.

11

¹³⁰    A. Samouillan, Olivier Maillard, sa predication et son temps, Paris 1891, s. 213 sqq.