1 1311

Australia

dów, ich roczna suma wynosi od 125-200 mm w części środk. i nieco więcej na wybrzeżu zach., do 1300-1500 mm na Ziemi Arnhem i płw. Jork na północy, wybrzeżu wsch. i pd.-zach.; największe opady (ponad 3500 mm) notuje się na niewielkim fragmencie wybrzeża pn.-wsch. na północ od Townsville (Innisfail 3535 mm) i na zach. zboczach gór Tasmanii. Na Ziemi Arnhem i płw. Jork występuje monsunowy rozkład opadowe ulewne deszcze padają od stycznia do kwietnia. Na pn.-wsch. wybrzeżu i na pd. obszarze Wielkich G. Wododziałowych zwTÓconych ku oceanowi występują opady całoroczne z letnim maksimum. Południowo-zachodnią A., Płw. Eyre’a, gór)' Gawler i Gór)' Flindersa oTaz pd. Wiktorię i Tasmanię, poza jej pd. skrajem, cechuje podzwrotnikowy typ rocznego przebiegu opadów, z zimowym maksimum, kiedy deszcze są bardziej obfite. Północny odcinek wybrzeża A. Zachodniej, będący pod wpływem cyklonów tropik., ma duże opady z maksimum na jesieni, gł. w' marcu.

Obszar A. na północ od 20°S należy do strefy równikowej. Klimat wybitnie wilgotny panuje na pn.-wsch. wybrzeżu między 17 a 20°S. Klimat wilgotny mają: wyż. Kimberley, Ziemia Arnhem, płw. Jork i wyż. Atherton; na północy' tego regionu zaznaczają się cechy monsunowe. Klimat suchy mają wyż. Barldey i góry' Selwyn aż do 25°S na południe od zat. Karpen-taria. Całe wmętrze A. leży w strefie klimatów zwrotnikowych. Wybrzeże wsch. ma klimat wilgotny, w Wielkich G. Wododziałowych występuje jego odmiana górska. C-ałe zaplecze gór oraz wybrzeże w'sch. między Mackay a zwrotnikiem Koziorożca ma klimat pośredni między mor. i kontynentalnym. Zachodnia część A. Zachodniej, wyżynny środek i niz. Nullarbor mają klimat kontynentalny, Silniejszym kontynentalizmem i wybitną suchością (opady roczne poniżej 200-300 mm) wyróżniają się pustynie: Wielka Pustynia Piaszczysta, Pustynia Gibsona, zach. część Wielkiej Pustyni Wiktorii i Pustynia Simpsona oraz rejon jez. Eyre. Południowe wybrzeże, Płw. Eyre’a i Góry' Flindersa oraz wybrzeże Wiktorii leżą w strefie podzwrotnikowej. Południowy zachód A. i pn. zachód Tasmanii mają klimat morski. Zawietrzna wsch. Tasmania ma klimat pośredni między' mor. a kontynentalnym. Klimat suchszy i bardziej kontynent, panuje na Płw. F.yre’a i wokół Zat. Spencera. Południowy skraj Tasmanii leży' w strefie ciepłych klimatów' umiarkowanych typu morskiego.

Danuta Martyn

Wody. Około 60% powierzchni A. jest endoreiczne lub areiczne (-* bezodpływowy obszar), są to gł. obszary' Wyż. Zachodniej i pn.-zach. część Niz. Środkowoaustralijskiej. Wyżyna Zach. to tereny niemal bezwodne (półpustynie i pustynie), w części areicznej nie mają nawet wykształconej sieci dolinnej, a epizodyczne wndy opadowa są odprowadzane do pobliskich bezodpływowych niecek. Ponieważ w obrębie centr. masywów górskich (zwt. Gór MacDonnella) opady są nieco wyższe, występują tam rzeki okresowe (Finkę), które po opuszczeniu gór zanikają w aluwiach. Nizina Środkownaustralijska jest pokryta gęstą siecią okresowo odwadnianych dolin rzecznych (zw. creeks), w jej części pn.-zach. ukierunkowanych gł. ku depresjom jez. Eyre i in. jezior bezodpływowych. Doliny te wypełniają się wodą po występujących rzadko i nieregularnie opadach, przeważnie o charakterze nawalnym. Wtedy równiny położone bliżej centrum niziny mogą być nawiedzane przez niespodziewane i katastrofalne powodzie. Pogranicze Niz. Środkowoaustralijskiej z Wyż. Zachodnią należy do najuboższych w wodę terenów, rozciąga się tam wielka areiczna Pustynia Simpsona.

Około 30% terytorium A. należy' do zlewiska O. Indyjskiego, odwadniają je gł. rzeki wewnętrznego skłonu Wielkich G. Wododziałowych oraz pd.-w'sch. części Niz. Środkowoaustralijskiej, należące do największego austral. dorzecza Murray-Darling, a także rzeki zach. części Wyż. Zachodniej oraz większość rzek pn. obszarów' kontynentu. Wszystkie rzeki zlewiska O. Indyjskiego cechują się wielkimi wahaniami stanów’ wód, wiele zalicza się do okresowych. Najwięcej wody prowadzą nigdy nie wysychające górne biegi rzek wsch. i pd.-wsch. części dorzecza Murray (zwi. górskie dopływy rzek: Darling, Murrumbidgee, Lachlan). Najdłuższe rzeki zach. wybrzeża (niektóre przekraczają 800 km dł.): Gascoyne, Fortescue, Ashburton, De Grey, są ubogie w wodę i zimą często wysychają. Krótsze od nich gł. rzeki północnej A.: Flinders, Yictoria, Ord, są bogatsze w wodę, lecz bardzo nierównomierny rozkład odpływu w ciągu roku powoduje znaczne ograniczenie ich przydatności gospodarczej. Wzbierają one gwałtownie, lecz na krótko, w wyniku letnich deszczy moasuno-wych, przez większą część roku zaś prowadzą bardzo mało wody, a w górnych biegach często wysychają. W pd. części A., na wysuniętych najbardziej na południe, stosunkowa niewielkich partiach lądu, występują rzeki krótkie, niewysychające (Rz. łabędzia), które niosą najwięcej wody w okresie zimowymi. Ich rola w gospodarce jest stosunkowo duża, stanowią bowiem „oazy wilgoci” wśród otaczających obszarów półsuchych, są jedną z gł. determinant lokalizacyjno-rozwojowych Perth i Adelaide, stolic 2 najsuchszych stanów A. Do O. Spokojnego jest odwadniane tylko 9% obszaru A., płyną tam liczne i bogate w wodę przez cały' rok rzeki wschodniego skłonu Wielkich G. Wododziałowych. Najdłuższe z nich: Fitzroy, Burdekin, Hunter, Hawkesbury, występują w' pn. części zlewiska pacyficznego, ponieważ kontynent, dział wodny oddala się tam najbardziej od oceanu. Rzeki pacyficzne cechują się dużymi spadkami, nie mają więc na ogół znaczenia dla żeglugi, tpają natomiast znaczne zasoby hydroenergii. Ujścia niektórych z nich są podobne do estuariów, co czyni je dogodnymi dla lokalizacji portów mor. (Sydney, Brisbane, Rock-hampton, Maryborough).

Ponieważ A. jest najuboższym w wody powierzchniowe kontynentem, wody podziemne mają tu dla gospodarki znaczenie szczególne. Istnieje kilka rozległych i bogatych w wody wgłębne niecek sedymentacyjnych (także na obszarach najsuchszych) oraz kilkanaście mniejszych, które łącznie obejmują ok. 1/4 pow'. kontynentu. Największą z nich jest Wielki Basen Artezyjski na Niz. Środkowoaustralijskiej. Część wód wgłębnych A. (zwł. zalegających najgłębiej) jest zasolona, co bardzo ogranicza ich przydatność, woda nadaje się tylko do pojenia owiec. Niektóre baseny, w tym Wielki Basen Artezyjski, są od dawma zbyt intensywnie eksploatow-ane, wskutek czego tracą właściwości użytkowo (zanika samowypływ, pogarsza się skład chem. wody itp.). Lokalnie, zwł. na w^!sch. wybrzeżu w ujściowych odcinkach dolin większych rzek, np. w delcie Burdekin, występują bogate zasoby bardzo dobrych jakościowo wód aluwialnych.

Andrzej Gftfowskł

tGlebyj Na całymi kontynencie od początków trzeciorzędu panowały' klimaty’ sprzyjające rozwojowi leśno-sawannowych zbiorowisk roślinnych i tworzeniu się zwietrzelin silnie żelazistych, la-terytów i krzemionkowych. Powtórne wydźwignięcie w trzeciorzędzie Wielkich G. Wododziałowych zahamowało swobodny dopływ wilgotnych mas powietrza do centr. i zach. obszarów kontynentu. W tej sytuacji stare, ubogie w składniki odżywcze dla roślin zwietrzeliny znalazły się w warunkach klimatu suchego kontynent, i stanowią skały' macierzyste współcz. gleb A. środkowej i zach., natomiast przemywny i sezonowo-przemywmy ustrój wilgotnościowy gleb utrzymuje się jedynie na wsch., pn. i częściowo pd. obrzeżach kontynentu. Najsilniej uwilgotnione wsch. stoki Wielkich G. Wododziałowych pokrywają kwaśne czerwo-noziemy i żóhoziemy (Ferralsols, Acrisols), przechodzące z wysokością w' gleby brunatne leśne (Cambisols). W kotlinach śród-górskich występują gleby glejowo-opadowe (Planosols) z oznakami sołońcowatości. Na suchszych, zach. stokach gór i przylegających wyżynach rozwinęły' się czerwonobrązowe, ferralitowe gleby sawrann i zarośli (Luvisols). Nieco zbliżone cechy, lecz bez zwietrzelin ferralitowych, wykazują cynamonowe gleby (Cal-cisoLs), występujące pod kserofitowytni zbiorowiskami krzewiastymi na pd.-zach. i pd.-wsch. krańcach A., zwilżanych skąpymi opadami zimowymi. W wysuniętych na północ obszarach płw. Jork znajdujących się w brzeżnej strefie monsunów, pod lasami tropik, i sawannami wykształciły’ się czerwone gleby ferralitowe z warstwami laterytów (Plinthosols). Północno-zach. wyżyny: Bar-kley, Ziemia Arnhem, Kimberley, pokrywają okruchowo-kamie-niste zwietrzeliny piaskowców i granitów z płytkimi glebami inicjalnymi (Leptosols). Na obrzeżach m.in. wyż. Kimberley, w ob-

483