10089

XIV

WSTĘP

pierwszej dawano Tę trzecią

Sienkiewicza i przekład Doktora

Georgesa Ohneta...

II. NIECO O GENEZIE

Redakcja petersburskiego tygodnika „Kraj po otizyma-niu eseju rccenzyjnego o Ogniem i mieczem " zaproponowała Prusowi stałą współpracę w roli krytyka. Odmówił:

Piękna to rzecz krytykować, ale piękniejsza robić samemu. Ja chciałbym zostawić coś po sobie; a że już zaczynam orientować się w beletrystyce, więc zamiast krytyki wolę napisać kilka powieści z wielkich pytań naszej epoki'⁴.

Tłem odmowy' było „z wierzchu" — jak widać posiadanie zarysu własnego programu powieściopisarstwa i przekonanie o większej doniosłości „beletrystyki" niż krytyki, bo tak można rozumieć zamiar wzięcia się za „wielkie pytania" współczesności i owo „zaczynam orientować się".

Wśród okoliczności, które przyspieszyły precyzowanie się decyzji Prusa, pierwszorzędną funkcję katalizatora spełniło Ogniem i mieczem. Z biciem serc wielu czytane odcinki tej powieści nie tylko wynosiły Sienkiewicza na wyżyny sławy ale przede wszystkim zmieniahr    ~ ~ ~ t - _•---- i

dzień, sytuację literacką, która od lat kilkunastu

NU CO O GENI ZIE

wyglądała na opanowaną przez pisarzy o orient-.,-;-tycznej¹⁵. Zmieniały ją nic dlatego. 2 dSSffi'S^yw?-renesansu powieści historycznej (pozytywiSL‘S*?*?. kształtowali swoje programy w duchu estetyki hLjs ? nea. nieprzychylnej beletrystyce historycznej) Iwzffie ^T"' Sienkiewicz zrywał z pozytywistycznymi wvohrv'^d -⁸°'^ze ‘ości ideowych. Dotąd

Obozu go zaliczano. Teraz ewidentnie, jawnie i z publiczności, odchodził od organicznikowskiej krzątaniny <2 zaaferowania sprawami bieżącej teraźniejszości, od zmartwień o Baranie Głowy pod rządami Zolzikicwiczów (,Szkice wee leni) i o los Janka Muzykanta — i poruszał przymilkła od dawna strunę mesjantzującego patriotyzmu. Dla zwolenników pozytywizmu, wiernych programowi postępu cywilizacyjnego nie ulegało wątpliwości, że stał się heroldem patriotyzmu drażniąco odległego od realiów społecznych ..tegoczesności" podszytego konserwatyzmem szlacheckim, sarmacko-szablis-tego. batalistycznego, ufnego na przekór kolejnym klęskom

w szczególne auxttia boskie na polu chwały, należne narodowi wybranemu za trwanie w wierze ojców, za animusz rycerski i za zjednoczenie się w rozstrzygającej „potrzebie". Patriotyzmu więc, który oni pozytywiści pragnęli zastępować patriotyzmem cierpliwej pracy u podstaw, postępem gospodarczym i przeobrażaniem społeczeństwa w kierunku demokratycznym.

Po ukazaniu się Ogniem i mieczem, gdy zewsząd rozbrzmiewały głosy podziwu dla Sienkiewicza, a zanosiło się na ich potężnienie po dalszych częściach Trylogii, twórczość pozytywistyczna nie mogła się już rozwijać w obrębie dotąd zakreślonych granic tematycznych i ideowych. Dzieło Sienkiewicza