10037

cxi\

WSTI.T

Przejmującą problematykę losu żydowskiego wpisał P_rus rozstając się z pozytywistyczną utopią a^milatorską, _w bio! cnfic doktora Michała Szumana. Sposrod Żydów przed-stawionych w kifce jest to postać szczególnie bogata _psy. cholodćznie. Wyposażył go autor w niepospolity umysł. _so. lidne wykształcenie, pasję naukową, serce wrażliwe i niezależność materialną. Ale jednocześnie przeprowadził go przez biczowe rózgi tragicznych przeżyć entuzjasty asymilacji, który wcześnie zaangażował się w dzieło braterstwa i jak przystało na idealistę ponosił koszty nad zwykłą miarę. W młodości zaszczuto mu na śmierć narzeczoną-chrześcijankę, a kolega, który go odratował po próbie samobójstwa, ogłosił go Wariatem i objął po nim praktykę lekarską. Za porywy roku 1863 zawędrował do Irkucka i podobnie jak Wokulski miałby powody do goryczy po powrocie z zesłania. Zanurzywszy się w badaniach naukowych zyskał nie uznanie, lecz miano maniaka.

W śród zniechęcających okoliczności uciekał w samotność, w ironię i autoironię. Przed nowymi zawodami i złudzeniami ubezpiecza się darwinizmem. a swoje opinie o ludziach i święcie formułuje w stylistyce ostro przekornej wobec tradycji patosu sentymentalno-romantycznego. Jego zdania bywają kąśliwe, choć trudno mu odmówić celności ocen i przenikliwej mądrości. Wokulski czasem syka na jego w^eredyczne docinki, a Rzecki denerwuje się jego sarkazmem i podejrzewa go o cynizm. Podejrzenia te, czasem podzielane i przez komentatorów Lalki, grzeszą powierzchownością, bo postawy i biografii Szumana nie obarcza żaden czyn nieszlachetny, dar-winizmu nie praktykował w stosunku do kogokolwiek, a w przyjaźni jest niezawodny. Prowokacyjna szorstkość, obrana przezeń jako metoda kurowania Wokulskiego i obliczona na zbuntowanie go przeciw złudzeniom, okaże się nieskuteczna, to jednak nie powinno przesłaniać nam intencji zatroskanego „prowokatora”.

RODZINA I SPOŁECZEŃSTWO

CXV

_Nic powinniśmy też być pewni, że deklami Szumana do żydostwa w finalnych partiach Laik rem traktowanym przezeń jako decyzja optymalnau/ dzie jest w tej deklaracji niemało właściwym? tycznej, wprawdzie wygląda „z wierzchu" na Ji ^>rys* wyznawcę żydowskiego posłannictwa cywilizacyjnego Ile przec.cz widzimy, ze powrót dokonuje się pod klimatu dziejowego a powracający pozostaje ironi tą frie wygląda na człowieka szczęśliwego    ^{4 c}

Mesjanizujące zdania Szumana w fazie jego powrotu do środowiska żydowskiego czytelnik bez trudu rozpoznaje iak« sądy fałszywe. Pamiętać wszakże należy, ze żaden z bohate

^r0H pfi ^n,e T ^{palcn,u na} P^rawcię. i pamiętać trzeba, ze sąd> fałs/\wc Szumana są jego reakcją samoobronną na groźne kłamstwa antysemickie. Kryzys zaś „kwestii żydowskiej w powieści Prusa jest jednym z ważnych składników pesymistycznego obrazu społeczeństwa w ..rozkładzie", który to „rozkład" zdaniem Prusa w znacznej mierze pochodzi z trwania anachronicznego dziedzictwa, w tym i dziedzictwa antysemickiego.

XIV. RODZINA I SPOŁECZEŃSTWO

Do ważnych motywów „ratunkowych” polskiej tradycji literackiej, wobec których Lalka sytuuje się — znów! — polemicznie, należy motyw rodziny i domu rodzinnego. Był czas gdy romantyczni młodzieńcy, buntując się przeciw złu zastanego świata — dziedzictwa po ojcach, dramatycznie rozstawali się z domem, jednakże ich poczuciu samotności i sieroctwa towarzyszyło pragnienie odbudowy rodziny, oparcia jej na nowych zasadach. Odnowiona rodzina stawała się modelem społeczeństwa już w marzeniach emigrantów polistopado-wych. Rodziną jest idealna Litwa Mickiewicza, gdzie