10047

(WW! WSTĘP

kreślą la powagę prawdy o współczesności i głębię tragi_?nn. sugerując, że z czasem może hyc Lalka nazwana „najznakomL tszą powieścią naszej obecnej epoki

kontrastował też z tonacją krytyki pozytywistycznej _ar tyku! Jana Ludwika Popławskiego, znanego później dziaiacza Narodowej Demokracji. Odczytywał on Lalkę jako obrachunek Prusa z filisterstwem. cynizmem i spodleniem współczesności w imię tych ideałów, które zrozpaczonemu Wokulskiemu przywracają równowagę ducha: „ziemia, prosty człowiek i Bóg". Ubolewał Popławski nad „marną warszawską sławą” Prusa, sławą „brukowego humorysty""⁶.

Zmiana nastawienia do Lalki ciągle czytanej jako powieść „dzisiejsza" nastąpiła w czasach modernizmu. Już w 1894 roku Ignacy Matuszewski" zestawiał dzieło Prusa z powieściami Dickensa. Balzaca i Flauberta, podnosząc „społeczne instynkty" naszego pisarza i celność psychologiczną kreacji Wokulskiego natury skomplikowanej. rozdzieranej sprzecznościami i przez to bliskiej człowiekowi nowożytnemu. Cezary Jellenta w eseju Dwie epopeje kupieckie (1897) przeciwstawiał Lalkę Rodzinie Połanieckich i zwracał uwagę na samowiedzę tragiczną Prusa. Stanisław Brzozowski widział w Prusie przenikliwego znawcę współczesności, celującego w rzeczywiste a dramatyczne problemy cywilizacyjne, i przepowiadał, że przyszłość uzna

w mm „najwybitniejszego powieściopisarza naszego drugiej połowy XIX wieku”"⁸.    ⁶

;;; Marrene, op. cii., s. 164.

nr 21__23 Cv.    ^{Swiat man}’onetek₉ „Głos" 189

w: H. Markiewicz, „Lalki

Tygodniowy ’³,8U^ZnM0.^kfragmtfr I f M ■ ^(s^^e,kV-

Bolesława Prusa. s. 231 236    Markiewicz. „Lalkt

s. Brzozowski. Współczesna powieść polska, s. 94.

cxxxvn

o

a

/. DZIEJÓW RECEPCJI

Tym, co czyniło Prusa bliskim pokoleniu modernistów było jak widać jego „poczucie tragiczności" i wrażliwości psychologa oraz „idealizm", tj. - przy całym obstawaniu za programem pracy organicznej — atak przeciw „geszeftowi . kultowi pieniądza i konsumpcyjności. Powszechnie podkreślano, że jego oryginalność i niepowtarzalność polega na połączeniu jak to określał Jan Lorcntowicz „realizmu z idealizmem", romantyzmu z pozytywizmem, „śmiechu ze łzami i „żelaznej logiki z bujnością marzenia""⁹.

W latach międzywojennych, gdy wydłużyła się perspektywa historyczna wobec pozytywizmu, a ewolucja powieś-ciopisarstwa usuwała do reszty w cień zastrzeżenia do kompozycji. zaczęła urastać Lalka do rangi dzieła klasycznego, czego wyrazem było włączenie jej do kanonu lektur gimnazjalnych. To sprawiło, że stała się przedmiotem opracowań (komentarzy, rozbiorów) metodycznych, a niezależnie od tego

normalną już rzeczy koleją — badań historycznoliterackich. W badaniach tych rolę przełomową odegrały kontynuowane i po U wojnie światowej prace Zygmunta Szweykowskiego. Sumiennie opisał on genezę Lalki, jej tło literackie i jej problematykę, a monografią pt. „Lalka Bolesława Prusa (1927) położył przycieś pod całą późniejszą wiedzę o tej powieści jako arcydziele. Do cenniejszych w tym okresie publikacji, mających znaczenie dla poznawania Lalki, należy „studium historyczno-porównawcze' Henryka Życzyń-skiego „Lalka" Prusa (1935) oraz książka Klary' Turey Bolesław' Prus a romantyzm (1937), niesłusznie dziś zapominana monografia zagadnienia istotnego, a rozpoznanego przez autorkę porządnie i wnikliwie.

Ruchowi naukowemu wokół Prusa w okresie międzywojennym towarzyszyła w środowiskach literackich rewizja pa-

^1,9 J. L o r e n t o w i c z, Bolesław Prus, „Tygodnik Ilustrowany 1912, nr 22.